Эҳтиёж ва ресурслар. Товар ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш омиллари - Iqtisodiyot - Referatlar

Эҳтиёж ва ресурслар. Товар ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш омиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Ишлаб чиқариш омиллари. 2. Табиий омиллар. 3. Ишлаб чиқаришни ривожлантиришда меҳнат омилининг роли. 4. Ишлаб чиқаришни ривожлантиришда фан-техника тараққиётининг роли. 5. Менежмент.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқаришнинг моддий мазмунини меҳнат жараёни ташкил этади. Меҳнат жараёнида инсон ўзининг мақсадига мувофиқ онгли фаолияти орқали (бу меҳнат деб аталади) табиат моддалари ёки ашёларни жамият эҳтиёжларини қондириш учун зарур маҳсулотларга (ёки хизматларга) айлантиради. Меҳнатни амалга ошириш учун инсон муайян жисмоний ва ақлий қобилиятларга, билим, малака ва кўникмаларга эга бўлиши лозим. Инсоннинг меҳнат қила олиш қоби лияти ишчи кучи деб аталади. Меҳнат инсоннинг ажралмас хусусияти бўлганлиги учун назарияда ва амалиётда меҳнат қилиш қобилиятига эга бўлган кишилар йиғиндисини меҳнат ресурслари деб юритилади. Меҳнат ресурслари ишлаб чиқаришнинг шахсий омили ёки инсон омилини ташкил этади. Меҳнат жараёнида фойдаланиладйган воситалар (бирламчи табиат моддалари ва қайта ишланган табиат моддалари) ҳамда меҳнат жараёнини амалга ошириш учун зарур бўлган моддий шарт-шароитлар ишлаб чиқаришнинг буюмлашган ёки моддий омилини ташкил этади. бирламчи табиат моддалари ишлаб чиқариш жараёнини амалга оширишда энг биринчи моддий манба бўлиб хизмат қилади. Бироқ ишлаб чиқариш ривожлана бориши билан кишилар табиат моддаларига бир марта ишлов бериш билан кифояланмасдан, уларга қайта ва қайта ишлов берадилар. Ишлаб чиқаришнинг табиат томонидан яратилган шарт-шароитларига қўшимча равишда кишилар меҳнати билан ҳам ишлаб чиқаришнинг янада мукаммалроқ моддий шарт шароитлари вужудга келтирилади. Ишлаб чиқариш моддий омилини таърифлаш учун ҳозирги замон назариячилари ишлаб чиқариш воситалари тушунчасидан фойдаланадилар (кўп ҳолларда «капитал» атамаси ҳам қўлланилади). Ишлаб чиқариш воситалари меҳнат буюмларидан ва меҳнат воситаларидан иборат. Меҳнат буюмларига ишлаб чиқариш жараёнида ишлов берилади. Улар илгари инсон меҳнати таъсирида бўлмаган табиий ресурслардан ёки инсон меҳнати натижаси бўлган моддий ашёлардан иборат

www.arxiv.uz бўлиши мумкин. Меҳнат воситалари эса меҳнат куролларига (ишлаб чиқариш қуролларига) ва меҳнатнинг моддий шароитлари бўлиб хизмат қилувчи воситаларга бўлинади. меҳнат қуроллари, албатта, инсон меҳнати билан яратилади. Ҳозирги замон иқтисод фани ишлаб чиқариш омили деб ишлаб чиқариш натижаларини белгилаб берувчи объектлар, элементлар ёки шарт- шароитларни тушунади. Ишлаб чиқариш омиллари тўрт асосий гypyҳгa бўлинган ҳолда ташкил қилинади: ер, капитал, меҳнат ва тадбиркорлик қобилияти. Ер табиий омил сифатида қаралади. У инсон фаолиятининг маҳсули эмас, балки табиатнинг инъомидир. Омилларнинг ер деб номланадиган гуруҳига барча табиий бойликлар, фойдали қазилмалар конлари, ишлов берилаётган ерлар, ўрмонлар киради. Капитал ишлаб чиқаришнинг омили сифатида товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган неъматларнинг йиғиндисидан иборатдир. Уларга асбоб-ускуналар, машиналар, бинолар, омборлар, транспорт коммуникациялари, алоқа воситалари ва бошқалар киради. Кенг маънода олиб қаралганда, моддий капитал тушунчаси ўз таркибига хом ашё ва материалларни ҳам олса-да, тадқиқотчилар капитал тушунчасини ишлаб чиқаришда кўп марта ишга солинадиган моддий элементлар билан чеклайдилар. Фанда тадбиркорлик фаолиятида ишга солинаётган пул маблaғлари ҳам капитал деб аталади. Назарий маънода эса пул тўғридан-тўғри ишлаб чиқаришда унинг омили сифатида иипиpoк эта олмайди. Шунинг учун назарий маънода қулланаётган капитал тушунчасини пул маблағларини ҳам ўз ичига оладиган амалий xўжaлик фаолиятидаги капитал тушунчасидан фарқлаш учун моддий капитал атамасидан фойдаланадилар. моддий капиталнинг техник ҳолати ва даражаси ишлаб чиқариш самарадорлигига жуда кучли таъсир этади ва унинг самарааорлигини белгилаб беради. Товар ва хизматларни яратишда ишга соли надиган инсоннинг ақлий ва

www.arxiv.uz жисмоний қобилиятлари мeҳнaт омилини ташкил этааи. Қобилиятлар йиғиндиси ходимнинг маълумот даражаси, касбий таълим эгаллаганлиги, фикмалари, жисмоний салоҳияти ва бошқа хусусиятлари билан белгиланади. Буларнинг ҳаммаси замонавий фанда инсон капитали тушунчаси билан ифодаланади. Ходимнинг юқори малакасига, юксак меҳнат қобилиятига эришиш учун уни уқитиш ва тарбиялаш лозим. Демак меҳнат омилини яратиш учун ҳам моддий капитал талаб этилади. Ходимни тайёрлаш учун йўналтирилган харажатларнинг натижаси сифатида мужассамлашган шахслар инсон капитали бўлиб майдонга чиқиладилар. Инсон капиталига сарфланадиган сармоялар ҳозирги пайтда энг самарали ва ўзини энг тез оқлайдиган маблағлар ҳисобланааи. Тадбиркорлик қобилияти ишлаб чиқаришнинг ўзига ҳос омили бўлиб, инсоннинг ишлаб чиқаришнинг бошқа омилларини муайян комбинаиияларда ва усулларда бирлаштира олиш қобилиятини билдиради. Бу қобилият тадбиркорда мужассамлашади ҳамда инсон капиталининг алоҳида туридир. Тадбиркорлик қобилияти инсонда ўз-ўзидан пайдо бўла олмайди, у инсонга тадбиркорлик учун зарур билимлар ва кўникмаларни сингдириш йўли билан ҳосил қилинади. Тадбиркорлик фаолияти инсоннинг шахсий фазилатларига ҳам боғлиқ, чунки ишлаб чиқаришни ташкил этишда тадбиркорлик топқирлик ва оқилона таваккалчилик талаб этилади. Ўз мазмунига кўра тадбиркорлик фаолияти инсон меҳнатининг ўта юқори малака талаб этувчи туридир. Тадбиркорлик фаолиятининг ишлаб чиқариш омили сифатидаги аҳамияти, айниқса, бозор муносабатлари шароитида ортади. Чунки бозор шароитида ишлаб чиқариш кучли рақобат мавжуд бўлган вазиятда олиб борилади, тижорат таваккалчилиги асосида мцсулот янги турларини ишлаб чиқаришга, янги технологиялардан фойдаланишга, ресурсларни рақобат орқали қлга киритишга тўғpи келади. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, ҳозирги вақтда юқорида санаб ўтилган анъанавий омиллар билан бир қaтopдa ахборот олиш ва экологик омиллар ҳам ишлаб чиқаришни оқилона ташкил қилиш ва унинг юқори

www.arxiv.uz самарадорлигини таъминлашнинг муҳим шартларидан бири сифатида тобора юксак аҳамият касб этмокда. Ишлаб чиқариш жараёнининг барча омиллари ишга солиниб, амалга оширилади. Муайян буюмни ёки хизматни ишлаб чиқариш учун ер, меҳнат ва капиталнинг бирон-бир комбинaиияси зарур бўлади. Бу омиллар бир-бири билан боғлик ҳолда ишга тушади ва бир-бирини тўлдириб туради. Масалан, газлама қиш учун қиймати жиҳатдан расмийлаштирилган фирма ташкил этиш, ер майдонини ижарага олиш, бу майдонда бинолар ва техникани (капитални) жойлаштириш, ходимлар ва менежерларни ёллаш зарур бўлади. Агар бирор омил ишлаб чиқаришга жалб этилмай қолса, ишлаб чиқариш жараёни содир бўлмайди. Ишлаб чиқариш омилларининг бу хусусияти уларнинг бир-бирини тўлдириши деб аталади. Шу билан бирга, ишлаб чиқариш омиллари маълум чегараларда бир- бирининг ўрнини босиши ҳам мумкин. Муайян хажмдаги товарни ишлаб чиқаришга юқорида курсатиб ўтилган омилларнинг турли -туман нисбатларда бир-бирига қилиши натижасида эришилиши мумкин. Омилларнинг бу хилдаги ўзаро ўринбосарлиги иқтисо диётнинг кўплаб соҳалари учун хос. Тадбиркор ишлаб чиқариш тех нологиясини танлашда муайян ресурсларнинг камёблигини эътиборгаолади ва шу ресурслар урнига бошқаларидан фойдаланишга интилади. Табиий омил Ишлаб чиқариш жараёни ҳар доим у ёки бу даражада табиий ресурслардан фойдаланишга асосланган. Кeнғ маънода жамият ва инсон табиатнинг ажралмас қисмидир ва табиатдан ташқарида ўз фаолиятини олиб бора олмайди. Табиий ресурслар ишлаб чиқаришнинг муқаррар шарти сифатида унинг усиши учун табиий негиз бўлиб хизмат қилади. Улар, шунингдек жамият миллий бойлигини яратишнинг мухим манбаидир. Инглиз иқтисодчиси У.Петти: «Меҳнат - бойликнинг отаси, ер эса унинг онаси», - деган эди. Ер ҳар қандай жамият, ҳар қандай мамлакатнинг беқиёс бойлигидир. У

www.arxiv.uz битмас-туганмас хазина бўлиб, келгуси авлодларга ҳам қоладиган асосий меросдир. Шунингдек, ер қишлоқ хўжалигининг асосий ишлаб чиқариш воситаси ҳамдир. Ерга икки жиҳатдан, биринчидан, ҳудуд, иккинчидан, тирикчилик манбаи, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳаёти учун зарур бўлган тупроқ, инсон учун озиқ овқат, саноат учун хом ашё етиштириб берадиган экин майдонларисифатида қараш лозим. Ўзбекистоннинг ер ресурслари хилма-хил. Қизилқум ва бошқа чўлларда чул-қум тупроқлари катта майдонни эгаллайди. Бундай тупроқлар, асосан, қумдан иборат бўлиб, зич қатлам ҳосил қилмайди, чиринди (гумус) қисми 1 фоиэга ҳам етмайди. Ўзбекистоннинг текислик қисмидаги чул зонасида cyp-қyнғир, чўл-қум, тақир тупроқли ерлар учрайди. Республикамиз умумий ер майдонининг 5 миллион гектардан ортиқроғи деҳқончиликда фойдаланилади. Бу, асосан, суғoрилади ган ва лалми ерлардир. Қолган қисми яйлов ва озроқ қисми тoғ ваурмонлардан иборат. Суғoриладиган ерларнинг катта қисми фарғoна ва зарафшон водийлари ва амударёнинг қуйи оқимини эгаллаган. Лалми ерларнинг катта майдонлари қашқадарё, самарқанд, тошкент ва жиззах вило ятларида жойлашган. Ўзбекистоннинг сув ресурслари дарёлар, сел оқими, каналлар, кўл ва сув омборларидаги сувлардан таркиб топади. Унинг асосий манбаи дарёлар бўлиб, Ўзбекистоннинг бош сув ўзанлари амударё ва сирдарё ҳисобланади. Иккала дарёнинг суви ҳам республика ҳудудидан ташқарида ҳосил бўлади. Улардан ташқари йирик дарёлар жумласига кирувчи Норин, Қорадарё, Суҳ Чирчиқ, Зарафшон, Сурхондарё, Қашқадарё ва Шерободдарёлар ҳам мавжуддир. Бу дарёларнинг кўпчилиги ўзларининг ўрта ва қуйи оқимлари буйича Ўзбекистон ҳудудидан утади. Ўзбекистонда ҳаммаси бўлиб 50 га яқин дарё бўлиб, улардан 10 тасининг ўзунлиги 150 км дан ошади. Ўзбекистоннинг тoғ ва тоғoли районларида сел оқими (тошқини) кўплаб учрайди. Ўзбекистонда сув хавфи кучлироқ район Фарғoна водийси ҳисобланади. Бу ерда ҳар йили, баъзан йилига бир неча марта селбқлади.

www.arxiv.uz Кўпчилик сел тошқинлари апрель ва май ойларига фрикелади. Чунки бу ойларда тоғда жуда кўп ёғин-сочин бўлади. Селоқими ҳар йили минглаб гектар экин майдонларини вайрон этади. Шунинг учун ҳам ташқи хавф кучли тоғoлди районларида сел оқимини ушлаб қоладиган қурилмалар (сув омборлари) қурилган. Ҳосил бўлган сув захираларидан кейинчалик экинларни ва айрим ямов майдонларини суғoришда фойдаланилади. Ишлаб чиқаришни амалга ошириш учун ердан, ер ости бойликларидан, ўрмонлардан, сувдан ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланиш талаб этилади. Мамлакатдаги хўжалик юритиш тизими улардан оқилона ва эхтиёткорлик билан, тежаб-тергаб фойдаланиш учун имконият яратиши ва ишлаб чиқариш иштирокчиларини шундай иш олиб боришга ундаши лозим. Табиий ресурсларни сақлаш ва файтиришдан бугун жамият манфаатдордир. Табиий ресурсларнинг бир қисмини, аввало, фойдали қазилма конларини қайта ҳосил қилиб, тиклаб бўлмайди. Улар ер остидан қазиб чиқарилган сари тугаб боради. бошқа табиий бойликларни: тупроқ, сув, урмонлар, хайвонот дунёсини тиклаш учун кўплаб маблағ сарфлаш талаб қилинади. Масалан, тупроққа ўғит солинади, ер текис ланади, чиқиндилардан ва зарарли моддалардан тозаланади, сувресурсларини тиклаш учун ишлатилган сув тозаланади, ўрмонларнитиклаш учун кўчат ўтқазилади ва ҳалқ демократия тамойилларига асосланган жамиятда табиатни мухофаза қилиш барчанинг ижтимоийбурчига айланади. Табиий ресурслардан, жумладан, ердан ношудлик билан, табиатга зарар еткаэган холда фойдаланиш ўз мазмунига кўражамият бойлигини нобуд қилишдир, чунки бу ижтимоий ишлаб чиқариш ўсишининг моддий негизига пугур етказади. Иқтисодчилар табиий ресурсларни икки тоифага ажратадилар. Булар хақ тўлаб ўзлаштириб олинадиган ва текинга ўзлаштирилиб олинадиган ресурслардир. Табиий ресурслар хақ тўлаб ўзлаштириб олинганда, фирма ёки ресурс истеъмолчиси унинг самарасини тўла равишда ўзи ўзлаштиради. Бозор иқтисодиёти мамлакатларида хақ тўлаб ўзлаштириладиган табиий ресурслар қаторига биринчи навбатда ер киради. Ерни хақ тўлаб қўлга

www.arxiv.uz киритган фермер унда етиштирилган ғалла ёки пахтани тўла равишда эркин тасарруф қилади. фойдали қазилмалар (нефть ва газ конлари)нинг эгалари қазиб олинган мҳсу лотни ёки коннинг ўзини сотишлари мумкин. Табиий ресурслар хақ тўлаб ўзлаштирилганда, рақобатли бозор шароитларида улардан самарали, тежаб-тергаб фойдаланишга эришилади. Табиий ресурсларнинг иккинчи тоифасини, хатто бозор муносабатлари тўла қарор топган иқтисодиётда хам, юқорида айтиб ўтилганидек текинга ўзлаштириб олинадиган ресурслар ташкил этади. Бу ресурслардан фойдаланиш жараёнида жамият учун муайян муаммолар юзага келиши мумкин. Гап шундаки, мазкур ресурслар алоҳида фирма ёки шахслар учун текин ресурслар бўлиб майдонга чиқилади. Лекин улар бутун жамият учун бепул эмас. Ҳақ тўлаб ўзлаштириладиган ресурслар қўлга киритилишида ресурс эгасининг мазкур ресурсга оид харажатлари қоплаб борилади. Текин ўзлашти риладиган ресурслар буйича эса бундай бўлмайди ва натижада ташқиоқибат (самара) ёки қимча оқибат деб аталадиган ходиса юз беради. Масалан, хавога захарли газлар чиқарилиши ахоли саломатлигига зарар етказади. Бунга йўл қўйган фирма табиий ресурс – хаводан текинга фойдаланади ва айни пайтда иқтисодиётнинг бошқа субъ ектлари бундан кўраётган зарарили қoплаб бермайди. Ёки оқар сувларга заҳарли чиқиндилар ташланганда дарё ёки сой ифлосланади, балиқлар нобуд бўлади, бошқа кишиларнинг сувдан фойдаланиш имкониятлари қисқаради. куриниб турибдики, табиий ресурслардан бепул фой даланиш натижасида келиб чиқаётган ташқи оқибат, асосан, салбий характерда бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида салбий ташқи оқибатли товарлар кўпроқ, ижобий ташқи оқибатли товарлар эсакамроқ ишлаб чиқарилади. Пол Самуэлсон ва Виллям Нордхаус таъкидлашларича, АҚШда табиий ресурслардан фойдаланишга мосланган ишлаб чиқаришнинг иқтисодиётдаги улуши 1987 йилда 4 фоизни ташкил этган. Бозор орқали қўлга киритиладиган табиий ресурсларнинг тўртдан уч қисмидан фермер хўжаликлари ва нефть- газ саноатида фойдаланганлар.

www.arxiv.uz Ўзбекистон иқтисодиётининг ҳом ашё ва аграр характери туфайли табиий ресурслардан фойдаланишга асосланган тармоқлар улуши жуда юқори. Ҳусусан, ҳозирча қишлоқ хўжалиги иқтисодиётимизнинг етакчи тармоғи эканлигича қолмокда. Аҳоли фаровонлиги ва мамла катнинг экспорт имкониятлари кўп жиҳатдан мана шу тармокдаги аҳволга боғлиқ. Қайта тикланмайдиган табиий ресурслардан самарали фойдаланиш мамлакат учун алоҳида аҳамиятга эга. Одатда, бу ресурслар иқтисодий ўсишни ва аҳоли фаровонлигини таъминлашда муҳим ўрин тутади. Бироқ, аёвсиз фойдаланиш натижасида улар бир кун тугаши ва уларнинг ўрнини боса оладиган ресурсларни топиш жуда ҳам қийинлашиб қолиши мумкин. Баъзи иқтисодчилар қайта тикланмайдиган табиий ресурсларга техника тараққиёти натижасида мақбул ўринбосарлар топилиши муқаррар, деб ҳисоблайдилар. Масалан, нефтдан олинадиган суюқ ёқилғи ўрнига кумирдан олиниши мумкин бўлган суюқ ёқилғи келиши мумкин. Углеводород қазилма бойликлар ишлатиб бўлингач, қуёш энергиясига ёки атом энергиясига, ҳатто, термоядро энергиясига ўтилиши мумкин. Энергиянинг охирги уч манбалари тугалмас харак тердадир. Шу билан бирга, ҳозирги пайтда иқтисодиётда ва ижтимоий ҳаётда атроф-мухитни муҳофаза қилиш тарафдорларининг қарашлари тобора устун мавқега эга бўлиб бормокда. Уларнинг фикрича, иқтисодий ўсишнинг зарур даражасини сақлаб туриш учун энергия ва бошқа табиий ресурсларни, шу жумладан, аҳоли жойлашмаган ҳудудлар ва асрий ўрмонларни ижтимоий капиталнинг алоҳида кўриниши сифатида асраш лозим. Ҳозирги авлод келажак авлодларга имкони борича капитал активларнинг кўпроқ захирасини қолдириши зарур. Бу активлар фақат юксак технологияли корхоналар, лабора ториялар, кутубхоналар ва инсон капиталидангина иборат бўлмай, балки табиий ресурсларни ҳам ўз ичига олиши даркор.

www.arxiv.uz Мeҳнaт омили Ишлаб чиқариш жараёнида ишлаб чиқариш воситалари билан бир қаторда инсоннинг меҳнат қилиш қобилияти, яъни ишчи кучи истеъмол қилинади. Ишлаб чиқаришнинг бошқа омилла ридан фарқли равишда инсон ишлаб чиқариш жараёнида онгли равишда, фаоллик ва ташаббускорлик билан иштирок этади. Инсоннинг замонавий иқтисодиётдаги яратувчилик роли меҳнат омили тушунчаси орқали ифода этилади. Инсон иқтисодиётнинг бирламчи субъектидир. Иқтисодиёт нинг алохида олинган инсондан фарқланувчи бошқа субъектлари ҳам пировард натижада кишиларнинг турли-туман гуруҳлари манфаатларини ифодаловчи уюшмалар бўлиб майдонга чиқилади. Инсон иқтисодиётнинг ташаббускор субъекти, у танлаш эркинли гига эга ва ўзининг нуқтаи назаридан иқтисодий оқилона ва сама рали қарорлар қабул қилади, бунда ўзининг манфаатлари ва мaқсадларига мувофиқ ҳолда мавжуд шарт-шароитларни эътиборга олади, керакли ахборотлардан фойдаланади. Иқтисодий адабиётда ўзининг иқтисодий манфаатларини англаб етган ва бу манфа атларга мувофиқ холда харакат қилувчи инсонни иқтисодий инсон деб атайдилар. Инсон ишлаб чиқариш жараёнида ишчи кучи сифатида ёки тадбиркор сифатида иштирок этади. Баъзан эса инсон ишлаб чиқаришда ҳам ишчи кучи, ҳам тадбиркор бўлиб иштирок этиши мумкин. Юқорида қайд этилганидек ишчи кучи инсоннинг меҳнат жараёнида ишга солинадиган жисмоний ва ақлий қобилиятлари йиғиндисидир. Бу қобилиятларнинг бир қисми инсонда табиатан, аввалдан мавжуд бўлса, иккинчи қисми инсонни ўқитиш ва тар - биялаш натижасида шакллантирилади, учинчи қисми эса меҳнат жараёнида иштирок этиш мобайнида вужудга келади. Ишлаб чиқариш жараёнида инсон якка равишда эмас, балки жамиятнинг бошқа аъзолари билан биргаликда иштирок этади. Шунинг учун индивидуал ишчи кучи жамият миқёсидаги жами ишчи кучининг бир бўлаги сифатида ишга солинади. Жами ишчи кучининг таркиби унинг қандай касблардан ташкил топганлиги, уни ташкил этувчиларнинг билимлари ва

www.arxiv.uz малака даражаси, ижти моий ишлаб чиқаришни техника билан қyролланганлиги, мавжуд технологиялар, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг таркибий тузи лиши, концентрацияси, ихтисослашиши ва кооперациялашуви ка би омилларнинг талабларига мос равишда шаклланади. Мамлакат аҳолисининг меҳнатга яроқли ёшдаги, ижтимоий ишлаб чиқаришда иштирок этиш учун зарур жисмоний ва ақлий қобилиятларга, муайян мaълyмoт даражасига эга бўлган қисми меҳнат ресурслари деб аталади. Меҳнат ресурслари миқдори мамлакатнинг меҳнат салоҳиятини ифодалайди. Бу салоҳият зарур моддий шароитлар мавжуд бўлса, дарҳол ишга солиниши мумкин. меҳнат ресурсларининг бозорда ишлаб чиқариш ресурси сифатида таклиф этилаётган қисми инсон ресурслари деб юритилади. Инсон ресурслари бошқа ишлаб чиқариш ресурслари (табиий, моддий, молиявий) билан бир қаторда ишлаб чиқариш омили бўлиб майдонга чиқилади, муайян чегараларда бу ресурс бошқа ресурслар билан алмаштирилиши мумкин (масалан, қўл меҳнати ўрнига машиналардан фойдаланиш). Моддий ва табиий ресурсларни бошқариш билан бир қаторда инсонларни бошқариш ҳар қандай корхона ва ташкилотни бошқаришнинг таркибий қисмидир. Бироқ ўзининг хусусиятига кўра, одамлар корхона (фирма)лар фойдаланадиган ҳар қандай ресурслардан жиддий фарқ қилади, бинобарин, бошқаришнинг алҳида усулларини талаб қилади. Биринчидан, одамлар интеллектга (ақл-идрокка)эга бўлиб, уларнинг ташқи муҳитга (бошқаришга) рсакцияси механик тарзда эмас, балки ҳиссий- ўйланган, англаб етилган рсакциядир. Демак корхона (фирма) билан ходим ўртасидаги ўзаро таъсир кўсатиш жараёни икки томонламадир. Иккинчидан, одамлар доимий равишда такомиллашиб ва ривож ланиб боришга қодирдирлар. инсон ўз ҳаётининг илк даврида юриш, гаплашиш, ўқиш ва ёзишни ўрганади. у ишга келар экан, касбий кўникмаларга эга бўлади, улар унинг мансаб вазифаларини бажариши жараёнида такомиллашиб боради. Ҳозирги фан-техника тараққиёти даврида технология,

www.arxiv.uz шу билан бирга касбий кўникмалар нисбатан қисқа давр мобайнида эскириб қолади. Шунинг учун ҳам ходим ларнинг доимий равишда такомиллашиб ва ривожланиб боришга қодирлиги ҳар қандай корхона ва ташкилотнинг фаолияти самарадор лигини оширишнинг муҳим омилидир. Учинчидан, инсоннинг меҳнат фаолияти ҳозирги жамиятда 30-50 йил давом этади. Шунга кўра инсон билан корхона ва ташкилотларнинг ўзаро муносабатлари ҳам ўзоқдавом этиш хусусиятига эгадир. Туртинчидан, моддий ва табиий ресурслардан фарқли ўлароқ, одамлар кўп ҳолларда корхона ва ташкилотга онгли равишда, муайян мақсадларни кўзлаб келадилар ва ташкилотдан ана шу мақсадларни амалга оширишда ёрдам беришини кутадилар. Ходимнинг корхона ва ташкилот билан ўзаро ҳамкорликда ишлашдан қаноат ҳосил қилиши ҳамкорликни давом эттиришнинг муҳим шарти ҳисобланади. Айни пайтда корхона ва ташкилот ҳам бу ҳамкорликдан манфаатдордир. Ҳодимнинг корхона ва ташкилотдан қаноат ҳосил қилиши инсон ресурсларининг муҳим хусусиятларидан бири бўлиб, ҳар бир алоҳида олинган кишининг ўзига хослиги билан бoғлиқдир. Меҳнат омили ишлаб чиқаришга меҳнат бозори орқали жалб этилади. Бу бозорда меҳнат ресурслари товар сифатида майдонга чиқилади. Меҳнатнинг баҳоси мазкур бозордаги талаб ва таклифга боғлик бозорнинг иштирокчилари (агентлари) - тадбиркорлар билан меҳнатга яроқли аҳоли бозорда ўзаро муносабатларга киришадилар. Меҳнат бозоридаги талаб ва таклиф механизми орқали иқтисодиётдаги бандлик ҳажми ва меҳнат ҳақи даражаси ташкил топади. Меҳнат аҳоли учун даромадлар ва фаровонликнинг энг асосий манбаидир. Миллий даромаднинг катта қисми меҳнат ҳақига тўғpи келади. Бошқа томондан эса меҳнат ишлаб чиқаришнинг энг муҳим омилидир. Шунинг учун меҳнат бозори ижгимоий ва иқтисодий вазифани бажаради. Ижтимоий жиҳaти шундаки, меҳнат омилининг бозорда сотилиши орқали меҳнат қилувчиларнинг даромадлари ва фаровонлигининг жамият учун мақбул даражаси, ишчи кучининг нормал такрор ишлаб чиқарилиши

www.arxiv.uz шарт-шароитлари таъмин этилади. Иқтисодий жиҳат эса меҳнатнинг соҳалар, тармоқлар, корхоналар, касблар ўртасида оқилона тақсимланишида, меҳнат ресурсларининг зарур даражада ишлаб чиқаришга жалб этилишида, меҳнатдан оқилона ва тежаб фойдаланишда намоён бўлади. Меҳнат бозори иштирокчилари ўртасидаги рақобат юқори самарали меҳнатдан манфаатдорликни, юқори малакага эга бўлишни, касбни ижтимоий эҳгиёжларга монанд равишда янгилашни рағбатлантиради. Меҳнат ресурсларининг меҳнат бозорига кириб келадиган беш гуруҳини кўрсатиб ўтиш мумкин. Биринчи гypyҳгa нисбатан оз сонли, лекин миқдоран барқарор юқори малакали раҳбар ходимлар (менежерлар) киради. Иккинчи гypyҳ юқори малакали ишчилар ва хизматчилардан иборат. Бу гуруҳлар меҳнатига доимо юқори талаб мавжуд ва уларнинг меҳнатига юқори ҳақ тўланади. Айнан шу ходимлар корхона фаолиятининг натижаларини, корхоналар рақобатбар дошлигини белгилайдилар. Учинчи гypyҳ таркибий ўэгаришлар содирбулаётган ёки ишлаб чиқариш қисқараётган тармоқлар ва корхо наларнинг ишчиларини ўз ичига олади. Тўртинчи гуруҳга меҳнат унумдорлиги паст, меҳнат талаб тармоқларнинг, хизмат соҳаларининг ходимлари киради. Бу тармоқларда меҳнат ҳақи даражаси анча паст ва уларда кўпроқ аёллар ҳамда паст малакали ишчилар банд бўлади. Бешинчи гурyҳни эса меҳнаткашларнинг энг ожиз табақалари: биринчи марта иш ахтараётган ёшлар, кексалар, жисмоний нуқсонли кишилар, кўп марта ишдан мҳрум бўлганлар ташкил этади. Фан-техника тараққиётининг ҳозирги босқичида ишлаб чиқзриш ва хизматлар соҳасининг илмталаб тармоқлари жадал ривожланмокда. Натижада юқори малакали ишчи кучига талаб тез суръатларда ортиб бормокда. Шунинг учун мамлакатдаги таълим тизимини ва кадрларни қайта тайёрлаш ҳамда малакасини оширишни янада ривожлантириш меҳнат бозоридаги ҳволни тубдан яхшилашга, иқтисодиётда меҳнат омилидан оқилона фойдаланишга хизмат қилади.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқаришнинг илмий-техникавий даражаси Инсон нималар ёрдамида меҳнат ашёси (предмети)га ўз таъсирини ўтказса, шу нарсалар меҳнат воситалари ҳисобланади. Унга биринчи навбатда меҳнат қуроллари киради. Улар қyйидагилардан иборат: ҳар хил машина ва механизмлар, асбоб-ускуналар, қурилмалар ва ҳоказо. Меҳнат куролларининг такомиллашиб бориши, табиатга инсон ҳокимлик даражасининг усиши ишлаб чиқариш тараққиётининг кўрсаткичи ҳисобланади. кенг маънода меҳнат жараёнида тўғpидан тўғpи иштирок этмаса-да, лекин ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ишлаб чиқариш иншоотлари, турли ахборот воситалари, алоқа каналлари ҳам меҳнат воситалари ҳисобланади. Ишлаб чиқариш жараёни амалга ошиши учун ишчи кучи билан ишлаб чиқариш воситалари қилиши, истеъмол қилиниши зарур. Ишчи кучи ишлаб чиқаришнинг шахсий омили ҳисобланиб, жамиятнинг асосий ишлаб чиқарувчи кучи ва унинг бирдан-бир яратувчи элементидир. ишлаб чиқариш воситалари эса ишлаб чиқаришнинг моддий омилини ташкил этади. ишлаб чиқаришнинг ҳар иккала омили илмий-техника тарақ қиёти таъсири натижасида такомиллашиб боради. Ишлаб чиқариш воситалари ва инсон меҳнати бир-бири билан ўзвий боғлик ва бир бирини тақозо этади. Ишчи кучи ишлаб чиқариш воситаларини ҳаракатга келтиради Бунинг натижасида меҳнат жараёни руй беради. Фақат инсонгина ишлаб чиқариш воситаларини яратади ва улардан фойдаланиш усулларини аниқлайди. Худди шу жараён ишлаб чиқарувчи кучлар тизимида шахсий ва моддий омилларнинг ўзаро боғлиқликда умумий йуналишини ташкил этади. Янги техника ва технология ҳеч қачон ўз-ўзидан дунёга келмайди, уларни одамлар ижод қилади. Бироқ, илғoр меҳнат воситалари ва технологиялар ишлаб чиқаришда кенг тарқалгандан сунг, ишчи кучининг умумий ҳолатини янги талаблар даражасига фариш керак бўлади. Шуни ҳам

www.arxiv.uz таъкидлаш керакки, ишлаб чиқариш жараёни унинг омилларининг оддий йиғиндиси эмас. Чунки улар ўзаро таъсир қилувчи мураккаб тизимни ҳосил қилади. ҳар қандай бир бутун тизим эса унинг элементларининг оддий йиғиндисидан сифат жиҳатидан фарқ қилади. Ишлаб чиқаришни самарали бўлишига технология ва бошқариш таъсир этади. Технология ишлаб чиқариш омиллари ўртасидаги ўзаро таъсирни ифода этган ҳолда фан ютуқларига асосланиб, меҳнат ашёларига ўз таъсирини ўтказади. Инсонлар ашёларнинг илгари маълум бўлмаган хусусиятларини ўрганиб, прогрессивроқ бўлган технологияни жорий қилиш натижасида янги маҳсулотларни ишлаб чиқариш сирларини билиб оладилар. Бу эса ишчи кучига, ишчининг малакасини оши ришга янгидан-янги талаблар қуяди. Ушбу жараён эса ишлаб чиқа ришни таш кил этиш ва бошқаришни доимо такомиллаштириб боришни тақозо этади. Ҳозирги ишлаб чиқариш жараёнида энергия ва ахборотнинг аҳамияти ошиб боради. Шубҳасизки, қудратли энергия манбаларини ўзлаштирмасдан туриб, ишчи кучи, меҳнат буюмлари ва восита ларининг ўзаро таъсирини самарали бўлишига эришиш мумкин эмас. Корхоналарда фан-техника ютуқларини жорий этиш учун ишлаб чиқаришни техникавий тайёрлаш ҳал қилyвчи аҳамиятга эга. ишлаб чиқаришнинг техникавий, ташкилий ва иқтисодий тадбирлар мажмуаси мавжуд бўлиб, уларни жорий этиш натижаси улароқ, энг илғoр технологик жараёнлар юқори рентабеллик сифатли маҳсулотлар тайёрлаш имконини яратиб беради. Ишлаб чиқриш корхоналарида технологик ва ташкилий тадбирлар фан-техника ютуқларини ишлаб чиқришга тадбиқ қилиб, маҳсулот ишлаб чиқаришда техник-иқти содий кўрсаткичларга ижобий таъсир қилади, меҳнат, хом ашё ва материалларни кам сарф қилган ҳолда, юқори сифатли маҳсулотлар етказиб беришга имкон беради. Ишлаб чиқаришда техникавий тайёргарликни ташкил этиш қyйидаги асосий қазифаларни ҳал этишга қаратилади: - энг илғoр, прогрессив технологик жараёнларни жорий қилиш, ишлаб

www.arxiv.uz чиқаришни механизациялаштириш ва автоматлаштириш; - янги маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг технологик тизимларини яратиш, эскиларини эса янгилаш; - юқори унумли технологик асбоб-ускуналарни танлаш ва жорий этиш; - асосий ва ёрдамчи материаллар сарфи меъёрларини ишлаб чиқариш ва уларни қўллаш; - технологик жараёнлар таркибини лойиҳалаш; - меҳнат ва ишлаб чиқришни илмий даражада ташкил этишнинг илғoр шаклларини жорий этиш; - юқори малакали кадрлар тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш. Ишлаб чиқаришни техникавий тайёрлашдан кўзланган мақсад илмий ишлаб чиқариш циклини яратиш, ишлаб чиқаришнинг техникавий даражасини кўтариш асосида меҳнат унумдорлигини ошириш, корхоналарнинг бир текисда, узлуксиз ва бир меъёрда ишлашини таъминлашдир. Саноат корхоналарида асосий ишлаб чиқаришни техникавий тайёрлаш режаси муҳим босқич бўлиб, у фан ва техниканинг замонавий ютуқлари, такомиллашган технология, янги турдаги маҳсу лотларни ўзлаштириш, маҳсулот сифатини яхшилаш ва унинг ҳаж мини файтиришга қратилгандир. Ишлаб чиқаришни техникавий тайёрлаш режасини лойиҳалаш жараёнида унинг қyйидаги талабларга жавоб бериши назарда тутилади: - юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш; - технологик жараённинг ўзлуксиз ишлашини таъминлаш; - тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришга меҳнат сарфини камайтириш; - маҳсулот бирлигига хом ашёлар сарфини камайтириш; - хом ашёдан тайёр маҳсулот олишни кўпайтириш ва нобудгарчиликни камайтириш; - ишлаб чиқариш майдонларидан оқилона фойдаланиб, сани тария талаби ва меъёрларига қатъий риоя қилиш; - маҳсулот таннархини пасайтириш.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқаришни техникавий тайёрлаш корхона фаолиятини ташкил этиш, унинг истиқболини белгилаш ва ривожлантириш режалари асосида амалга оширилади. Бу режаларни амалга оширишга тегишли маблағлар ажратилади. Бунга қўшимча қилиб корхоналарда амортизация ажратмалари, ишлаб чиқариш, техника ва фанни ривож лантириш жамғaрмалари ташкил этилади. Имлаб чиқаришни бошқариш. Менежмент Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида хаётимиэга шиддат билан кириб келган тушунчалардан бири бу - менежментдир. кенг маънода менежмент иимаб чиқаришни боқриш билан боғлик бўлган фаолият туридир. самарали менежментни ташкил этиш корхона ёки фирмада ишлаб чиқаришнинг юқори самарадорлигига эришишнинг мухим омили ҳисобланади. Маълумки, инсон якка тартибда, яъни бирон-бир жамоага бирлашмаган холда меҳнат қилар экан, у ўз меҳнатини ўзи бошқаради. Бошқача қилиб айтадиган бўлсақ якка тартибда амалга оширилувчи меҳнат фаолияти бошқарувга муҳгoж эмас. Аммо одамларнинг меҳнат фаолиятлари бир жойга жамланиб, бир-бири билан ўзаро боғлик холатга келгач, бошқарувга эхтиёж пайдо бўлади ва бошқарув аппаратини бунёд этиш зарурияти тyғилади. Бу аппарат ишлаб чиқаришнинг барча босқичларини бир бутун қилиб боғлаши ва тегишли бўлимлар фаолиятини мувофиқлаштириши зарур бўлади. Меҳнат жамоаси йириклашган сари бошқарувнинг вазифалари ҳам мураккаблаша боради ва бошқарув аппаратидан техниқ технологиқ иқтисодий ва ижтимоий масалаларни хал этишнинг энг мақбул ечимларини топиш талаб этилади. Бошқарув жараёни муайян мақсад сари йўналтирилган бўлиб, ижтимоий-иқтисодий, ташкилий-техник натижаларга эришишга қаратилгандир. Шунинг учун бошқарув аппарати ишлаб чиқариш жараёнида пайдо бўлувчи турли хил ижтимоий, рухий, ҳуқуқий, технологик ва бошқа

www.arxiv.uz тоифадаги масалаларни ҳал этади. Аммо жамоани бошқариш билан боғлик муносабатлар ичида ташкилий муносабатлар хал қилувчи роль уйнайди, дейиш мумкин. Хўжалик бошқарувининг вазифаларини, бошқарилаётган объектнинг кўламидан қатъи назар, қyйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: - тадқиқотчилик ва лойихалаш; - меъёрлаштириш ва режалаш; - ташкилотчилик ва мувофиқлаштириш; - таъминотчилик; - ҳисобот назорати. Тадқиқотчилик ва лойиҳaлаш вазифаларига илмий изланишларни ўтказиш, келажак режаларини тузиш ва унга оид иқтисодии маълу мотларни ўрганиб чиқиш ишлари киради. Меъёрлаштириш ва режалаш бошқарувни таш кил қилиш асосларини ўз ичига олади. Ишлаб чиқариш жараёнини тўғpи йўлга солишда меҳнат ва харажатларни меъёрлаштириш, истиқболли, жорий, тезкор режаларни тузиш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бошқарув илмининг асосий вазифаларидан биридир. Ташкилотчилик ва мувофиқлаштириш вазифалари ишлаб чиқа риш бошқаруви негизини ташкил қилиб, у бошқарув аппарати тарки бини лойиҳалаш, ходимларни танлаш ва жой-жойига қуйиш, ишлаб чиқаришга мyҳандислик раҳбарлиги каби масалаларни қамраб олади. Ишлаб чиқариш бошқрувида таъминотчилик вазифаси ҳам катта аҳамиятга эга, чунки корхона (фирма) ни керакли хом ашё, материаллар ва жиҳозлар билан таъминлаш, ишлаб чиқарилган маҳ сулотни сотишни амалга ошириш каби ишлар бошқарув аппаратининг муҳим вазифаларидан ҳисобланади. Корхонанинг ҳисобот назорати статистиқ бухгалтерия ва тезкор ҳисоб- китоб ишларини амалга оширади. Аналитик таҳлил, молия кредит муносабатларининг мукаммаллиги бошқарув самарадорлигига таъсир

www.arxiv.uz кўрсатувчи муҳим омиллардир. Бошқарув тизимининг самарадорлиги кўп жиҳатдан бошқарув услубларига бoғлик бўлиб, улар асосан қуйидагилардан иборат: а) сиёсий услублар; б) иқтисодий услублар; в) маъмурий-ҳукуқ услублари; г) ташкилий услублар; д) бошқарув қарорлари ва жараён ларини мақбуллаштириш (кибернетик) услуби; е) ижтимоий-руҳий, педагогик услублар; ж) график услублар. Бироқ шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, ишлаб чиқаришни кўрсатиб ўтилган услубларнинг фақат биронтаси ёрдамида ташкил қилиш ва бошқариш мумкин змас. Бу услубларнинг мантиқий ва илмий асосланган ўзаро боғлиқлигигина ишлаб чиқаришни бошқаришда кутилган натижаларни бера олади. Бошқарув аппаратининг таркибини бир-бири билан ўзаро боғланган бўлимлар ва бyғинлар билан тулдириш натижасида унинг ташкилий тузилмаси шаклланади. Ҳар бир бўлинма ўз вазифаларигаэга бўлиб, унинг фаолият чегаралари, ваколатлари ва жавобгарлигини корхона маъмурияти белгилайди. Бошқарувнинг илмий асосланган ва тажрибада синаб кўрилган қоидаларига таяниб, корхоналарни самарали ривожлантириш бозор муносабатларини ўзлаштираётган мамлакатимиз учун жуда муҳим вазифадир. Ҳозирги шароитда раҳбар фақат ўз соҳасини яхши билибгина қолмай, балки яхши ташкилотчи бўлмоғи, социология, психология, педагогика фанларидан ҳам хабардор бўлмоғи лозим. Бу ҳаётимиздаги жиддий ўэгаришлар, инсон омилининг фаоллашуви, жамоаларда ўзини ўзи бошқариш тамойилларининг жорий этилишини тақозо қилади. Раҳбар ўз жамоаси ичида меҳнат жараёнида вужудга келадиган ҳар хил низоларни жамоат ташкилотлари билан биргаликда, юқори ташкилотларга чиқармасдан ўзида ҳал қилишга қодир бўлиши лозим. Ишлаб чиқаришни бошқаришда раҳбарнинг қайси тоифада экани жуда

www.arxiv.uz муҳим аҳамият касб этади. Раҳбарларнинг қуйидаги тоифаларини кўрсатиб ўтиш мyмкин: 1. Автократ ёки авторитар тоифадаги рҳбар. Бундай раҳбар қўл остидагиларнинг фаолияти учун жавобгарликни ўз зиммасига тўлиқ олади, барча мавжуд ахборотларни ўзи орқали ўтказишга ҳаракат қилади, жамоа аъзолари билан бевосита мулоқотларни чегаралаб қўяди, ўзининг ноўрин ҳаракатларини танқид қилинишига йўл қўймайди. Ўзига буйсунувчилар билан муомалада бўлганда, унинг раҳбарлик ғypури баландлиги, ўзини катта тутиши сезилиб туради. Одатда, автократ раҳбарлар ўзига бўйсунувчилар олдида қовоғи солинган кайфиятда бўлади. бироқ автократ раҳбарлик турини ҳар жиҳатдан ёмон, деб бўлмайди. Баъзи бир ҳолларда буйсунувчиларнинг маданий даражаси, ахлоқи пастлиги сабабли мазкур бошқарув услубини танлаб олиш иш бериб қолиши мумкин. Аммо жамоада ҳар томонлама демократик муносабатлар пишиб етилган пайтда раҳбар ўз услубини ўэгартиришга мажбур бўлади. 2. Анархик тоифадаги раҳбар. Бундай раҳбар шахсан ўзи фаоллик курсатмайди. Ишлаб чиқаришни бошқариш билан боғлик масaлаларни қўл остидаги ходимларга расман тақсимлаб беради. Шунинг учун ишлаб чиқариш масалаларини муҳокама қилиш ҳам расмий характерга эга бўлади. У кўпроқ ташқи таъсирга мойиллиги билан ажралиб туради. Жамоанинг тақдири, ишлаб чиқаришнинг истиқболи каби масалалар уни кам қизиқтиради. У ёки бу масалаларнинг бажарилиши айрим буйсунувчиларнинг хоҳиш-иродасига боғлик бўлади. Бундай раҳбар бошқараётган жамоада танқид, ўз-ўзини танқид каби муҳим омиллар ўз ўрнига эга эмас, жамоа аъзоларининг ташаббускорлиги рағбатлантирилмайди. Табиийки, бундай раҳбар тезда алмаштирилмаса, у бошқараётган корхона тез орада банкротга учрайди. 3. Демократик раҳбар. Бундай тоифадаги раҳбар ўз фаолиятини жамоа аъзоларига таянган ҳолда олиб боради. Фаолият учун жавобгарлик

www.arxiv.uz буйсунувчилар орасида тақсимланади. Жамоа аъзола рининг бир-бири билан ижодий, ташаббускорона муносабатларини рағбатлантириш билан биргаликда раҳбар ўзига буйсунувчилар бил дирган фикрларга қулоқ солади, улар билан маслаҳатлашади, ижобийфикр-мулоҳазаларни инобатга олади, илғорларни мукофотлайди. Бундай рюфарлик тури буйсунувчиларнинг шахсий ташаббусини, ижодий фаолиятини ривожлантиради ва меҳнат жамоасида ўртоқлик ва ишчан муҳитни, соғлом маънавий-руҳий иқлимни яратади. Ҳозирги кунда бошқаришни такомиллаштиришнинг мухим масалаларидан бири менежмент (бошқариш)га оид вазифаларнинг замон талаблари даражасида бажарилишини таъминлай оладиган, ўз ишининг устаси бўлган менежерлар тайёрлашдир. Менежерлар (бошқарувчилар) олдига қуйиладиган асосий вази - фалар қуйидагилардан иборатдир: 1. Мавжуд имкониятлардан фойдаланиб, бир бутун, яхлит ишлаб чиқариш бирлигини яратиш, корхонани юқори малакали муҳандис техник ходимлар ва ишчилар билан бутлаш. 2. Корхонанинг заиф томонларини аниқлаб, уларни бартараф этиш ва ишлаб чиқаришни юқори даражада ривожланишини таъминловчи хўжалик механизмини яратиш. 3. Жамоа аъзоларини юксак ишлаб чиқариш ва меҳнат натижаларига рағбатлантира олувчи моддий манфаатдорлик тизимини яратиш. 4. Корхона фаолиятини мунтазам таҳлил қилиш ва унинг меъёрларига ўз вақтида ўэгаришлар киритиш. 5. Ўз фаолиятига оид давр талабларини ҳисобга олиш, мазкур соҳада содир бўлаётган ўэгариш ва янгиликларни илғай олиш ва тегишли қарорлар қабул қилиш. Менежер ўз қўл остидаги ходимларнинг меҳнат фаолиятини аниқ ташкил қилувчи ва шу билан бирга маълум ҳажмдаги бошқарув вазифасини бажарувчи шахсдир. Менежмент деганда, мaълyм корхона ёки фирма

www.arxiv.uz бошқаруви ёки уларга раҳбарлик қилиш тушунилади. Менежерликнинг асосий мақсади корхона (фирма) фаолиятини ишлаб чиқариш қувватларидан тўла ва самарали фойдалана олишни таъминлайдиган даражада ташкил қилишдан иборатдир. Менежер ҳар доим одамлар билан мулоқотда бўлиб, уларнинг ишини ташкил қилади. Унинг билим доираси қанчалик кенг ва маданияти юқори бўлса, ходимлар билан бўладиган муносабати шунчалик самарали бўлади. Кўпгина ҳолларда бошқарув билимларининг етишмаслиги корхонани кам самара билан ишлаши ёки ўз фаолиятини тўхтатишига сабаб бўлади. Шунинг учун ҳар бир менежер (бошқарувчи)дан менежментга оид билимларни мукаммал ўзлаштириш, бу билимларни мунтазам бойита бориш ва доимо янгиликка интилиш туйғусига эга бўлиши талаб қилинади. Хорижий давлатлар тажрибаси шуни курсатмокдаки, эндиликда менежментга оид билимлар доираси тобора кенгайиб, ўз навбатида ундан бир қатор махсус йуналишлар ажралиб чиқмокда. Бинобарин, менежерлар ҳам муайян соҳалар буйича ихтисослашмоқда. Умумий менежмент буйича мутахассислар, яъни менежерлар корхона ёки фирмада олинаётган фойданинг энг кўп миқдорига эришишнинг умумстратегик масалалари билан шугулланади. Молиявий менежмент мугахассислари корхона ёки фирманинг молиявий ресурсларидан юқори самарадорлик билан фойдаланиш, яъни ишлаб чиқаришга сарфланаётган ҳар бир сўм ёки доллардан максимум (энг кўп) фойда олишга эришиш масалалари билан шyғyлланадилар. Ишлаб чиқариш менежменти мугахассислари товар ишлаб чиқариш ёки хизмат курсатиш операцияларининг самарадорлигини ошириш масалалари билан машғyл бўладилар. Менежмент фанининг муҳим тармоқларидан бири – персонал (ходимлар) ни бошқариш бўлиб, бу соқа мугахассислари ишчи ва хизматчиларни танлаш, уларни жой-жойига қуйиш, меҳнатни oқилoнa ташкил қилиш, мeҳнaтгa ҳақ тўлаш тизимини такомиллаштириш буйича

www.arxiv.uz таклиф ва тавсиялар тайёрлаш каби масалалар биланшyғyлланадилар.

O'xshashlar

Ишлаб чиқариш омиллари бозори

Ишлаб чиқариш инфратузилмаси

Ишлаб чиқариш режаси

Комплекс ишлаб чиқариш харажатларининг тақсимланиши ва қўшимча (иккиламчи) маҳсулот ишлаб чиқариш

Қишлоқ хўжалиги менежментида ишлаб чиқариш харажатлари, маҳсулот таннархи ва ишлаб чиқариш рентабеллиги