Ишлаб чиқариш харажатларини хисобга олиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120 KB

Ko'chirib olish

Ишлаб чиқариш харажатларини хисобга олиш Режа: 1. Ишлаб чиқариш харажатлари хақида тушунча ва уларни туркумлаш 2. Асосий ишлаб чиқариш харажатларининг таркиби ва хисоби .3. Махсулот таннархини аниқлаш усуллари

$1. Ишлаб чиқариш харажатлари хақида тушунча ва уларни туркумлаш Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналарда ишлаб чиқариш харажатларини хисобга олиш ва махсулот таннархини аниқлаш бухгалтерия хисобида мухим ахамият касб этади. Чунки ишлаб чиқариш харажатлари хисобга олиш орқали махсулот таннархини ты\ри аниқлаш ва уни камайтириш вазифалари хал қилинади. Ишлаб чиқариш харажатлари - деганда махсулотни ишлаб чиқариш билан бо\лиқ хом-ашё, материал, амортизация ажратмаси, ходимларга иш хақи, иш хақи фондига нисбатан ажратма ва махсулот ишлаб чиқариш билан бо\лиқ бошқа харажатларнинг йи\индиси тушунилади Махсулот таннархи иқтисодий кырсаткич былиб бир махсулотнинг қийматини аниқлаш учун ишлатилади. Таннарх кырсаткичи жами харажатлар миқдорини олинган махсулот сонига былиш орқали аниқланади. Махсулотнинг таннархи қанчалик паст былса, шунчалик ишлаб чиқариш харажатларини тажалганлигидан далолат беради. Бу эса махсулот даромадининг яъни рентабеллигини юқори былишига олиб келади. Корхоналарда ишлаб чиқариш харажатларини хисобга олиш ва махсулот таннархини калкулация қилиш «махсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини шакллантириш тартиби ты\рисида»ги Низомга асосан олиб борилади. Низомда ишлаб чиқариш харажатларини хисобга олиш ва уларни хисобга олишда солиққа тортиш қонун қоидалари ишлаб чиқилган. Шунингдек Низомда молиявий натижаларни шакллантириш натижаларни шакллантириш қоидалари хам баён қилинган. Ишлаб чиқариш харажатларини хисобга олиш ва махсулот таннархини калькулация қилишнинг вазифалари қуйидагилардан иборат:  махсулот ишлаб чиқариш харажатларини ыз вақтида ты\ри хисобга олиш;  ишлаб чиқариш харажатларини сарфланиши устидан назорат қилиш;$ $ махсулот айрим турларининг хақиқий таннархини аниқлаш;  ишлаб чиқаришда фойдаланилмаган резервларни аниқлаш, хыжасизликка, брак хисобига ва бошқа харажатлар былишига қарши курашиш;  махсулот калькулация моддалари номенклатурасини ишлаб чиқариш. Корхонада харажатлар Низомга мувофиқ қуйидаги гурухларга былинади:  махсулот ишлаб чиқариш таннархига қышиладиган харажатлар;  ишлаб чиқариш таннархига қышилмайдиган аммо фойда хисобидан қопланадиган давр харажатлари;  корхонанинг молиявий харажатлари;  фавқулодда харажатлар. Махсулот ишлаб чиқариш таннархига қышиладиган харажат қуйидагиларни ыз ичига олади:  бевосита ва билвосита материал харажатлар;  бевосита ва билвосита мехнат хақи харажатлари;  ишлаб чиқаршга таалуқли былган ижтимоий су\уртага оид харажатлар;  асосий воситаларнинг амортизацияси;  ишлаб чиқаришга таалуқли былган бошқа ишлаб чиқариш харажатлари. Бевосита харажат деганда махсулот бирлиги ишлаб чиқаришга ты\ ридан-ты\ри бо\лиқ былган харажатлар тушунилади. Билвосита харажатлар ишлаб чиқариш жараёнига хизмат кырсатадиган хам шароит яратадиган ишлаб чиқариш харажатларидир. Буларга асосий воситаларнинг жорий ва капитал таъмирланиши ёрдамчи ишчиларнинг вақтбай иш хақи, ишлаб чиқариш асосий воситаларининг амортизация ва бошқалар киради. Давр харажатлари бевосита ишлаб чиқариш жараёни билан бо\лиқ былмаган харажатлардир. Давр харажатларига қуйидагилар киради:  сотиш быйича харажатлар;  маъмурий харажатлар;$ $ бошқа операцион харажатлар ва зарарлар. Харажатларнинг кейинги тури былган молиявий харажатлар таркибини қуйидагилар ташкил қилади:  банкка қисқа муддатли кредитлар быйича тыловлар ва мол етказиб берувчилар кредитлари быйича фоизлар;  узоқ муддатли ижарага олинган мулк юзасидан фоизлар тылаш быйича харажатлар;  чет эл валютаси билан бо\лиқ операциялар юзасидан зарарлар ва салбий курс фарқлари;  қыйилган мабла\ларни қайта бахолашда кырилган зарарлар (қимматли қо\озлар ва бошқалар);  қимматли қо\озларни чиқариш ва тарқатиш билан бо\лиқ харажатлар;  молиявий фаолият быйича бошқа харажатлар. Кейинги гурух харажатлари фавқулодда зарарлар хисобланади. Улар учта мезонга мувофиқ былиши керак:  жуда кам учрайдиган ходиса былиши;  корхонанинг одатдаги фаолияти билан хеч қандай алоқадорлиги былиши мумкин эмас;  корхонанинг рахбарияти қарорларига бо\лиқ былмаслиги лозим. 9.2. Асосий ишлаб чиқариш харажатларининг таркиби ва хисоби Асосий ишлаб чиқариш харажатлари махсулот ишлаб чиқариш билан бо\лиқ былган харажатлар киради. Асосий ишлаб чиқариш харажатлари таркибига ишлаб чиқариш харажатларидаги материал, ишлаб чиқариш характеридаги мехнатга хақ тылаш, иш хақи фондига нисбатан ажратмалар, ишлаб чиқариш характеридаги асосий фондлар ва номоддий активлар амортизацияси ва бошқа ишлаб чиқариш харажатлари. Ишлаб чиқаришга таалуқли материал харажатлари «Харажатлар таркиби ту\рисида»ги Низомга мувофиқ қуйидагилар киради:  ишлаб чиқарилаётган махсулот асосини ташкил қиладиган четдан$ $сотиб олинадиган хом ашё ва материаллар;  махсулот ишлаб чиқариш технологик жараёнини меъёрда таъминлаб туриш, махсулот ыраш ва бошқа ишлаб чиқариш мақсадлари учун махсулот ишлаб чиқариш жараёнида ишлатиладиган, сотиб олинган материаллар;  ушбу корхонада қышимча қайта ишлаш ёки йи\ишни талаб этувчи сотиб олинган комплектлашган махсулот ва ярим тайёр махсулотлар;  асосий фаолият турига таалуқли былмаган корхона ва хыжаликларга бажариладиган ишлаб чиқариш характеридаги иш ва хизматлар;  табиий холда хамда минерал хом ашё базасини қайта тиклаш учун қилинадиган ажратмалар, сув учун былинадиган тыловлар ва бошқалар;  четдан сотиб олинадиган ёқил\ининг хам турлари;  корхонанинг хыжалик, технологик ва бошқа ишлаб чиқариш мақсадлари учун сарфланадиган сотиб олинган энергиянинг хамма турлари;  меъёр чегарасидаги материал ресурсларининг камомади ва бузилишидан келадиган нобудгарчиликлар;  материал ресурсларини транспортда ташиш, ортиш, тушириш билан бо\лиқ харажатлар;  мол етказиб берувчидан олинган материал ресурслари билан бирга сотиб олинган тара ва ыраш харажатлари материал ресурслари қийматига қышилади;  махсулот таннархига қышиладиган материал ресурсларининг харажатларидан қайтарилган чиқиндилар ёки таралар қиймати уларни сотиш ёки улардан фойдаланиш хақиқий таннархи быйича чиқариб ташланади; Ишлаб чиқариш харажатларидаги мехнатга хақ тылаш харажатлари таркибига қуйидагилар киради: 1. Корхонада қылланиладиган мехнатга хақ тылаш шакллари ва тизимларига мувофиқ, ишбай нархлар, тариф ставкалари ва окладлар асосида хақиқатан бажарилган иш учун хисобланган ишлаб чиқариш характеридаги иш хақи қуйдагилар қышилган холда: a) о\ир табиий иқлимли жойларда узоқ муддат узликсиз иш стажига эга$ $былганлар учун иш хақига қышимча; b) доимий иши йылда амалга ошадиган алоқа, темир йыл, сув, автомобил транспорти ва бошқа сохаларда банд былган ходимлар иш хақига қышимча; c) ты\ридан-ты\ри қурилишда капитал таъмирлаш каби ишларда банд былган ходимларга, қонунда кызда тутилганидек, айрим ишларни бажарганлиги учун тыланадиган қышимча хақ; d) ер ости ишларида банд былган ходимларга тыланадиган қышимча хақ. 2. Меъёрдан ортиқча ишлаган хамда яхши ишлаган кунлари ва бошқа холатлар хисобига берилган дам олиш кунлари учун тыланадиган хақ. 3. Миқдор кыринишида тыланадиган махсулот миқдори. 4. Амалдаги қонунларга мувофиқ, ра\батлантириш характеридаги тыловлар, мукофотлар, касб мукофотлари, касб махорати учун тариф ставкалари, ойлик маошга қышимчалар ва бошқа ра\батлантириш. 5. Тунги навбатчилик, навбатчиликдан ортиқча, шунингдек, дам олиш кунлари, мехнат шароити о\ирва зарарли былганлиги учун тыланадиган тыловлар. 6. Амалдаги қонунларга мувофиқ, навбатдаги мехнат таътили ва қышимча таътиллар, ысмирларнинг имтиёзли соатлари, болали оналарнинг танафус соатлари учун тыловлар ва бошқалар. 7. Иш хақи қисман сақланган холда мажбурий таътилда былган ходимларга тыланадиган хақ. 8. қон топширувчилар учун тыланадиган тыловлар, текшириш ва қон топшириш дам олиш кунлари учун бериладиган тыловлар. 9. Тузилган шартномага кыра, бажарилган ишлар учун корхона штатида былмаганлар мехнатига хақ. 10. Амалдаги қонунларга мувофиқ, ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этадиган ходимлар мехнатига хақ тылаш фондига қышиладиган бошқа тылов турлари.$ $Ишлаб чиқариш характеридаги ижтимоий су\уртага ажратма харажатлари таркиби қуйидагича хисобланади: 1. «Мехнатга хақ тылаш харажатлари» элементи быйича таннархга қышилдиган қуйидаги ажратмалар: амалдаги қонунлар быйича ходимлар мехнатига хақ тылаш харажатларидан мажбурий ажратмалар - ижтимоий су\ урта органларига, нафақа фондига, давлат бандлик хизматига ва тиббий су\ урта органларига. 2. Давлатга қарашли былмаган нафақа фондларига, ихтиёрий тиббий су\ уртага ва бошқа ихтиёрий су\урта турларига ажратмалар. Корхонада ижтимоий су\уртага ажратма ишчиларининг иш хақига нисбатан фоизларда хисобга олинади. Ишлаб чиқариш жараёнининг мураккаблиги, харажатларнинг турли- туманлиги уларни қуйидаги счётларда қылланилишини тақозо этади:  2000 «Асосий ишлаб чиқариш»  2300 «Ёрдамчи ва бошқа ишлаб чиқаришларни хисобга олувчи счётлар».  2500 «Умумишлаб чиқариш харажатларини хисобга олувчи счётлар».  2600 «Ишлаб чиқаришдаги яроқсиз махсулотларни хисобга олувчи счётлар».  2700 «Хизмат кырсатувчи хыжаликларни хисобга олувчи счётлар». Корхонанинг асосий махсулот (иш, хизмат) тури быйича хисобга олинадиган ишлаб чиқариш харакатлари 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» счётида акс эттирилади. Асосий ишлаб чиқаришга бевосита моддий харажатлар сарфланса қуйидаги бухгалтерия ёзуви берилади: Д-т 2010 «Асосий ишлаб чиқариш». К-т 1020 «Хом ашё ва материал». Асосий ишлаб чиқаришда банд былган ишчиларга иш хақи хисобланса қуйидагича бухгалтерия ёзуви берилади: Д-т 2010 «Асосий ишлаб чиқариш»$ $К-т 6710 «Ходимлар билан иш хақи быйича хисоблашишлар». Асосий ишлаб чиқариш жараёнида қатнашаётган асосий воситаларга амортизация хисобланиши қуйидаги счётларда акс эттирилади. Д-т 2010 «Асосий ишлаб чиқариш» К-т 0230 «Машина ва ускуналарни эскириши». Ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари ишлаб чиқариш жараёнига таалуқли былган харажатлар хисобланади. Ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари даставвал 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқаришлар»счетининг дебитида акс эттирилади., кейин эса «Асосий ишлаб чиқариш» счётига ытказилади. 2310 «Ёрдамчи ишлаб чиқариш» счёти корхонанинг асосий фаолияти учун ёрдамчи былган ишлаб чиқариш харажатлари ты\рисидаги ахборотни умумлаштириш учун тайинланган. Бу счёт хам активдир. Унинг дебетида ёрдамчи махсулотлар ишлаб чиқарилишига сарфланадиган харажатлар, кредитида эса ёрдамчи махсулотнинг хақиқий таннархи акс эттирилади. Мисол : Ёрдамчи ишлаб чиқариш учун махсулотлар сарфланди: Д-т 2310 «Ёрдамчи ишлаб чиқариш» К-т 1010 «Хом ашё ва материаллар» Ёрдамчи ишлаб чиқаришдаги ходимларга иш хақи хисобланган: Д-т 2310 «Ёрдамчи ишлаб чиқариш» К-т 6710 «Ходимлар билан иш хақи быйича хисоблашишлар» Хисобот даври охирида ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари асосий ишлаб чиқариш харажатлари ытказилди: Д-т 2010 «Асосий ишлаб чиқариш» К-т 2310 «Ёрдамчи ишлаб чиқариш». Ёрдамчи ишлаб чиқариш счётида ой охирида қолган қолдиқ тугалланган ишлаб чиқариш хисобланади. Асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқаришни бошқариш хамда улар ишлаб чиқаришини ташкил қилиш билан бо\лиқ харажатлар 2510 «Умумишлаб чиқариш харажатлари» счётларида акс эттирилади.$

«Умумишлаб чиқариш харажатлари» счётида қуйидаги харажатлар акс эттирилиши мумкин:  машина ва ускуналарни сақлаш ва улардан фойдаланиш быйича;  ишлаб чиқариш мақсадларидаги асосий воситаларни таъмирлашга оид харажатлар ва амортизациянинг хисоблаб ёзилиши;  ишлаб чиқариш хоналарини иситиш, ёритиш ва сақлаш харажатлари;  брак хисобига нобудгарчиликлар;  ишлаб чиқариш жараёнига таалуқли хизмат сафари харажатлари ва хоказолар; Мисол . Ишлаб чиқаришга хизмат кырсатиш билан банд былган харажатларга иш хақи хисобланди: Д-т 2510 «Умумишлаб чиқариш харажатлари» К-т 6710 «Мехнат хақи быйича ходимлар билан хисоблашишлар». Хисобот даври охирида умумишлаб чиқариш харажатлари қуйидаги счётларга ытказилади: Д-т 2010, 2310, 2610. К-т 2510 «Умумишлаб чиқариш харажатлари». Агарда корхонада ишлаб чиқариладиган махсулотларнинг бир нечта турлари мавжуд былса, умумишлаб чиқариш харажатлари бир неча хил усулда тақсимланади. Кыпинча умумишлаб чиқариш харажатлари ишлаб чиқариш ходимларининг асосий иш хақидан келиб чиққан холда тақсимланади. Асосий ишлаб чиқариш харажатлари хисобот даври охирида тугалланмаган ишлаб чиқариш харажатлари аниқланиб тайёр махсулотнинг хақиқий таннархи аниқланади. Бунда қуйидаги бухгалтерия ёзуви берилади: Д-т 2810 «Омбордаги тайёр махсулот» К-т 2010 «Асосий ишлаб чиқариш» Асосий ишлаб чиқариш счётида қолган қолдиқ тугалланмаган ишлаб чиқариш дейилади. Тугалланмаган ишлаб чиқариш махсулотнинг стандарт холатига келмаган махсулот ва буюмларни ыз ичига олади.

$9.3. Махсулот таннархини аниқлаш усуллари Ишлаб чиқариш харажатлари хисоби ва махсулот таннархини калкуляция қилиш усули деб у ёки бу махсулот бирлигининг таннархини аниқлашда қылланиладиган усуллар тизимига айтилади. Калкуляция усулини қыллаш қуйидаги асосий омиллар билан аниқланади: ишлаб чиқариш тури ва мураккаблиги, ишлаб чиқарилаётган махсулот номенклатураси, характери, тугалланмаган ишлаб чиқариш хажми, ишлаб чиқариш жараёнининг узун- қисқалиги ва хоказо. Махсулот таннархини калкуляциялашнинг бухгалтерия хисобида тыртта усул мавжуд: 1. Оддий усул. 2. Жараёнлар усули 3. Буюртмали усул 4. Норматив усули Хар бир корхона ызини хусусиятларини хисобга олган холда калкуляциялашнинг у ёки бу усулини қыллаши мумкин. Калкуляциялашнинг оддий усули. Махсулот таннархини калкуляциялашнинг оддий усулининг мохияти шундан иборатки, бунда махсулот ишлаб чиқариш билан бо\лиқ ты\ри ва эгри харажатлар калкуляция моддалари быйича хисоб қилинади. Битта махсулотнинг ыртача таннархи хисобот ойидаги харажатлар суммасини харажат моддалари быйича ишлаб чиқарилган махсулот сонига тақсимлаш йыли билан аниқланади. Харажатларни хисобга олиш ва таннархини калкуляция қилишининг ушбу оддий усулини айрим қисм ёки ярим тайёр махсулотлардан ташкил топмаган оддий махсулот ишлаб чиқаришга мылжалланган корхоналарда қыллаш мақсадга мувофиқдир. Жараёнлар усули . Харажатларни хисобга олиш ва калкуляция қилишнинг жараёнлар усули асосан металлургия, тықимачилик, енгил, кимё ва бошқа саноат корхоналарида қылланилади. Бу корхоналарда ишлаб$ $чиқариш айрим ишлаб чиқариш былимлари, босқичларидан ташкил топган былади. Масалан , металлургия саноатига қарашли корхоналар домна, пылат эритиш ва прокат ишлаб чиқариш жараёнларидан ташкил топган былади. Бу усулнинг мухим хусусияти шундаки, унда хар бир цехдаги ишлаб чиқиш харажатлари ишлаб чиқаришнинг хар бир босқичи быйича алохида хисобга олиниб, бу харажатлар хисоби махсулотнинг айрим турлари ёки гурухлари калкуляциялаш моддалари быйича юритилади. Буюртмали усул. Бу усулнинг мохияти шундан иборатки, бунда хамма асосий харажатлар калкуляция моддалари быйича хар бир ишлаб чиқариш буюртмаси быйича алохида хисоб қилинади. Бу усул асосан мураккаб махсулот турлари ишлаб чиқаришга мылжалланган, ишлаб чиқаришнинг индивидуал хилига мансуб корхоналарда хамда махсус асбоб ускуналарни ишлаб чиқариш, тузатиш ва тажриба ишларини бажаришга мылжалланган ёрдамчи ишлаб чиқариш цехларида қылланилади. Норматив усул. Бу усул асосан ишлаб чиқаришнинг оммавий ва йирик тармо\и былган машинасозлик хамда метални қайта ишлаш корхоналарида қылланилади. Норматив усулнинг тамойиллари қуйидагилардан иборат:  махсулотнинг меъёрдаги таннархи аниқланади, бунинг учун норматив калкуляция тузилади;  хисобот ойи давомида асосий ишлаб чиқариш харажатларининг хақиқий суммаси эмас, балки хақиқий суммаси билан меъёрлаштирилган суммаси ыртасидаги фарқ, яъни меъёрдан четга чиқиш хисоб қилинади;  меъёрдаги ызгариш хисобга олинади. Норматив усулда махсулотнинг хақиқий таннархи норматив таннархга меъёрдан четга чиқиш ва меъёрдаги ызгаришни қышиш ёки айириш йыли билан аниқланади.МУ МЧ МТ ХТ    Бу ерда :  ХТ-хақиқий таннарх;  МТ-меъёрдаги таннарх;$  МЧ-меърдан четга чиқиш;  МУ-меъёрнинг ызгариши. Норматив усулининг мухим хусусиятлари шундан иборатки, ишлаб чиқаришда йыл қыйилган ортиқча харажатларни ыз вақтида аниқлаш, унинг келиб чиқиш сабабларини тахлил қилиш, ырганиши ва тегишли чора тадбирлар кыриш имкониятини беради.

 МЧ-меърдан четга чиқиш;  МУ-меъёрнинг ызгариши. Норматив усулининг мухим хусусиятлари шундан иборатки, ишлаб чиқаришда йыл қыйилган ортиқча харажатларни ыз вақтида аниқлаш, унинг келиб чиқиш сабабларини тахлил қилиш, ырганиши ва тегишли чора тадбирлар кыриш имкониятини беради.

$Адабиётлар: 1. Ызбекистон Республикасининг «Бухгалтерия хисоби ты\рисидаги қонуни». Т.:,1996. 2. «Ызбекистон Республикасининг аудиторлик фаолияти ты\ рисида»ги қонуни. Ызбекистон Республикаси молиявий қонунлари. № 8, Т.,2000. 3. Ызбекистон Республикасининг солиқ кодекси. Т.: «Ызбекистон», 1998. 4. www.ziyonet.uz$

O'xshashlar

Ишлаб чиқариш харажатларини ва молиявий натижаларни бошқариш

Ишлаб чиқариш харажатларини туркумлаш, умумлаштириш ва баҳолаш

Комплекс ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва қўшимча маҳсулот турлари ўртасида тақсимлаш усуллари

Ишлаб чиқариш инфратузилмаси

Ишлаб чиқариш режаси