Ишлаб чиқариш омиллари бозори

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

310 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Меҳнат бозори, рақобатлашган меҳнат бозори 2 Иш ҳақи ставкалари дифференциацияси (табақалашуви). 3 Капитал бозори 4 Жамғарма ва вақт бўйича чекли танлаш нормаси. 5. Инвестицияни ҳисоблашдаги дисконтирланган қиймат. 6. Ер бозори

www.arxiv.uz Меҳнат бозори, рақобатлашган меҳнат бозори Ишлаб чиқариш омиллари бозори деганда, меҳнат, хом ашё, капитал, ер ва бошқа ишлаб чиқариш ресурслари бозори тушунилади. Ресурслар бозоридаги талаб ва таклиф истеъмол товарлари бозори таъсирида шаклланади. Шунинг учун ҳам ресурсларга бўлган талаб ҳосила талаб бўлиб, фирманинг ишлаб чиқариш ҳажмидан ва унинг харажатларига боғлиқ. Ишчи кучига бўлган талабни алоҳида фирма учун қараймиз. Бозор (тармоқ) талабини аниқлаш учун тармоққа қарашли фирмалар талаблари йиғиб чиқилади. Фараз қилайлик, фирма ишлаб чиқариш омилларидан фойдаланиб маҳсулот ишлаб чиқаради. Бошқарувчи фирмага яна қўшимча қанча ишчи кучини ёллашни аниқламоқчи. Бунинг учун фирма ҳар бир қўшимча ишчи кучини ёллашдан қанча даромад олишни ва ушбу бирлик ёлланган ишчи кучидан фойдаланиш учун қанча харажат кетишини билиши керак бўлади. Қўшимча ёлланган битта ишчи кучидан олинадиган қўшимча даромад меҳнатнинг чекли даромадлилиги дейилади ва у орқали белгиланади. Меҳнатнинг чекли даромадлилиги L MRP нинг иқтисодий маъноси шундан иборатки, яъни у қўшимча бир бирлик ишчи кучидан фойдаланиб қўшимча ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмини , қўшимча бир бирлик ишлаб чиқарилган маҳсулотдан олинадиган қўшимча даромад га кўпайтириш орқали аниқланади: , (1) бу ерда - меҳнатнинг чекли даромадлилиги; - меҳнатнинг чекли маҳсулоти; - чекли даромад. Ушбу муҳим бўлган (1) муносабат истеъмол бозори рақобатлашганми ёки йўқми ҳар қандай рақобатлашган омиллар бозори учун ўринлидир. Масалан, капитал бозори учун: бу ерда - капиталнинг чекли даромадлилиги; - капиталнинг чекли маҳсулоти; - чекли даромад.

www.arxiv.uz Ер бозори учун: MR MP MRP t t   . Рақобатлашган бозор шароитида чекли даромад бозор нархига тенг, яъни бўлгани учун, чекли меҳнат даромадлилиги қуйидагича аниқланади: (2) Чекли даромаднинг камайиш қонунига кўра, меҳнатнинг чекли маҳсулоти иш вақти узайиши билан камайиб боради. Демак, чизиғи нарх ўзгармаса ҳам пастга қараб йўналган бўлади (1-расм). 1-расм. Чекли меҳнат даромадлилиги графиги I чизиқ рақобатлашган истеъмол бозоридаги фирманинг чизиғи (бу ерда фирма монопол ҳокимиятга эга эмас). II чизиқ истеъмол бозорида монопол ҳокимиятга эга бўлган фирманинг чизиғи. Монопол ҳокимиятга эга бўлган фирма кўпроқ маҳсулот сотиш учун товар нархини тушириши мумкин. Натижада бўлади ва ишлаб чиқариш ҳажми ошиши билан камайиб боради. Демак, ва чизиқлари пастга ётиқ бўлгани учун чизиғи пастга томон ётиқ бўлади. Агар биз монополХаражат I II Иш ва=ти (соатларда)

www.arxiv.uz ҳокимиятга эга бўлган фирманинг меҳнатни чекли даромадлилигини монопол бўлмаган фирманинг меҳнатни чекли даромадлилиги билан солиштирсакPL L L ML MRP P MP MR MP MRP      , бу ерда ML MRP - монопол ҳокимиятга эга бўлган фирманинг меҳнатини чекли даромадлилиги; P LMRP - монопол ҳокимиятга эга бўлмаган рақобатлашувчи фирманинг меҳнатини чекли даромадлилиги. Бундан келиб чиқадики, ҳар қандай иш ҳақида истеъмол бозорида монопол ҳокимиятга эга бўлган фирма, монопол ҳокимиятга эга бўлмаган фирмага нисбатан камроқ ишчи ёллайди. Меҳнатни чекли даромадлилиги дан ишчиларни ёллашда фойдаланиши мумкин. Агар фирма ўз фойдасини максималлаштирадиган бўлса, у ишчиларни ёллашни меҳнатни чекли даромадлилиги иш ҳақига тенг бўлгунга қадар давом эттиради. W MRP L , (3) бу ерда - иш ҳақи. Агар W MRP L бўлса, фирма қўшимча ишчи кучини ёллаб, ўз фойдасини ошириши мумкин. Ушбу шарт қуйидаги 2-расмда ифодаланган. 2-расм. Рақобатлашган меҳнат бозорида меҳнат нархининг унинг миқдоридан боғлиқлиги.Мещнат нархи, W L ( мещнат ми=дори)S L = MRC E MRP L =D

www.arxiv.uz Меҳнатга бўлган талаб чизиғи билан устма-уст тушади. талаб чизиғига кўра, меҳнат нархи пасайган сари унга бўлган талаб ҳам ортиб боради ва аксинча. Меҳнат бозорида ишчи кучига талаб - бу фирмаларнинг ишчи кучига талабидир. Таклиф ишчилар томонидан бўлади. Меҳнат бозори рақобатлашган бўлгани учун меҳнат нархи бозор томонидан шаклланади ва унга бозор субъектлари таъсир қила олмайди (рақобатлашган истеъмол бозоридаги каби). Бу барча ишчилар қайси фирмада ишлашидан қатъий назар, бир хил иш ҳақи олади ва фирмалар бу нархни олдиндан берилган нарх сифатида қабул қиладилар. Шунинг учун ҳам алоҳида фирма учун меҳнат ресурслари таклиф чизиғи горизонтал, яъни у абсолют эластик. 2-расмда рақобатлашган меҳнат бозоридаги мувозанат нуқта Е нуқта билан ифодаланади. Мувозанат иш ҳақи *eW бўлганда фойдани максималлаштирадиган меҳнат ресурслари миқдори *eL га тенг бўлади. Ишчи чекли унумдорлик назариясига кўра, меҳнатнинг тўлиқ маҳсулотини олади. Шунинг учун фирманинг меҳнат учун чекли харажати иш ҳақига тенг. LMRPWMRC  * , бу ерда - фирманинг меҳнатга бўлган чекли харажати. Рақобатлашган меҳнат бозорида ҳар бир ишчининг иш ҳақи *eW га тенг бўлгани учун, фирманинг ишчиларга берадиган умумий иш ҳақи харажатлари * * 0 e eEW L тўртбурчак юзига тўғри келади (2-расм). Иш ҳақининг ўзгариши ишчи кучига бўлган талабни ўзгартиради. Агар иш ҳақи дан гача ошса (3-расм), ёлланадиган ишчилар сони дан гача қисқаради; агар иш ҳақи гача пасайса, ишдаги ишчилар сони гача ошади. Меҳнат бозорида фирма фойдасини максималлаштирадиган шарт, яъни меҳнатни чекли даромадлилигининг иш ҳақи ставкасига тенглиги истеъмол бозоридаги MC MR  шартга ўхшашдир. W W 1 W 0 W 2 L L 2L 0L 1

www.arxiv.uz 3-расм. Ишчи кучига талаб билан иш ҳақи ўртасидаги боғлиқлик. (1) ва (3) тенгликдан фойдаланиб қуйидаги муносабатни ёзамиз.W MR MP MRP L L    тенгликнинг иккала томонини чекли маҳсулот L MP га бўламиз. Натижада қуйидагини оламиз: LMP W MR  . (4) MRC Q L W     - муносабатнинг чап томони иш ҳа қи ставкасининг бир бирлик маҳсулот ишлаб чиқариш учун кетган меҳнат сарфига кўпайтирилганига тенг , яъни бу ишлаб чиқаришнинг чекли харажатидир . Тармоқ бўйича меҳнат бозорини кўриб чи қа миз . Умумий бозор талаби тармоқдаги фирмалар талаблари йиғиндиси билан аниқланади (4-расм). 4-расм. Тармоқ меҳнат бозори. S TL =  (MRC) iW E D TL =  (MRP) i W e L e L

www.arxiv.uz Умумий таклиф таклифлар йиғиндисидан иборатдир. Бу ерда -ишчи учун сарфланадиган қўшимча харажат, яъни, иш ҳақи. Меҳнат қилиш ва дам олиш ўртасидаги боғлиқлик. Ҳар бир ишчи олдидаги масала, бу қанча ишлаб, қанча дам олиш муаммосидир. Агар суткада 24 соат бўладиган бўлса, ишчи 24 соат ишласа, у сўмга тенг бўлган максимал даромад олиш мумкин (5-расм). 5-расм. Иш вақти ва дам олиш ўртасидаги боғлиқлик Агар у ишламаса, унинг максимал дам олиши бир суткага, яъни, 24 соатга тенг бўлади ва унинг даромади нолга тенг. Ишчининг "даромад ва бўш вақти" бюджет чизиғини чизиғи орқали ифодалаш мумкин. Маълумки, ишчи ҳар доим суткасига 24 соат ишлайвермайди. Табиийки, ишчининг иш вақти чегараланган бўлади, у маълум вақт дам олиб, ўзининг ишлаш қобилиятини тиклаш керак бўлади. Бундан ташқари, дам олиш уни маънавий ўсишини таъминлайди. Демак, ишчи маълум вақт ишлаб, маълум миқдорда наф олса (даромад олса), у маълум вақт дам олганда ҳам қандайдир наф олади (маънавий ўсиш, зав=ланиш). Демак, ишчини қанча вақт ишлаб, қанча вақт дам олиши кераклиги тўғрисидаги масалани қуйидагича қўйиш мумкин: Ишчининг ишлаш вақти ва дам олиш вақтидан боғлиқ нафлик функциясини қуйидагича ёзамиз: Даромад, сўм Бир суткадаги иш ва=ти, соат-кунÌ N 0 24

www.arxiv.uz , (5) бу ерда - нафлик функцияси; - дам олиш вақти; - иш вақти. Демак, ишчи суткадаги 24 соатни иш вақтига ва дам олиш вақтига шундай тақсимлаши керакки, натижада у максимал наф олсин: . (6) қуйидаги шарт бажарилганда: . (7) Ушбу масаланинг оптимал ечимини график орқали аниқлаймиз (6-расм). 6-расм. Нафлик функциясини максималлаштириш. Расмдан кўриш мумкинки, масаланинг ечими мувозанат нуқта орқали аниқланиши мумкин. Нафлик функциясининг бефарқлик чизиғи бюджет чизиғини Даромад, сўм M R E U 3E 2 U 2 U 1 Умумий ва=т, соат-кунN 0 24t E 

www.arxiv.uz нуқтада кесиб ўтади. Оптимал ечимга кўра, дам олиш вақти соатга тенг, иш вақти . Ишчининг бир соатлик иш ҳақи сўмга тенг бўлса, унинг умумий даромади қуйидагича топилади: . (8) У ҳолда бюджет чизиғи ётиқлиги иш ҳақига тенг бўлади. . (9) Ишчи нафлик функциясини максималлаштиради, агар бўш вақт билан даромадни чекли алмаштириш нормаси иш ҳақи га тенг бўлса, . Фараз қилайлик, иш ҳақи ставкаси дан га ошди. Бюджет чизиғи ҳолатидан ҳолатга силжийди (7-расм). 7-расм. Ўрнини босиш самараси ва даромад самараси, 0 t 0 , 0 t 1 , 0 t 2 лар бўш вақт, t 0 N , t 1 N ва t 1 N лар иш вақти. Агар биз бюджет чизиғига параллел бўлган ва бефарқлик чизиғи билан кесишадиган бюджет чизиғини ўтказсак, даромад ва ўрнини босиш самарасини аниқлашимиз мумкин. MW M 1 E 1A R 1 U 1E 0 R 0 E 2 R 2 U 2 t 2t 1t 0 B N

www.arxiv.uz Ўрнини босиш самараси бўш вақтни қисқариши ва иш вақтининг ортиши натижасида даромаднинг ўсиши билан ифодаланади, яъни, маълум миқдордаги бўш вақт иш вақти билан алмаштирилади. 7-расмда бу дан га силжишини ифодалайди, яъни, иш вақти дан гача ошади. Лекин, даромаднинг ортиши билан бирга дам олишнинг - шахснинг маънавий ўсиши учун керак бўладиган бўш вақтнинг ҳам қиммати ошади. Даромад самараси (бўш вақтнинг ортиши) тескари йўналишда бўлиб, у оралиқ билан ифодаланади . Натижавий ўзгариш оралиққа тенг. Иш ҳақининг бундай ўсишида ўрнини босиш самараси даромад самарасидан юқори бўлади. Бундан шу келиб чиқадики, биринчидан, иш ҳақининг ўсиши, иш вақтини ортишига олиб келади; иккинчидан, индивидуал шахснинг меҳнат таклифи мусбат ётиқликка эга (8-расм). 8-расм. Иш ҳақининг ўсиши натижасида иш вақтининг ўсиши. Даромаднинг янада ошиб бориши барча шахсларни ҳам дам олиш вақтини қисқартириб, иш вақтини оширишга ундайвермайди. Дам олиш вақтининг қисқариб бориши, уни шахс учун бўлган қимматини оширади. Юқорида эслатиб W , сўм / соат S L W 2 W 1 Бир кундаги соатлар24- t 1 24- t 2

www.arxiv.uz ўтганимиздек, суткасига 24 соат ишлаш маънога эга эмас. Бўш вақтни қимматини ошиб бориши шунга олиб келадики, даромад самараси, ўрнини босиш самарасидан ошиб кетади (9-расм). Натижада иш вақти дан гача қисқаради. 9-расм. Даромад самараси ўрнини босиш самарасидан ортиқ бўлган ҳол, 0 t 0 , 0 t 1 , 0 t 2 лар бўш вақт, t 0 N , t 2 N ва t 1 N лар иш вақти. Шахснинг бўш вақти эса дан га ўсади. Бўш вақт қимматини ортиши, иш ҳақи ошганда индивидуал шахснинг меҳнат таклифи чизиғи манфий ётиқликка эга бўлади (10-расм). M 1 E 1A R 1M U 1E 0R 0 E 2 R 2 U 2 t 2 t 10 t 0 B N Умумий ва=т, соат / кунДаромад , сўм W , сўм / соат S L W 2 W 1 Бир кундаги иш соатлари T 2 T 1

www.arxiv.uz 10-расм. Иш ҳақи ошганда иш кунини қисқариш таклиф чизиғи ётиқлиги. Иш ҳақи ўсишининг дам олиш вақти билан ишлаш вақти ўртасидаги нисбатга таъсири. Одатда иш ҳақи ошганда, кўпчилик кўпроқ ишлаб, кўпроқ даромад олишга ҳаракат қилади. Лекин, иш вақти ошган сари бўш вақтнинг ҳам қиммати ошиб боради. Инсон маънавий ўсишга ҳам интилади. Демак, иш вақтининг ўсиши ўз чегарасига эга. Нима учун деганда, инсонлар, ишлаб топган даромадини кўпроқ зав= олиш учун, дам олишга сарфлайдилар. Иш вақти маълум вақтгача ўсгандан кейинги иш ҳақининг ўсиши, иш вақтини қисқаришига олиб келади. Иш ҳақи ошганда ўрнини босиш самараси ҳамда даромад самараси мавжуд бўлади. Ўрнини босиш самарасида юқорироқ иш ҳақи, ишчининг реал даромадини оширади. Ишчи кўп даромад олганда, у кўпроқ неъматларни сотиб олади, ушбу неъматлардан бири, яхши дам олишдир. Агар ишчи дам олишга кўпроқ маблағ сарфласа, даромад самараси (даромаднинг ошиши), уни камроқ ишлашга ундайди. Даромад самараси жуда ҳам катта бўлганда, ишчи иш вақтини қисқартиради ва меҳнат таклифи чизиғи пастга ётиқ бўлади. қуйидаги расмда (11-расм) иш ҳақи ўсишининг уч босқичи кўрсатилган.Иш ща=и, сўм / соат Бир кундаги иш соатлариW 4 W 3 W 2 W 1 0 t 2t 4t 1

www.arxiv.uz 11-расм. Индивидуал шахснинг меҳнати таклифи чизиғи . Иш ҳақининг биринчи босқичида дан га ўсиши, иш вақтини дан соатга оширади. Бу ерда ўрнини босиш самараси даромад самарасидан юқори бўлади. Иш ҳақининг иккинчи босқичидаги дан га ўсиши, иш вақтига таъсир қилмайди, ишчи соат ишлайди, ўрнини босиш самараси даромад самарасига тенг. Учинчи босқичдаги иш ҳақининг дан га ўсиши, иш вақтини дан га қисқартиради, ўрнини босиш самараси даромад самарасидан кам бўлади. Кўриниб турибдики, даромаднинг ўсиши дам олишга бўлган талабни оширади. Ушбу ҳол иш вақтини қисқариши ва дам олиш вақтини ошишида ўз ифодасини топган. Иш ҳақининг ошиши билан бирга дам олишнинг нархи ҳам ошади. Одатда, ривожланган мамлакатларда аҳолининг ўртача даромади, ривожланаётган мамлакатлардаги аҳолининг ўртача даромадидан анча юқори бўлгани учун, улар кўпроқ дам олишга ҳаракат қилади (Даромад самараси, ўрнини босиш самарасидан юқори). Ривожланаётган давлатларда иш ҳақи паст бўлгани учун, иш ҳақининг ўсиши, ишчиларни кўпроқ вақт ишлаб, кўпроқ даромад қилишга ундайди (ўрнини босиш самараси, даромад самарасидан юқори бўлади). Меҳнат бозорида монопсония бўлган ҳол. Бундай ҳол кўпроқ кичик шаҳарларда учрайди. Шаҳарда ягона ишлаб чиқариш корхонаси бўлиб, у шаҳар аҳолисининг асосий қисмини иш билан таъминлайди. Шаҳарда бошқа иш жойлари кам бўлгани учун, ушбу вазият монопсоник бозор вазиятига яқин бўлади. Монопол корхона маҳаллий меҳнат бозорида ишчи

www.arxiv.uz кучини сотиб олувчи ягона корхона бўлгани учун ҳам у иш ҳақига таъсир қила олади. Корхона ишга ёллайдиган ишчилар сонини қисқартирса, ишга кирувчилар ўртасида рақобат кучаяди ва бу иш ҳақини мувозанат даражасидан пастга туширади (12-расм). 12-расм. Монопсонист меҳнат бозори. Рақобатлашган меҳнат бозорида мувозанат ҳолат нуқтада ўрнатилади. нуқтада талаб ва таклиф чизиқлари кесишади. Мувозанат ҳолатида ишчи миқдордаги иш ҳақи билан таъминланади. Монопсонист ҳар бир бирлик меҳнат учун бир хил иш ҳақи тўлагани учун таклиф чизиғи ўртача харажат чизиғидан иборат бўлади. Чекли меҳнат харажатлари чизиғи ўртача харажат чизиғидан юқорида ётади. ва чизиқларини кесишган нуқтаси монопсоник ҳолатда қанча ишчи билан банд бўлишини аниқлайди. Бу ерда монопсоник мувозанат ҳолати шарти. Демак, монопсонист ишчилар сонини дан қисқартириб, иш ҳақини дан га қисқартиришга эришади. Шундай қилиб, монопсонист бир вақтнинг ўзида ҳам ишчилар сонини қисқартириб, ҳам иш ҳақини пасайтириб, ўз фойдасини тўртбурчак юзига тенг бўлган миқдорда оширади. Минимал иш ҳақи. Минимал иш ҳақи давлат томонидан қонун орқали ўрнатилади. Кўп ҳолларда минимал иш ҳақи мувозанат иш ҳақи даражасидан юқори қилиб ўрнатилади. Иш ща=и ставкаси, сўм S L = ACMRC L C M E W e D L = MRP L W N Мещнат ми=дори L eL c N

www.arxiv.uz Бундай ҳолда умумий ўртача иш ҳақи ошади, лекин ишчиларни ишга ёллаш сони қисқаради. Минимал иш ҳақини ўрнатилишини ва уни оширилишини касаба уюшмалари ҳам кўпинча талаб қилиб чиқадилар. Минимал иш ҳақи қандай оқибатлар билан боғлиқлигини кўриб чиқайлик. Минимал иш ҳақи кўпроқ малакасиз ишчилар ва иш топа олмаган ишчиларга салбий таъсир кўрсатади. Нима учун деганда, малакали ишчиларга талаб ҳар доим мавжуд бўлади, шу сабабли улар минимал иш ҳақининг ошишидан ютадилар. Умуман, минимал иш ҳақининг ортиши, иш билан банд бўлган аҳолининг юқорироқ даромад олишини таъминлайди. Минимал иш ҳақи ошганда, меҳнатга ҳақ тўлашнинг барча ставкалари қайтадан кўриб чиқилади ва оширилади. қуйидаги 13-расмда минимал иш ҳақининг аҳоли бандлигига таъсири кўрсатилган. 13-расм. Минимал иш ҳақи ва бандлик . Минимал иш ҳақи ўрнатилмаганда ишчиларнинг бандлик даражаси ва иш ҳақи мувозанат ҳолат ( нуқта) орқали аниқланади. Мувозанат ҳолатда иш билан ишчи банд бўлади ва у миқдорда иш ҳақи олади. Минимал иш ҳақини мувозанат иш ҳақидан юқори қилиб белгиланиши , иш билан банд бўлган ишчилар сонини гача қисқартиради (Нима учун деганда, фирма бундай нархда камроқ ишчи ёллайди). E N MD L S L W minW W e L NL eL M LW H

www.arxiv.uz Монополистик меҳнат бозори. Амалда касаба уюшмаларини монополист деб қараш мумкин. Улар ишчиларга ўз таъсирини ўтказиб, меҳнат таклифини қисқартириб, иш ҳақини оширишга ҳаракат қиладилар. Фараз қилайлик, касаба уюшмалари соф монополист. Ушбу ҳолат 14-расмда келтирилган. 14-расм. Соф монопол меҳнат бозорида монополистнинг иш ҳақига ва бандликка таъсири. Рақобатлашган меҳнат бозорида мувозанат нуқтада ўрнатилади ва ишчи иш билан таъминланиб, иш ҳақи олади. Меҳнат бозорида касаба уюшмаси монопол ҳокимиятга эга бўлганлиги учун, у банд бўлган ишчилар сонини дан га қисқартириб, иш ҳақини дан га ошириши мумкин. Ишчилар оладиган альтернатив фойда (иқтисодий рента) тўртбурчак юзига тенг. Меҳнат бозоридаги икки томонлама монополия. Бундай бозорда монопсонист фирмага ишчи кучини таклиф қилувчи монополист (касаба уюшмаси) туради. W S L M W M E W e D LN A L 0 L eL M

www.arxiv.uz Икки томонлама монополистик бозордаги ҳолат қуйидаги 15-расмда кўрсатилган. 15-расм. Меҳнат бозоридаги икки томонлама монополия. Рақобатлашган бозорда мувозанат ҳолат нуқтада ўрнатилган бўлар эди. Бу нуқтада меҳнатга бўлган талаб ва таклиф чизиқлари кесишади. Мувозанат ҳолатда ишчи иш билан банд бўлиб, иш ҳақи олади. Лекин, монопсонист фирма иш билан банд бўлган ишчилар сонини дан гача қисқартириб, иш ҳақини дан гача қисқартиришга ҳаракат қилади. Касаба уюшмалари (монополист) иш кучи таклифини қисқартириб, ( гача), иш ҳақини гача кўтаришга ҳаракат қилади. Шундай қилиб, иш билан банд бўлган ишчилар сонининг нисбатан кичик ўзгаришга иш ҳақларининг (ушбу ёндашишда) бир-биридан жуда катта фарқ қилиши тўғри келади . Ушбу вазиятда иш ҳақининг қандай бўлиши, қарама-қарши турган монополистик ва монопсоник кучларга боғлиқ. Кўриниб турибдики, иш ҳақи мувозанат иш ҳақи га ҳам яқинлашиши мумкин. Иш ҳақи ставкалари дифференциацияси (табақалашуви) Биз юқоридаги мулоҳазалардан иш ҳақини ўзгармас деб қарадик. Амалда ўртача иш ҳақи мутахассисликлар бўйича ҳам, тармоқлар бўйича ҳам, ҳаттоки бир W W N W MW e MRC L L 0 S L L e D L MRN L M E 0 E M L N

www.arxiv.uz хил ишни бажарувчи ишчилар бўйича ҳам фарқ қилади. Масалан, автомобилсозлик тармоғида ишлайдиган ишчиларнинг ўртача иш ҳақи, қурилиш соҳасида ишлайдиган ишчиларнинг ўртача иш ҳақларидан фарқ қилади, худди шундай кимё тармоғидаги ўртача иш ҳақи ҳам енгил ва озиқ-овқат саноатидаги ўртача иш ҳақидан фарқ қилади. Поликлиникада ишловчи ҳар хил категориядаги врачларнинг иш ҳақи ҳам бир хил эмас. Юқори категорияли врач паст категорияли врачга қараганда кўпроқ маош олади. Ушбу фарқнинг тагида, инсонлар қобилиятининг хилма-хиллиги, маълумоти, билими, тажрибаси, малакаси ётади. Булардан ташқари, улар бажарадиган ишларнинг тури ҳам, улар оладиган даромадларга ҳар-хил таъсир қилади. Ишнинг мураккаблиги, ишлаб чиқаришнинг инсон ҳаёти учун зарарли бўлиши, ушбу соҳада ишловчиларнинг иш ҳақида ушбу зарарни қоплайдиган қўшимча иш ҳақида ўз ифодасини топади. қуйидаги 16-расмда ишнинг оғирлиги ва зарарлиги учун тўланадиган қўшимча иш ҳақи кўрсатилган. 16-расм. Ҳар хил иш шароитидаги иш ҳақи. Бу ерда оғир ишни бажарувчи, қўшимча иш ҳақи олади, . Иқтисодий рента. Биз юқорида ресурс қанчалик кўп чекланган бўлса, унинг нархи ҳам шунчалик юқори бўлишини кўрган эдик. Шунинг учун ҳам юқори Иш ща=и, W , сўм / соат S 2 S 1 W 2 W 1 S L = MRP L L L 1L 2

www.arxiv.uz малакали мутахассис ҳар доим ортиқча иш ҳақи олади. Ушбу ортиқча иш ҳақи иқтисодий рента бўлиб, у ишчининг қобилияти ёки юқори малакаси учун тўланади. Тармоқ меҳнат бозорини кўриб чиқайлик (17-расм). 17-расм. Иқтисодий рента. Мувозанат шароитида (нуқта) ишчилар иш ҳақи оладилар. Лекин, малакали ишчилар иш ҳақи олиб ишлашга тайёр бўлсалар ҳам иш ҳақи олаяптилар (демак, улар оладиган иқтисодий рента га тенг бўлади). Минимал иш ҳақи (меҳнат нархи) билан бозорда шаклланган иш ҳақи ўртасидаги фарқ иқтисодий рентани ташкил этади. 17-расмда барча ишчилар учун ушбу кўрсаткич учбурчак юзига тенг. Шунинг учун ҳам рақобатлашган бозорда, қисқа муддатли оралиқда иқтисодий рентанинг бўлиши, тармоққа янги ишчиларни кириб келишини рағбатлантиради. Рақобатлашувчи тармоқда узоқ муддатли оралиқда меҳнат таклифи чизиғи абсолют эластик (горизонтал) бўлгани учун иқтисодий рента бўлмайди. Лекин, ноёб мутахассисларнинг етишмаслиги, иқтисодий рента узоқ муддатда ҳам сақланиб қолади (амалда ишлаб чиқаришда ноёб мутахассисларни жалб қилиш учун, уларга қўшимча иш ҳақи белгиланади). Эстрада юлдузлари, кино юлдузлари, машҳур спортчилар иқтисодий рента оладилар. қуйидаги 18-расмда ушбу ҳолат ифодаланган. W S L E И=тисодий рента D LW å W 0 L L e

www.arxiv.uz Бошланғич ишчи кучига талаб , таклиф эса . Таклиф эластик бўмаганда, ишчи кучи нархи фақат талабдан боғлиқ бўлади. Киноактёрнинг обрўи ошиб бориши, унга бўлган талабни дан га кескин оширади. Шундай қилиб, унинг нархи дан га кўтарилади. Расмда тўртбурчак юзи иқтисодий рентани ифодалайди. 18-расм. Таклиф чеклангандаги иқтисодий рента. ИҚтисодий рента - бу таклифи чегараланган ресурсга тўланадиган нархдир. 3 Капитал бозори Капитал - бу узоқ муддатли оралиқда ишлатиладиган ишлаб чиқариш ресурси бўлиб, унинг ёрдамида узоқ вақт давомида маҳсулот ишлаб чиқарилади. Капиталнинг икки хил тури мавжуд: асосий капитал (узоқ муддатда фойдаланиладиган ускуна, технологик линия, бино, қурилма); айланма капитал (ҳар бир ишлаб чиқариш циклида ўз қийматини тайёр маҳсулот қийматига ўтказадиган ишлаб чиқариш ресурслари, хом ашё, материаллар, ярим фабрикатлар ва ҳоказолар). S W E 2 W 1 D 2 E 1 W 0 D 1 L LИ=тисодий рента

www.arxiv.uz Асосий капиталдан узоқ муддатда фойдаланилади ва у ўз қайта такрор ишлаб чиқаради, яъни у ишлатилиши давомида ўз қийматини маълум қисмини маҳсулот қийматига ўтказади. Капиталдан фойдаланиш давомида у ҳам маънавий, ҳам жисмоний эскиради. Жисмоний эскириш - бу капиталнинг вақт ўтиши билан ишга яроқсиз бўлиши бўлса, маънавий эскириш унинг унумдорлигининг камайиши, яъни янги ишлаб чиқарилган замонавий ускуналарга қараганда унумдорлигининг пастлиги, ёки умуман барча кўрсаткичлари бўйича (маҳсулот сифати, фойдаланишга қулайлиги) янги ускунадан орқада қолганлигидир. Асосий капитал эгаси капитал қийматини ундан фойдаланиш вақти давомида қайта тиклайди. Масалан, ускуна 1000000 сўм бўлиб, ундан фойдаланиш муддати 10 йил бўлса, унинг қиймати 10 йил давомида тенг қийматларда маҳсулот қийматига ўтказилади деб қарайдиган бўлсак, ҳар йилги даромаддан 100000 сўмдан амортизацияга ажратиш керак бўлади. Айланма капитал бир йил давомида ўзининг бутун қийматини маҳсулот қийматига ўтказиб қайта тикланади. Капиталнинг қиймати ундан фойдаланиб, келажакда қанча даромад олишга боғлиқдир. Келажакда кўпроқ даромад олиш иштиёқи кўпчиликни бугунги истеъмолининг бир қисмидан воз кечиб, уни жамғаришга ундайди. Жамғарилган маблағ пул кўринишидаги капитал сифатида бирор-бир тадбиркорга маълум муддатга қўшимча қиймат орқали қайтарилиши шарти билан берилиши мумкин. Ушбу олинган қўшимча қийматга капиталга олинган фоиз дейилади. Ссуда фоизи - капитал эгасига унинг капиталидан маълум муддат оралиғида фойдаланганлиги учун тўланадиган нархдир. Капиталдан фойдаланишни таҳлил қилганда бугун сарфланган маблағни келажакда сарфланадиган маблағ билан таққослаш ёки бугун олинадиган даромад билан келажакда олинадиган даромадни таққослаш муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ерда вақт омилини эътиборга олиш керак бўлади. Бугунги сарфланган бир сўм бир йилдан кейин сарфланадиган бир сўмга тенг эмас. Буларни бир-бирига тенглаштириш учун, аввал уларни бир вақтга келтириш зарур бўлади. Турли хил

www.arxiv.uz йиллардаги харажатларни ёки даромадларни бир йилга келтиришда дисконт кўпайтирувчисидан фойдаланилади. Харажат ва даромадларни бир хил бошланғич вақтга келтириш ҳисоб- китобларига дисконтирлаш дейилади. Бундай ҳисоб-китоблар инвестиция лойиҳаларини баҳолашда кенг қўлланилади. Инвестицияларни таҳлил қилганда йиллар давомида бўладиган харажатлар билан лойиҳадан олинидиган даромадларни солиштиришга тўғри келади. Келажакда олинадиган даромаднинг нафи бугунги кунда олинадиган даромад нафидан кичик бўлади. Нима учун деганда, жорий даромадга (яъни, бугунги кундаги даромадга) келажакда фоиз бўйича қўшимча даромад олиш мумкин. Лойиҳаларни таҳлил қилишда лойиҳа қийматини аниқлаш учун бугунги кунда қўйилган капитал маблағлар билан лойиҳа амалга оширилгандан кейин олинадиган даромадларни солиштириш зарур бўлади. Бунинг учун жорий харажатни ва келажакда олинадиган даромадни ҳисоб-китоб қилиш керак. Лойиҳа деганда, маълум мақсадга эришиш учун қилинадиган ресуслар инвестицияси тушунилади. Инвестиция - даромад олиш учун қўйиладиган капитал маблағ. Инвестициялаш - бу капитални яратиш ёки капитал заҳирасини тўлдириш жараёнидир. Инвестициялаш деганда, ялпи ва соф инвестициялаш тушунилади. Ялпи инвестициялаш - капитал заҳирасининг умумий ўсишидир. қоплаш - асосий капиталнинг ишдан чиққан қисмини алмаштириш. Соф инвестиция - ялпи инвестициядан қоплаш учун сарфланадиган маблағни ажратгандан кейинги қолган қисми. Соф инвестиция = Ялпи инвестиция - қоплаш. Агар ялпи инвестиция қоплашдан юқори бўлса, соф инвестиция мусбат бўлади (бу ҳолда капитал кўпаяди ва ишлаб чиқариш кенгаяди). Агар ялпи инвестиция қоплашдан кичик бўлса, соф инвестиция манфий бўлади (мавжуд капитал камайиб боради). Ва ниҳоят, ялпи капитал қоплашга тенг бўлса, капитал ҳажми ўзгармайди (бу ҳолда капитал оддий такрор ишлаб чиқарилмайди). қисқа муддатли лойиҳаларни (қисқа муддатли инвестицияларни) таҳлил қилганда капиталнинг ички ўзини оқлаш коэффициенти дан ва ссуда фоизи дан

www.arxiv.uz фойдаланилади. қисқа муддатли оралиқдаги инвестицияларнинг (бир йиллик оралиқдаги) чекли соф оқлаши уларнинг чекли ички оқлаш коэффициентидан ссуда ставкаси фоизини айириш орқали аниқланади: бу ерда - чекли соф қо п лаш; - чекли ички қо п лаш; - ссуда ставкаси фоизи. Агар бўлса, инвестициядан олинадиган фойда максимал бўлади. Фараз қилайлик, фирма мандарин сотиш билан шуғулланади, дейлик. Фирма сотиш қуввати турли бўлган дўконларни қурмоқчи. Дўконларни қуриш учун сарфланадиган капитал маблағлар, сотиш учун сарфланадиган харажатлар қуйидаги жадвалда келтирилган (1-жадвал). Ссуда фоизи ставкаси 10 фоиз бўлсин. 1-жадвал. Бир йиллик инвестиция қайтимлари Дўкон- ларнинг сотиш қуввати (кир кунлик) , кг Умуми й инвес- тиция (капита лмаблағ сарфи), сўм Чекли инвес- тиция, сўм Капита лга тўла- надиган чекли фоиз, сўм Чекли сотиш харажат -лари, сўм Чекли умумий хара- жатлар, сўм ( MC ) Инвес- тиция- дан олина- диган дарома д, сўм ( MR ) Чекли фойда, сўм 1000 100000 100000 10000 5000 115000 120000 5000 2000 200000 100000 10000 7500 117500 120000 2500 3000 300000 100000 10000 10000 120000 120000 0 4000 400000 100000 10000 12500 122500 120000 -2500 5000 500000 100000 10000 15000 125000 120000 -5000 Бир кунда 1000 кг мандарин сотадиган дўкон қу риш учун 100000 сўм сарфланади , 2000 кг учун эса 200000 сўм сарфланади ва ҳоказо . Сотиш масштаби 1000 кг га ошганда умумий сарфланадиган капитал ҳажми 100000 сўмга ўзгаради . Фоиз ставкаси 10 фоиз бўлгани учун чекли инвестиция 100000 сўмга , тўланадиган

www.arxiv.uz мабла ғ 10000 сўмга тенг . Ҳар бир 100000 сўмлик чекли инвестициядан олинадиган чекли даромад бир хил бўлиб, у 120000 сўмга тенг. Сотиш қуввати 1000 кг бўлганда, чекли умумий харажат (чекли инвестиция плюс капиталга тўланадиган чекли фоиз плюс чекли сотиш харажати) 115000 сўм бўлади ва чекли фойда 120000-115000=5000 сўмни ташкил этади. Сотиш қуввати 2000 кг бўлган дўкон учун ушбу кўрсаткичлар мос равишда 117500 ва 2500 сўмга тенг бўлади. Агар чекли харажат чекли даромад га тенг бўлса , капиталдан олинадиган фойда максимал бўлади. Дўконларнинг бир кунлик сотиш қуввати 3000 кг бўлганда фойда максимал бўлади, яъни 5000+2500=7500 сўм. Ушбу ҳолат қуйидаги 19 - расмда ифодаланган. 19 -расм. қисқа муддатли оралиқдаги инвестиция. Ишлаб чиқариш масштаби ошиши билан бирга чекли харажат ҳам ошиб боради, шунинг учун ҳам чизиғи мусбат ётиқликка эга. Чекли даромад 120000 га тенг бўлганлиги учун чизиғи 120000 нуқтадан ўтиб абцисса ўқига параллел бўлади. чизиғи билан чизиғининг кесишган нуқтаси максимал фойдани таъминлайдиган оптимал сотиш қуввати 3000 кг га тенг эканлигини аниқлайди. Энди чекли қо п лаш нормаси коэффициенти ни ва ссуда фоиз ставкаси билан таққослаймиз (2-жадвал). . 2-жадвал .MR , MC MC MR MR =120000 Сотиш = увватиQ 3000 чекли фоиз тўлови + чекли фойда чекли инвестиция 100%

$www.arxiv.uz Бир йиллик қўйилган инвестициянинг чекли оқлаш нормаси . Сотиш қуввати, кг - чекли қоплаш нормаси, % Ссуда фоизи ставкаси , % Инвестицияни чекли соф қоплаш нормаси , % 1000 15,0 10,0 5,0 2000 12,5 10,0 2,5 3000 10,0 10,0 0,0 4000 7,5 10,0 -2,5 5000 5,0 10,0 -5,0 Сотиш масштаби ошиши билан ўзини оқлаш нормаси 15 фоиздан 5 фоизга тушади. бўлганда, инвестициядан олинадиган даромад максималлашади, яъни сотиш ҳажми 3000 килограммга етади. Ушбу вазият 20 -расмда келтирилган. 20 -расм. Чекли оқлаш нормаси ва ссуда фоизи ставкаси динамикаси. Ссуда фоизи ставкаси ўзгармас бўлиб 10% га тенг бўлгани учун, унинг чизиғи абцисса ўқига параллел жойлашади. Чекли оқлаш нормаси дўконларнинг сотиш қувватига қараб ўзгаради, яъни сотиш масштаби ошиши билан пасайиб боради. Чекли оқлаш нормаси чизиғи инвестицияга бўлган талаб чизиғини ифодалайди. Талаб чизиғидан кўриш мумкинки, фоиз ставкаси қанча юқори бўлса, капиталга бўлган талаб шунча кам ва аксинча, фоиз ставкаси қанча паст бўлса, капитал маблағга бўлган талаб шунча юқори бўлади. Фойдани максималлаштирадиган сотиш ҳажми бўлганда 3000 килограммга тенг бўлади. Узоқ муддатли оралиқдаги инвестиция. Асосий капиталга қўйилган инвестициялар асосан узоқ муддатли бўлади. Асосий капиталнинг хизмат қилиш, i , r Капитални чекли = оп лаш нормаси чизи\и 15 i =10% 10 5 Сотиш =увватиQ 50004000300020001000$