Халқаро туризмнинг ривожланиш ҳолати - Iqtisodiyot - Referatlar

Халқаро туризмнинг ривожланиш ҳолати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131.5 KB

Ko'chirib olish

Халқаро туризмнинг ривожланиш ҳолати Режа: Қадимги (антик) давр туризми Халқаро туризмнинг бошланғич даври Халқаро туризмнинг ривожланиш даври Халқаро оммавий туризмнинг юксалиш даври

Қадимги (антик) давр туризми Туризм ёки сайёҳликнинг илк бор бошланиш даври қадим-қадимларга бориб тақалади. Кишиларнинг бир жойдан иккинчи жойга ўтиши ёки бориши кўп ҳолларда савдо-сотиқ юмушлари, атроф-оламни кўра-билиш истаги, ҳамма иштирок этаоладиган ўқиш, диний ва дам олиш омиллари билан боғланган. Қадимги манбаларда ёзилишича бундан икки минг йиллар олдин (эрамизга қадар) мисрликлар ҳаётида сайёҳлик кўнгил очиш ва дам олишнинг одатдаги ҳодисаси бўлган. Маълумотларга кўра, дунёда қадимги сайёҳлик марказларидан бири - Тинч океан минатқасида жойлашган Океания ҳудудидир. Бу ерда яшовчи аҳолилар унча катта бўлмаган оддийгина қайиқчаларда Жанубий шарқий Осиёнинг Микронезия ва Марказий (Тинч океани) ороллари, Туамоту архипелаги (ороллар гуруҳи) га саёҳат қилишганлар. Эрамизга қадар 500 йил олдин полинезияликлар Гавай ороллари (Тинч океани)га 2 минг милл масофагача океанда сузиб боришганлар. Улар сафар давомида қуёш, юлдузлар, булутлар ва қушларнинг ҳаракатидан фойдаланиб манзилга етиб олишганлар. Саёҳат давомида улар учун энг муҳим муаммо бу ичимлик суви ва озиқовқатлар ҳисобланган. Қадимги сайёҳликнинг энг ривожланган марказларидан яна бири Ўрта ер денгизи қирғоқларида жойлашган Греция, Италия, Франция, Испания, Миср, Тунис каби мамлакатлар бўлиб ҳисобланганди. Денгиз бўйларида яшовчи аҳолилар савдо-сотиқ, диний сафарлар, илм олиш, даволаниш, янги ҳудудларни кашф қилиш мақсадида узоқ сафарларга денгиз орқали сузишган. Бу тўғрисида жуда кўпгина маълумотлар мавжуд бўлиб уларнинг бир қисми ҳозирги кунгача бизга етиб келган. Жумладан Грецияда V асрда (эрамизга қадар) Геродот ва IV асрда (эрамизгача) Пифей каби олимларни бошқа мамлакатларни ўрганиш учун саёҳатга юборганлар. Геродот биргина Мисрда бўлиб қолмасдан балки, Ливия, Вавилония, Ассурия, Кичик Осиё, Қора денгизнинг шимолий соҳилларида ҳам

бўлишган. У ўзининг саёҳат таассуротларини тўққиз томлик «Тарих» номли асарида тасвирлаб берган. Қадимги Грецияда спорт ўйинлари (Олимпиада)нинг ташкил этилиши, унда спортчилар ва спорт ишқибозларининг турли мамлакатлардан келибкетиши сайёҳликнинг ривожланишига катта тўртки бўлган. Қадимги Хитой ҳам ўз даврида юксак маданиятли давлатлардан бири бўлган. Хитойлик сайёҳлар, олимлар, дарё, денгиз, тоғлар тўғрисида жуда кўплаб географик маълумотлар (қўлёзмалар)ни ёзиб қолдирган. Хитой элчиси Чжан Цан II асрда (эрамизгача) саёҳатга чиқиб жуда катта амалий аҳамиятга эга бўлган маълумотларни тўплаб қолдирган. Унинг босиб ўтган сафар йўллари кейинчалик Буюк Ипак йўлига асос бўлган. Марко Поло (1254-1323) европаликлардан биринчилардан бўлиб Осиёни ўрганган Венециалик (Италия) сайёҳдир. Унинг отаси Никколо ва амакиси Маттео савдо-сотиқ билан шуғлланиб, тасодифан Мўғулистон хони Кублай (Чингизхоннинг ўғли) нинг қароргоҳига келиб қолишади. Мўғул хони уларни ўша даврда Рим Папасига миссионер (елиб югирувчи) этиб тайинлашни сўрайди. 1271 йилда Никко ва Маттео иккинчи бор сафарга чиқиб, мўғул тилини ва маҳаллий урф-одатларни ўрганган Марко Полони ўзлари билан бирга олиб кетишади. Марко Поло хон илтифотига сазовар бўлади ва уни ўзига яқин олиб мулозим этиб тайинлайди. Хон Марко Полони ўз ҳукмронлиги остидаги жойларда турли хил маълумотларни тўплашга даъват этади. У ана шу имкониятдан фойдаланиб мамлакат ва халқлар тўғрисида кўпгина маълумотларни тўплайди. 1292 йил мўғул хони уччала сайёҳларга катта совға - саломлар бериб уларни ватанига қайтаради. Сайёҳлар Тинч океан орқали 1295 йили Венецияга қайтиб келишади ва бойлиги билан юқори мартабага эришади. Кейинчалик Марко Поло у Венецияда буюк Кенгаш аъзоси лавозимига кўтарилади. 1307 йилда эса қайта ишланган сафар таъсуротларини босиб чиқаради. Марко Полонинг саёҳатлар тўғрисидаги биринчи китоби 18611862 йилларда рус тилида босилиб чиқилади.

Таниқли араб саёҳатчиси, олим ва ёзувчи Ибн Батута (Абу-Абдулла – Муҳаммад, ибн – Абдулла – эль – Давати ат-Танжи) асли Танжералик (Маракко) 1304 йилда туғилиб, 1377 йилда вафот этган. Биринчи бор у Африкадаги Саҳрои Кабр даштини 21 кунда савдо карвонлари билан кезиб ўтади. 1324 йилда у ўзи туғилиб ўсган шаҳридан катта саёҳатга чиқиб Африканинг шимолий қисмидаги мамлакатларга, ундан сўнг Сурия, Эрон, Арабистон, Анатолия (Туркия), Крим, Олтин Ўрда, Хива, Бухоро, Ҳиндистон, Цейлон, Филиппин ва Хитойгача боради ва яна орқага қайтиб йўлда Испания ва Африканинг ички қисми Тимбуктугача етиб келади. Ибн Батута 29 йил давомида саёҳатда бўлиб, кўпгина мамлакатлар тўғрисида сафар қўлёзмаларини ёзиб қолдирган. Саёҳат давомида кўрган билганларини «Рихле» каби бебаҳо географик асарида ёзган. У ўз асарида дунё халқларининг урф-одатлари, турмуш тарзларини, касб-корларини таърифлайди. Ибн Батута асари 1818 йилда лотин тилига, 1829 йилда инглиз тилига ва 1841 йилда рус тилига таржима қилинган. Эрамизнинг бошланишига қадар давлатлар тўғрисида географик маълумотларнинг тўлиқ таърифланиши қадимги Страбон ва Клавдий Птоломей томонидан баён қилинган. Қадимги Рим империяси туризм тараққиётига жуда катта ҳисса қўшган мамлакат бўлиб ҳисобланади. Бу ерда мустаҳкам империянинг ташкил этилиши, бойлиги, мўл-кўлчилик, ҳудудининг катталиги, денгиз соҳилида жойлашганлиги каби омиллар туризмнинг ривожланиши учун зарурат ҳисобланган. Рим империяси гуллаб яшнаган даврда римлик бой-бадавлат кишилар томонидан Грецияга саёҳатлар уюштирилиши ўзларининг дунёқарашларини кенгайтириш, билимларини ошириш заруратидан келиб чиққан. Кейинчалик фуқароларнинг Грецияга ташрифи кўнгил очар, сайр тамошо қилиш характерига эга бўлган. Мамлакат сайёҳларни ўз фестивллари, спорт мусобақалари ва бошқа хил ўйин-кулги, кўнгил очар тамошолари билан ўзига жалб қила бошлаган. Бой-бадавлат сайёҳлар кўплаб миқдорда ов

қилиш, дам олиш, ҳордиқ чиқаришни кўнгилдагидай ташкил этишни талаб қилабошлаганлар. Айниқса Греция, Италиянинг иссиқ минерал шифобахш булоқларига келиб даволаниш жадаллик билан ривожлана борган. Бироқ, кейинчалик Рим империясининг емирилиши (эрамизнинг I асрида) туризмнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Бунга мамлакатда бойбадавлат сайёҳатчиларнинг камайиши, йўлларнинг яроқсиз ҳолатга келиб қолиши, босқинчи тўдаларнинг кўпайиши, сайёҳлар хавфсизлигининг таъмин этилмаганлиги каби бир қатор омиллар сабаб бўлган. Александр Македонский (эрамизгача бўлган 334 йил) ҳукмронлиги даврида Туркиядаги Эфес шаҳри қадимги (антик) даврда энг муҳим савдо маркази ва асосий шаҳарлардан бири бўлиб ҳисобланган. Туристлар, акробатлар, ҳуққавоз (жонглер)лар, сеҳргарлар, шаҳар кўчаларини тўлдириб юрганлар. Европаликларда сайёҳлик салб юриши ҳаракати билан бошланган ва улар муқаддас ер Иерусалимни забт этганлар. Европалик сайёҳлар рицарлар, савдогарлар билан ёнма-ён юришиб бегона мамлакатлар бойликларини талаганлар ва территорияларни босиб олиш мақсадида ҳаракат қила бошлаган. Улар билан биргаликда Шарқга томон руҳонийлар ва зиёратчилар, сонсаноқсиз дайдилар, бева-бечоралар оммавий равишда ҳаракат қила бошлаганлар. Ўз даврида имтиёзга эга бўлган аҳоли вакиллари шифобахш минерал сув манбаларига бора бошлаганлар. Бироқ, сафарнинг ва саёҳатнинг турли хил мақсадларига қарамасдан уларнинг ҳаммаси кишилар онгининг объектив ҳолатда географик кенгайишини таъминлайди. Улар томондан денгиз, дарё, материклар, давлатларни аниқ тасвирлаш амалга оширилган. Қадимги даврда туризмнинг ривожланиши жуда мураккаб кечган. Сафар муддати ҳам ўзига хос хусусиятга эга бўлган. Кишиларнинг саёҳатда юриш тезлиги ўртача соатига 6 км. дан ошмаган. Бир кунлик босиб ўтган сафарининг умумий масофаси эса 50-60 км атрофида бўлган. Саёҳатга чиқиш имтиёзи ва зарурати фақат савдогарлар, бой-бадавлат косиб ёки майда савдогарлар, дворянлар ва аслзодаларга таълуқли бўлган.

Саёҳатчилар сафар давомида асосан от уловлардан (от, туя, эшак ва бошқалар), қайиқлар ва кемалардан фойдаланишганлар. Улар саёҳат давомида якка ҳолда ёки савдо карвонларига қўшилиб ўз манзилларига етиб боришганлар. XV аср охири – XVII аср ўрталарига келиб Буюк географик кашфиётларнинг имкониятлари кенг яратилди. XVI асрда жуда улкан Шимолий Америка қуруқлиги испанлар томонидан ўрганилди. Улар континентни ўрганиб чиқишда асосан от уловлардан фойдаланишганлар. Мамлакатларни ўрганиб чиқишда пиёда ва отда юриб, сўнгра қайиқда сузиб чиққанлар. Йўллар қуриб, уларда почта карета (арава) ларидан фойдаланишган. Руссия давлатида биринчи бор сайёҳлик оламни билиш, савдо-сотиқ, сиёсий ва диний мақсадларни кўзлашдан келиб чиққан. IX асрда рус княжнаси Олга Византияга биринчи бор ташриф буюради. Тарихчи С.М.Соловьев фикрича княжнанинг саёҳат қилиши сабаблари «дунёнинг ажойиботларини кўриб қизиқиш»дан иборат деб ҳисоблайди. Руссияда ҳам аста-секин ҳаж сафарига бориб, зиёрат қилиш ривожлана бошлайди. «Ҳорижий» мамлакатлардаги асосий ҳаж сафари марказлари бўлиб Яқин Шарқдаги Паластин, Иерусалим, Афон тоғи, рус ерлари ҳисобланган – Сергиев Посад, Оптина саҳроси, Асосий Саҳро ва бошқа ибодатхоналардир. 1468 – 1474 йилларда тверлик савдогар Афанасий Никитин таниқли «Уч денгиз оша» саёҳатини бажо келтирди. Унинг саёҳатидан асосий мақсади руссиялик савдогарлар бозори доирасини кенгайтиришдан иборат эди. У сафар давомида Эрон, Ҳиндистон, ватанига қайтишда эса Сомали, Маскат ва Туркия каби мамлакатларга боришган. Туризмнинг ривожига уйғониш даври (XV-XVI асрларда Европада фан ва санъатнинг тараққий этган даври) ҳам катта таъсир кўрсатади. Унда иқтисодиётнинг жўшқинлик билан ривожланиши, янги тармоқларнинг пайдо бўлиши, давлатлараро савдо-сотиқнинг кенгайишига янада имкониятлар туғдиради.

XVI асрга келиб Европа бўйлаб саёҳат қилиш одат тусига кирабошлайди. Бундай саёҳатларни уюштириш «Ёш аристократларни тарбиялаш дастури» га киритилиб, унда ўқиш, билим олиш мақсадлари кўзда тутилган. Бундай саёҳатларнинг йўналиши Англияда Лондон шаҳридан бошланиб, Франциянинг Париж шаҳрида, сўнгра Италияга: Генуя, Милан, Флоренция, Римгача давом этган. Орқага қайтиш йўли Швейцария, Германия, Голландия мамлакатлари орқали ўтилган. Аслзода (аристократ) ёшлар саёҳат давомида хўжалик, сиёсий алоқаларини таниқли хорижий оилалар билган ўрнатишга киришадилар. Улар нафақат билим олиш, балки дам олиш, кўнгил очиш учун ҳам сафарларга чиқишган. XVI аср охирларига келиб хорижий мамлакатларда дам олиш ва дунёқарашларини кенгайтириш мақсадидаги сайёҳлик сафарлари Россияда ҳам ривожлана бошлади. Петр I ҳукмронлик қилган даврда унинг ўзи бу соҳада шахсий намуна кўрсатди. У 1697-1699 йиллар давомида Буюк Москва элчилари таркибида Ғарбий Европа мамлакатларига сафарга отланади. Сафар давомида европаликлар ҳаёти, турмуш – тарзи билан танишиш рус маданиятининг ривожига катта таъсир кўрсатди. Ўз даврида Россия императори Екатерина II мулозимлари ва хорижий элчилар ҳамроҳлигида Россия империясининг ғарбий қисмларини кезиб ўтиб, Днепр дарёси бўйлаб сузиб, Херсон ва Севостополь шаҳарлари билан танишиб чиқади. У Европада Германия, Австрия, Нидерландия мамлакатларнинг кўпгина шаҳарларига саёҳат қилишган. Рус денгизчилари ва саёҳатчиларининг географик кашфиётлари. Дунёдаги унчалик номи чиқмаган ва маълум бўлмаган жойлар: ўлкалар, мамлакатлар, континентларни ўрганишда ва кашф этишда рус денгизчилари ва саёҳатчиларининг роли анчагина катта. 1639 йили рус сайёҳлари Тинч океани қирғоқларига бориб этишди. Биринчилардан бўлиб Сибирни кесиб ўтиб Охота денгизига чиққан киши Иван Москвин бўлади. 1643-1646 йилларда Поярков В.Д. Якутскдан Тинч океан қирғоқларига бориб етди. 1648 йилда Семён Дежнев Колима дарёси қуйилишидан денгиз орқали Осиё

ва Америка бўғози орқали ўтиб, Анадир дарёси қўйи оқимигача сузиб боради. 1697 й. В.Т. Атласов Камчатка ярим оролини кашф қилади. 1711 й. рус денгизчилари Курил оролларини очади. 1732 й. Иван Феодоров экспедицияси Аляска қирғоқларига ёндошиб бориб Принц Уэльск бурунигача сузиб боради. В.Беринг (1725-1743 йиллар) саёҳати давомида Алеут ороллари, Беринг ороли, Американинг Шимолий – ғарбий соҳилларини кашф этади. Осиё ва Америка ўртасидаги бўғозда йўл очилади. Охота денгизи, Камчатка қирғоқлари, Курил ороллари ва Япониянинг шимолий қисмлари ўрганилиб картага туширилади. XVIII асрда ажойиб рус саёҳатчилари В. Прочишев, Д.Л. Эвцын, Д.Я. Лаптев ва Х.П. Лаптев, С.И.Челюскин, С.П.Крашенников, Г.И. Шелихов «Россиялик Колумб» номи билан машҳур бўлган. XIX аср бошларига келганда одамлар яшайдиган континент (қуруқлик)ларни кашф этиш асосан тамомланади. Дунёдаги энг йирик дарёлар оқими бутунлай ўрганилиб чиқилади ва картага туширилади. Шимолий ва Жанубий қутблар территорияси ўзлаштирилади. Денгиз ва дунё океанлари қисмларида океанаграфик илмий-тадқиқот ишлари олиб борилади. XIX аср бошларида рус сайёҳлари биринчилардан бўлиб дунё бўйлаб саёҳат қилиш имкониятига эга бўлдилар: капитанлар Н.Ф.Крузенштерн ва Ю.Ф.Лисянскийлар (1803-1804 йиллар) Тинч океанидаги янги оролларни кашф этиши, денгизчилардан М.П.Лазаров, Ф.Ф.Беллинсгаузенларнинг Австралия Полинезияга саёҳати, 1821 йилда Антарктидани кашф этиши жуда катта воқеа бўлади. Саёҳатчи Миклухо – Маклайнинг Янги Гвинея (XIX аср 70 йиллари)ни батафсил ўрганиши ва рус кашфиётчиларининг Марказий Осиёни (Тянь-Шань, Помир, Олой тоғлари ва Монголияни) ўрганиши катта аҳамият касб этади. Бу соҳада П.П.Семенов – Тян – Шанский ва Н.М. Пржевальскийларнинг хизматлари жуда каттадир.

3.2. Халқаро туризмнинг бошланғич даври Туризм соҳасида биринчи мутахассислардан бири англиялик Томас Кук 1843 йилда биринчи марта 570 кишидан иборат этиқод қилувчиларни тўплаб Англиянинг Лестера ва Лафебаро шаҳарлари ўртасида туристик гуруҳни поезда саёҳатга олиб чиқади ва оммавий туризмнинг ташкил этилишига асос солади. Экскурсиядаги муваффақияти Томас Кук учун шон- шуҳрат келтиради. Айнан Кук туристларни чипта (билет)лар нархини белгилашда каттагина скидка бериб ўз ишини ривожлантиради. У англичанларнинг Лондон шаҳрида ўтказилган Халқаро кўргазмада 165 киши иштирок этишини экскурсиялар ташкил этиб таъминлайди. Томас Кук 1851 йилда «Томас Кук ва ўғли» сайёҳлик коммерцияли фирмани ташкил қилади ва 1855 йилда биринчи бор англиялик туристларни тўплаб Париждаги Халқаро кўргазмада қатнашади. 1865 йилда бой-бадавлат кишиларни тўплаб дам олиш учун Швейцарияга саёҳат уюштиради. Шундай қилиб, у ҳозирги замонавий туризм индустриясига асос солади. Бу ҳодисаларга кўп ҳолларда самолёт инқилоби, жумладан транспортдаги туб ўгаришлар, янги замонавий транспорт воситаларининг пайдо бўлиши, темир йўллар қурилиши сабаб бўлади. 1838 йилда биринчи бор «Грейтвестерн» парракли – винтли параходнинг қурилиши, у 68 пасажирни Америкадан Европага олиб бориб қуйди ва шундай қилиб Нью-Йорк ва Лондон шаҳарлари ўртасида мунтазам кема қатнови ташкил этилади. 1866 йил Томас Кук иккита англиялик туристлар гуруҳини АҚШга боришни ташкил этади. 1867 йилда «Квейкер Соти» параходи 60 кишидан иборат сайёҳларни ўз бортига олиб, беш ойлик денгиз саёҳатига бошлайди. Ўша даврда бизнеснинг янги соҳаси туризм тез орада жуда кўплаб тадбиркорларни ўзига жалб қила бошлади. Томас Кук фирмасидан кейин Англияда Треймза ва Сэра Лан туристик ташкилоти, туристлар сиёсий ассоциацияси, «Велосипедчилар клуби» каби бир қанча янги туристик ташкилотлар пайдо бўла бошлади. Бироз кейинроқ туристик фирмалар ва

агентликлар Францияда, Италияда, Швейцария ва Европанинг бошқа мамлакатларида пайдо бўла бошлайди. XIX аср ўрталаридан бошлаб Россияда ҳам туризмга бўлган эътибор кучая боради. Бу даврда Россияда табиатшуносликка қизиқувчилар жамияти, «Қрим тоғи клуби», «Кавказ тоғи жамияти» каби сайёҳлик ташкилотлари тузилиб, кенг тарқалади. 1885 йили Петербургда Л.Линсон туристик ташкилоти ўз фаолиятини бошлади. 1899 йилда Москвада умумий таълим ўқувчилари учун экскурсияларни ташкил этиш бўйича «Педагоглар жамияти» комиссияси иш бошлади. 1895 йилда «Қрим - Кавказ тоғ клуби» Ялта бюроси ташкил этилади. Россияда уюшган оммавий туризмнинг ривожланиш босқичи 1890 йиллардан бошланади. Бу даврда Россиянинг Қрим ва Кавказ ҳудудларида курортлар, санаторийлар ташкил этила бошлайди. Бу эса туризмни даволаш соғломлаштириш соҳасининг пайдо бўлишига олиб келдилар. 1914 йилда Россияда иккита энг катта пасажжирлар ташийдиган теплоходлар («Буюк кня Зина Ольга Николаевна» ва «Буюк князина Татяна Николаевна» қурилиб ишга туширилади. Қрим ва Кавказ минтақаларида туризмнинг рекрацион (даволаш, соғломлаштириш) тури ривожлана боради. Сочи ҳудудида «Кавказ ривьераси» мажмуаси қурилиб ишга туширилади. Мажмуа таркибига 360 номерли 4 та меҳмонхона, 600 ўринли концерт зали, даволаниш корпуси, кортлар, чўмилиш жойлари қўшилади. Мамлакатда «Экскурсия ахбороти», «Мактаб экскурсияси ва мактаб музейи», «Рус экскурсанти» каби махсус журналлар босилиб чиқа бошлади. Туристик ташкилотларда Д.М.Мамин – Сибиряк, Д.И. Менделеев, В.В. Вернадский, Н.М.Пржевальский, П.П.Семенов - Тян-Шанский, К.А.Тимирязев, И.П.Павлов сингари жуда кўплаб атоқли олимлар, саёҳатчилар, ёзувчилар, жамоат вакиллари қатнашганлар. Экскурсиялар фаолиятининг ривожланиши ҳар хил кўргазмалари музейлар, тарихий ва маданий ёдгорликлар билан ҳамкорликда олиб борилади. 1872 йили Москвада Политехника музейи, 1873 йилда эса Тарихий музейлар ишга

туширилади. Карелияда «Марказий сувлари» курорти ишга туширилиб соғломлаштириш, даволаш туризми ривожланишига асос солинади. Россиянинг кўпгина жойларида соғломлаштириш ва даволаш масканлари, курортлари Старой Руссе, Кашино, Самара атрофида, (Сергеев Минерал суви) Липец, Яхта, Кавказ Минерал сувлари ташкил этилади. XIX асрда экскурсиялар походлар, саёҳатлар мактабларда, олий ўқув юртларида ўқитилиши муҳим усуллардан бири бўлиб, илмий географик ва ўлкашунослик ахборотларини йиғиш учун хизмат қиладиган соҳа бўлдилар. 1882 йили Русия князи Муқаддас Ерга бориб ҳаж зиёратларини амалга оширгандан сўнг император Александр III праваслав Фаластин императорлик жамиятини ташкил этиш учун буйруқ беради. Бу илмий- хайрия ташкилоти Яқин Шарқда праваславияни доим қўллаб-қувватлаб у ерда ибодатхона, мактаблар, касалхоналар қуриб, муқаддас жойга саёҳатлар уюштирганлар. XX асрда ич-ёнар двигателли автомобилнинг кашф этилиши инсоният учун қулай ва жуда тез фурсатда ҳаракат қилиш учун имкониятлар туғдирди, автомобиллар ва автобуслар яратилди. 1903 йилда америкалик ака-ука Райсилар томонидан маторли самолёт яратилди ва бир вақтнинг ўзида у Европа осмонида пайдо бўлди. Денгизда сузувчи пороходлар ҳам мукаммаллашиб борабошлади. Ўз даври учун гигант бўлган лайнерлари қурилди. Жумладан, «Сириус», «Лузитания», «Мавритания», «Император», «Фатерланд», «Титаник» каби катта сув сиғимига эга ва тезлиги юқори бўлган пассажжирлар ташувчи транспорт воситалари пайдо бўлди. Америка ва Европа ўртасида мунтазам қатновчи «Куин Мери» русумли океан лайнери қурилиб ишга туширилди. Денгиз ва ҳаво транспортининг тараққиёти халқаро пасажжирларни ташиш ва улар сонининг ўсишига имкониятлар туғдирди. 1901 йилда тузилган Россия туристлар жамияти мамлакатда туризмни кенг кўламда ривожлантириш учун катта рол ўйнайди. Туристлар жамияти аъзолари турли хил экскурсияларни яъни яёв, (пиёда), вилосипедда,

чанғида, отда байдарка ва парусларда ташкил қилганлар. Жамият аъзоси А.Панкратов вилосипедда биринчи бор ер шарини 15 йилда айланиб чиқади. 3.3. Халқаро туризмнинг ривожланиш даври Биринчи жаҳон урушидан кейин, (1920 йиллардан бошлаб) халқаро туризм янги ривожланиш босқичига ўтади. Уруш даврида кўпгина туристлар Италия ва Швейцария мамлакатларига борган бўлсалар, урушдан сўнги йилларда эса уларнинг сафари бутун Европа мамлакатларини қамраб оладилар. 1928 йилда Россия туристик жамияти қайтадан ташкил бўлади ва унинг ўрнига Пролетарлар туризми жамияти тузилади. 1929 йилда Бутун иттифоқ акционерлар жамоаси «Интурист» ташкил этилади. Ҳорижий туристларни қабул қилиб олувчи Бутун иттифоқ акционерлар ташкилоти «Отель» ташкил этилади. Унинг таркибига 17 та отеллар кирган бўлиб, улар турли шаҳарларда жойлашган эди. Йирик шаҳарларда эса биринчи тоифали меҳмонхоналар қурила бошланди. Жумладан Москва шаҳрида – «Националь», «Метрополь», Санкт – Петербургда – «Астория», «Европа» ва ҳоказолар каби. 1930 йиллар халқаро туризмнинг ривожланишида пасайиш даври бўлиб ҳисобланади. Бунинг асосий сабаби 1929-1933 йиллардаги жаҳон иқтисодий инқирозининг кучайиши Европада сиёсий вазиятнинг кескинлашуви, Германияда давлат хокимиятига Гитлер бошчилигидаги нацистлар партиясининг келиши билан боғлиқ бўлди. 1939 йилга келиб мамлакатда курорт индустрияси ташкил топади. Унинг таркибида 1828 санаториялар ва 1270 дам олиш уйлари мавжуд эди. 1941 йилга келиб ҳаммаси бўлиб, 100 мингга яқин хорижий туристлар қабул қилинган. Халқаро туризм кўпгина мамлакатларда ўзига турли махсус хизмат вакилларини жалб қила бошлади. Яъни туризм соҳаси турли хил давлат аҳамиятига эга бўлган ахборотларни тўплаши ва қўпорувчилик ишларини амалга оширадиган манба бўлиб қолади. Мисол, Испаниядаги гражданлар уруши даврида Германия Ташвиқот ва Тарғибот вазирлигида махсус туризм

бўлими ташкил этилган эди. Унинг асосий вазифаси Испанияга поляк аскарларини турист тарзида юборишдан иборат эди. Иккинчи жаҳон уруши халқаро туризмнинг ҳажмини кескин камайтириб юборди. Урушдан кейин кўпгина Европа мамлакатлари шаҳарлари харобаликка айланиб қолди. Ҳамма мамлакатларда пул танқислиги, ёқилғи- энегетика ресурслари, озиқ-овқат ва малакали кадрларнинг етишмаслиги давлатларнинг миллий иқтисодиётига жуда катта таъсир кўрсатади. Бу борада дунё мамлакатларидаги сиёсий вазиятнинг кескинлашуви, ҳарбий қуролланиш пойгасининг тўхтовсиз кучайиши халқаро туризм ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Миллионлаб ишчилар учун ташқи дунё қўрқинчли ва хавфли манба бўлиб қолди. 3.4. Халқаро оммавий туризмнинг юксалиш даври Иккинчи жаҳон уруши тугагандан кейин Европанинг айрим мамлакатларида, АҚШ ва Канадада халқаро туризм ривожлана бошлайди. 1951 йилга келиб бутун дунё бўйича қайд этилган туристларнинг умумий сони урушгача бўлган даражага етади ва 25 млн. дан ортиқ кишини ташкил қилади. Урушдан кейинги йилларда туризм соҳаси оммавий жамиятнинг барча табақадаги аъзолари учун хизмат шакли бўлиб ҳисобланади. Кучли дам олишнинг ривожланиш инфраструктураси шаклланади. Бу давр туристик фирмаларнинг актив фаоллашуви, оммавий қурилиш меҳмонхоналари, мотеллар, дам олиш уйлари ва кўнгил очар жойлари билан ифодаланади. Халқаро миқёсда айрибошлаш кенг кўламда ривожлана бошлади. Туризм якка тартибдан, уюшган оммавий ҳолатга айлана бошлади. 1947 й. Парижда халқаро туристик ташкилотларнинг расмий Иттифоқи (МСОТО) тасдиқланди. Унинг ҳақиқий аъзолари бўлиб давлат ва нодавлат ташкилотлари ҳисобланади. Иттифоқ таркибига 116 давлат кирган. XX аср ўрталари халқаро туризмнинг энг юқори даражада юксалиши билан характерланади. 1960 йилда четга чиқувчи туристлар сони 71 млн. кишига етди. 1971 йилга келиб, у 168 млн. кишини ташкил қилди. Халқаро туризм жадаллик билан ривожланишига биринчи ўринда дунёда сиёсий вазиятнинг

ўзгариши «совуқ уруш» сиёсатининг сусайиши ва ривожланган мамлакатлар иқтисодиётининг ўсиши билан белгиланади. Туристларнинг ижтимоий келиб чиқиш таркиби анчагина ўзгарди. Ғарб мамлакатларидаги меҳнаткаш омманинг иқтисодий, турмуш тарзининг ижобий ҳолга ўзгариши, иш ҳақининг ўсиши, таътил кунларининг кўпайиши кабилар катта таъсир кўрсатди. Халқаро туризм ривожланишига фан-техника тараққиётнинг ўсиши, айниқса ҳаво транспортида реактив пассажир самолётларнинг яратилиши катта имкониятларни туғдирди. Халқаро туризм ролининг кўтарилишида БМТ тезкорлик билан ривожланиб бораётгани халқаро ҳамкорликнинг ушбу соҳасига жуда катта эътибор берди. 1963 й. Римда (Италия) БМТ туризм ва саёҳатлар бўйича I конференция ўтказилди. Конференцияда «Вақтинчалик келувчи», «Турист», «Экскурсант» каби туризмда махсус тушунчаларга аниқлик киритиш конференцияда статистик ҳисоботларни бир хил қилиш ва уларни таҳлил қилиш, туризм ривожланиши истиқболини белгилаш, чегараларда туристларни чиқариш ва киритишнинг расмиятчилик тартиб қоидаларини соддалаштириш кўриб чиқилди. Халқаро туризм масаласи БМТ – савдо ва тараққиёт конференциянинг фаолияти БМТ минтақавий иқтисодий комиссияси доирасида, асосан Европа иқтисодий комиссиясига киритилган. 1969 йил БМТ бош Ассамблияси резалюциясига мувофиқ нодавлат халқаро туристик ташкилотларнинг махсус иттифоқи (МСОТО) қайтадан ташкил этилиб, БТТга айлантирилди. БТТ 1975 йил 2 январда ўз уставини қабул қилди. Унинг таркибига 51 давлат аъзо бўлиб киритилган. БТТ ташкилотининг асосий мақсади - туризм соҳасида давлатларнинг бир- бирлари билан ҳамкорлигини йўлга қўйилганини таъмин этиш, туризм соҳасида ривожланишни рағбатлантириш, тинчлик, тараққиёт ва инсон ҳақ- ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, жадал иқтисодиёт юксалишига ўз ҳиссасини қўшишдан иборатдир. 1980 йиллардан бошлаб халқаро туризм халқаро иқтисодий муносабатларнинг энг муҳим доимий, барқарор ривожланиб бораётган

соҳасига айлана бошлади. Туристик хизматлар кўрсатиш таркиби ўзгарди. Жаҳон туризми бозори борган сари хилма-хиллаша борди. Аҳолининг ижтимоий соҳасида туристик маҳсулотларга бўлган талаби ва эҳтиёжи орта борди. Туризмнинг оммавий уюшган ҳолдаги шакли ўсиб борди. Туристларга хизмат кўрсатиш сифати (транспорт, жойлаштириш, овқатлантириш, дам олиш, ҳордиқ чиқариш) борган сари ривожлана борди. Хилма-хил туристик маҳсулотларни таклиф этувчи махсус туристик фирмалар сони кўпаяборди. XX асрнинг сўнгги ўн йилида халқаро туризм энг юқори технологиялар асосида ривожланиб бороётган жаҳон туризм индустриясига айланди. Йирик халқаро Трансмиллий компаниялар (ТМК), меҳмонхоналар занжири, замонавий овқатланиш корхоналари, кўнгил очар объектлар - булар барчаси халқаро туризмни ривожлантиришга жуда қулай шарт-шароитларни туғдирди. 1990 йиллар бошида Форс қўлтиғидаги (Ироқ-Эрон уруши), Ўрта ер денгизининг Шимолий-шарқий қисми (Югославия), Шимолий Африкадаги ҳарбий можаролар халқаро туризм тараққиётига анчагина таъсир кўрсатди. Давлатлар ўртасидаги урушлар, келишмовчиликлар, муносабатларнинг кескинлашувига олиб келди. Бу борада хорижий туристларга хизмат кўрсатувчи компаниялар, қисман авиакомпаниялар жуда катта моддий зарар кўра бошладилар. Уларнинг айримлари эса банкрот даражасига тушиб қолдилар. Умуман олганда, XX асрнинг 90 - йилларида халқаро туризм бироз сусайиб, унинг ўсиш суръати ўртача 4 фоиз атрофида кузатилади. Халқаро туризмнинг ривожланишига таъсир кўрсатувчи омиллардан бири-бу халқаро терроризм ва экстеремизм бўлиб қолмоқда. 2001 йил 11 сентябрда террористик ҳаракатлар биргина АҚШ туризмга эмас, балки бутун жаҳон туризм ривожланишига берилган қаттиқ зарба бўлди. Террористик ҳаракатлар оқибати натижасида биргина АҚШга келиб-кетувчи туристлар сони 12,6% қисқарди. Туристларга хизмат кўрсатувчи жуда кўпгина

туристик компаниялар, фирмалар, меҳмонхоналар, авиакомпаниялар банкротлик даражасига тушиб қолдилар. БТТ маълумотига кўра, ҳозирги кунда халқаро туризм яна ўз мавқиени сақлаб қолишга қодир бўлди. Унинг эвазига бутунжаҳон ялпи миллий маҳсулотнинг 6 %, халқаро инвестицияларнинг 7 %, дунё истеъмол харажатларининг 11 % ва солиқлар тушумининг 5 % тўғри келади. Ҳозирги кунда Ғарбий Европа ва Шимолий Америкада ишлаётган ишчиларнинг 13 тадан бири туризм индустриясида, Жанубий-шарқий Осиё мамлакатларида эса ҳар бир 15 ишчидан бири туризм бизнеси билан банддир. Терроризм, табиий офатлар, инсон саломатлиги учун қўрқув, хавфхатарлар, жаҳон бозорида нефт нархининг кескин кўтарилиши, валюта курсининг ўзгариши, иқтисодий инқирозларга дуч келиши ва сиёсий барқарорсизлик, экологик вазиятларнинг кескинлашуви ва бир қатор глобал (оламшумул) муаммоларнинг кучайиши халқаро туризм индустриясига ўз таъсирини кўрсатмай қолмади. Шунга қарамасдан халқаро туризм соҳаси жаҳон иқтисодиётида борган сари ўз мавқиени сақлаб қолмоқда. Дунё мамлакатлари ўртасида халқаро туризм оммавийлашиб ва туристлар келиши ошиб бормоқда. БТТ маълумотларига кўра энг кўп миқдордаги туристларнинг келиши Европа мамлакатлари. Осиё ва Тинч океани минтақаси Шимолий ва Жанубий Америка, Африка ва Яқин Шарқ минтақаларида кузатилади. Туризмнинг дунё бўйича минтақаларда энг юқори ўсиш даражаси Африка мамлакатларида кузатилмоқда. Ундан сўнг Яқин Шарқ, Осиё Тинч океани минтақаси, Шимолий ва Жанубий Америка ҳамда Европа минтақаси эгаллайди. Европа туризми. Европа шарқий ярим шарда жойлашган бўлиб, унинг умумий майдони 10,5 млн. кв.км. ташкил қилади. Минтақа туристик ресурсларга жуда бой бўлиб ер шари бўйича алоҳида ажралиб тўради. Европа қирғоқлари, Атлантика ва Шимолий муз океани ва унинг 10 дан ортиқ денгизлари билан ювилиб туради. Минтақа ҳудудида 20 та дан ортиқ

дарёлар, 15 та катта-кичик кўллари 25 тага яқин ороллари, 10 дан зиёд тоғ тизмалари, такрорланмас вулканлари, хилма-хил (арктик, антарактик, субарктик, муътадил, субтропик) иқлим пояслари, ранг-баранг табиат зоналари азал-азалдан сайёҳларни ўзига жалб қилиб келган. Европа халқаро туризм оқимининг илк бор ташкил этилган минтақасидир. Ҳозирги вақтда унинг сиёсий харитасида 40 тадан ортиқ давлатлар мавжуд бўлиб, улардан 27 таси Европа Иттифоқи ташкилотига бирлашган. Европада дунёнинг иқтисодий жиҳатдан энг ривожланган қудратли давлатлари (Германия, Буюкбритания, Франция, Италия ва Россия Федерацияси) жойлашган. Хорижий Европа (МДҲ давлатларидан ташқари) дунё аҳолисининг энг зич жойлашган минтақаларидан бири. Унинг ҳудудида ер шари аҳолсинининг 8 фоиздан ортиқ қисми яшайди. Европа дунёда энг йирик, қадимий шаҳарлари, ибодатхоналари, спорт иншоотлари, кўнгил очар ўйингоҳлари, санъат марказлари (театрлар, музейлар, санъат галареялари), дам олиш масканлари, курортлар, шифобахш минерал сувлари, денгиз пляжлари, меҳмонхоналар, ресторанлар, замонавий транспорт коммуникациялари (аэропортлар, денгиз, дарё портлари, темир йўл, автомобил вокзаллари, юқори сифатли автомобил йўллари, тезюрар поездлари ва ҳаво кемалари, юқори класли денгиз ва океан пассажир кемалари), ривожланган банк-молия ташкилотлари, хилма-хил сервис хизмати кўрсатувчи корхоналари барчаси халқаро туризмнинг ривожланишига жуда катта имкониятлар туғдиради. Европа географик жиҳатдан Ғарбий Европа, Марказий (Шарқий) Европа, Шимолий Европа ва Жанубий (Ўрта Ер денгизи бўйи) Европа қисмларига бўлинади. Халқаро туризмда ҳамон у дунё туризмнинг энг асосий минтақаларидан бир бўлиб қолмоқда (54,8%). Бунинг асосий сабабларидан бири минтақада хилма-хил рекреацион (табиий, маданий-тарихий) ресурсларнинг мавжудлиги, иккинчидан туризмнинг ривожланиши учун қўлай ижтимоий-иқтисодий ва инфратузилмалар омиллари (юқори даражадаги турмуш таркиби, шаҳар аҳолиси салмоғининг юқорилиги,

транспорт тармоқларининг сер қатновлиги) дир. Яна минтақанинг географик жойлашиш омили, яъни кўпгина дунё мамлакатларига қуруқлик, сув йўллари билан чиқиш имкониятларининг мавжудлигидир. Ушбу минтақанинг энг муҳим хусусиятларидан бири ички минтақавий туристик оқимнинг устунлигидир. Европа бўйлаб саёҳат қилаётган туристларнинг қарийиб 9/10 қисми европалик аҳолидир. Франция ҳозирги кунда Европада энг кўп туристлар келиб кетувчи мамлакат бўлиб ҳисобланади. Францияга келиб-кетувчи туристларни жалб этувчи асосий туристик ресурслар мамлакатнинг хилма-хил, бой табиий ресурслари (Альп тоғлари, Ясси тоғлар, карст платолари, паст текисликлар, дарё водийлари, ям-яшил ўрмонлари)дир. Париж шаҳри мамлакатда туристларнинг келиши бўйича биринчи ўринни эгаллайди. Шаҳарда дунёга машҳур бўлган Эйфель минораси, Нотр-Дам ибодатхонаси, энг йирик Лувр музейи, Наполён Бонапарт қабри, Люксембург ва Тюирльи боғлари, Дислейленд кўнгил очар, дам олиш манзилгоҳлари, илм – фан маркази Ля Вильетт шаҳри кабилар беқиёс, сон- саноқсиз сайёҳларни ўзига чорлайди. Европада халқаро ташриф буюрувчи туристларнинг умумий сони бўйича Франциядан кейинги ўринни Испания давлат эгаллайди. Испания хорижий сайёҳларга пляжлари, дам олишдан ташқари кенг кўлами экскурсия дастурларини таклиф қилиб келмоқдалар. Мамлакатдаги асосий туристлар оқими Сальвадор Дали театр музейи (Фрегейрос ш.), Прадо музейи (Мадрид ш.), Испания қироли резиденцияси (Экскориал ш.), очиқ осмон шаҳар – музейи (Толедо ш.)ларига йўналтирилган. Келувчи туристлар умумий сони бўйича Европада Италия давлати учинчи ўринни эгаллайди. Италия ўзининг хилма-хил архитектура ёдгорликлари, маданияти, рассомлик, ҳайкалтарошлик санъати билан донг таратган мамлакатдир. Италияга кўпроқ Франция, Германия, Швейцария, Австрия, Харватия, Словения, Сербия ва Черногория мамлакатлари фуқаролари ташриф буюришадилар. Мамлакатда туристлар кўпроқ Венеция,

Флоренция, Пизу, албатта Рим шаҳарларига боришга интиладилар. Туристларнинг тўхтовсиз оқими Ватиканга бориб зиёрат амалларини бажо келтириш учун ҳаракат қиладилар. Европада хорижий саёҳатга чиқувчи давлатлар ўртасида Германия алоҳида ўрин эгаллайди. Бу ерда чет элларга чиқувчи туристлар сони йилига ўртача 5 % га ўсмоқда. БТТ маълумотларига кўра, Германия туристларнинг хорижий сайёҳатга чиқиши 2020 йилга борганда икки баробарга ўсиши кутилмоқда ва унинг умумий сони 163,5 млн. киши (чиқиши)га тенг бўлиши мўлжалланган. Сўнги йилларда туристларнинг чет элларга саёҳатга чиқиши бўйича Чехия, Франция, Италия, Испания, Нидерландия каби мамлакатларни орқада қолдириб кетди. Туризм Польша, Венгрия, Руминия, Словения каби мамлакатларида ҳам тезкорлик билан ривожланиб бормоқда. Осиё туризми . Осиё ер шарининг энг катта қитъаси бўлиб, унинг майдони 43,5 млн. кв. км. га яқин. Аҳолиси 3,8 млрд. киши. Осиё табиати ниҳоятда хилма-хиллиги билангина эмас, балки кескин тафовутлари билан ҳам ажралиб туради. Ер шаридаги энг баланд тоғ чўққиси – Жомолунгма (8848 м) ва қуруқликдаги энг чуқур ботиқ Ўлик денгизи (-395 м) шимолий ярим шарнинг совуқлик қутби (Оймаконда) ва Месопотамиянинг жазирама иссиқ ўлкалари шу ердадир. Осиёда ер юзасининг 3/4 қисми ясси тоғликлардан, тоғликлар ва тоғ тизмаларидан иборат бўлиб, тез-тез зилзилалар такрорланиб туради. Халқаро туризм бозорида Осиё – Тинч океани туризми жуда тезкорлик билан ривожланиб бораётган минтақалардан ҳисобланади. Унинг салмоғи 19,2 % га кўпайди. Минтақага келувчи туристларнинг ўсиш даражаси 7,6 % ни ташкил қилади. Осиё ва Тинч океани минтақаси ўзининг такрорланмас рекрацион ресурслари ва табиат манзаралари билангина эмас, балки юқори даражадаги сервис хизмати билан ҳам алоҳида ажралиб туради. Минтақада туризмга сарфланадиган харажатлар миқдори Европа ва Америкага

нисбатан анчагина камлиги билан харатерланади. Ушбу минтақа учун характерли бўлган аломат Европа сингари ички туризмнинг устунлигидир. Ҳозирги кунда Осиё ва Тинч океани минтақаси халқаро туризм бозорида Хитой алоҳида ўринни эгаллайди. Унинг эвазига бутун минтақага келувчи туристларнинг 1/3 қисми, Сянган (Гонконг) ва Тайванни биргаликда қўшиб ҳисоблаганда эса 50 % тўғри келади. Хитой туризми ўтган асрнинг 70- нчи йилларидан бошлаб ривожлана бошлади, қайсиким Хитойда иқтисодий ислоҳатлар яъни «очиқ эшик» сиёсати амалга оширилиши билан туб ўзгаришлар руй берди. Хитойга келувчи туристларнинг аксарият қисми Япония ва АҚШ мамлакатлари фуқароларидир. Осиё ва Тинч океани минтақасида халқаро туристлар ташрифи бўйича «Янги индустрлашган (саноатлашган)» мамлакатлар, жумладан: Сянган (Гонконг), Малайзия, Сингапур, Таиланд, Корея Республикаси, Индонезия, Таиланд кабилар ҳам фаоллик кўрсатмоқдалар. Ҳозирги кунда бу мамлакатларда халқаро туризмнинг ишга алоқадор соҳаси ривожланиб бормоқда. Таиланд ўзининг экзотик табиати билан кўп мингли туристлар гуруҳини ўзига жалб қилиб келмоқда. Корея Республикаси, Тайвань, Сянган (Гонконг), Сингапур кабилар ўзининг кўнгил очар туризм соҳаси билан машҳур бўлиб бормоқда. Япония минтақадаги энг ривожланган туристик давлатлардан биридир. Бу ерга ташриф буюрувчи туристларнинг кўпчилиги дам олиш, кўнгил очишни маъқул кўришади. Япония кўнгил очиш туризми бўйича дунёда АҚШдан сўнг иккинчи ўринни эгаллаб келмоқда. Бир қатор мамлакатлар, жумладан, Въетнам, Лаос, Камбоджа, Монголия кабилар ҳам халқаро туризм бизнесида ўз ўрнини томпоқда. Америка туризми. Унинг умумий ер майдони 42,1 млн. кв. км. бўлиб, аҳолиси 850 млн. кишига яқин. Америка уч қисмдан - Шимолий Америка, Марказий Америка ва Жанубий Америкадан иборат бўлиб хилма-хил табиат зоналари ва иқлим поясларига бўлинади. Кейинги йилларда Америка

халқаро туризм бозорида (туристлар келиши-кетиши ва даромад миқдори соҳасида) бироз ўз мавқиени пасайтирган бўлсада, ҳамон у туризм учун ўзининг жозибадорлигини йўқотган эмас. Америка қитъасининг халқаро туризмда тутган салмоғи 16,6 % ни ташкил этади. Америка туризмнинг ривожланишига 2001 йил 11 сентябрда АҚШда террористик ҳаракатларнинг руй берганлиги катта таъсир кўрсатди. Натижада минтақага келувчи туристлар сонининг ўсиши 2001 йилда 4 % дан, 2002 йилда ўсиш 0,6 % га тушиб кетди. Бундай ҳол 2003 йилда (-1 %) ҳам қайтадан такрорланди. Минтақада халқаро туризм ҳажмининг қисқаришига қарамасдан Шимолий Америка минтақаси ҳамон жаҳон туризм бозорида ўзининг тутган ўрнини (15,7 %) пасайтиргани йўқ. Америка минтақаси учун туризмнинг гуруҳлашган шакли характерлидир. Сўнгги йилларда Американинг Кариб ҳавзаси, Марказий Америка ва асосан Жанубий Америка туризмининг мавқеи тобора кўтарилиб бормоқда. Америкада, худди Европадагидек сингари туристлар оқимининг энг кўп қисми минтақа ички туризмига тўғри келади. Айниқса, интенсив туристик оқим Шимолий Америкада: АҚШ, Канада ва Мексика мамлакатлари ўртасида кузатилинади. Қайсиким, энг кўп туристик оқим БТТ маълумтларига кўра, АҚШдан Мексикага келишади. Бу эса дунёдаги энг кўп туристлар ташрифи оқими бўлиб ҳисобланади. Бу ерда ўртача йиллик келувчи ва кетувчи туристлар сони 46-47 млн. кишини ташкил қилади. БТТ маълумотларига кўра, келажакда америкалик туристларнинг Европа, Осиё-Тинч океани ва Яқин Шарқ минтақаси мамлакатлари билан икки томонлама сайёҳлик алоқалари кучая бориши кўзда тутилган. Африка туризми. Африка умумий майдони 30,3 млн. кв.кмга тенг. Аҳолисининг умумий сони 900 млн. кишига яқин. Минтақа сиёсий харитасида ҳаммаси бўлиб 56 та энди ривожланаётган давлатлар бор. Африка халқаро туризм соҳаси бўйича унчалик юқори ўринни эгалламайди. Унинг халқаро туристлар ташрифи бўйича бору-йўғи 4,6 % ни эгаллайди.

Энг кўп ташриф буюрувчи туристлар Жазоирга, Марокко ва Тунисга тўғри келади. Африканинг жанубий қисмидаги мамлакатларда, жумладан Конго, Свазиленд, Гамбия, Сенегал кабилар юқори натижаларга эришдилар. Африкадаги халқаро туризмнинг энг муҳим ривожланган марказларидан бири Жанубий Африка Республикаси ҳам ўз натижаларини яхшиладилар. Кенияда ҳам халқаро туризм борган сари ривожланиб бормоқда. Африкада туризмга бўлган қизиқиш борган сари ортиб бормоқда. Туристик сервисни такомиллаштириш ва унинг хилма-хиллигини оширшга эътибор кучаймоқда. Хорижий мамлакатлардан келаётган сармояларнинг бир қисми туризм индустриясини ривожлантиришга йўналтирилмоқда. Яқин Шарқ туризми. БТТ Яқин Шарқ минтақасига асосан Миср, Иордания, Ливан, Исроил, Оман, Саудия Арабистони, Сурия Араб Республикаси, Бирлашган Араб Республикаси мамлакатларини киритади. Яқин Шарқ мамлакатлари халқаро туризмда туристлар ташрифи бўйича 5 % ни ташкил қилади. Яқин Шарқ мамлакатларига хорижий туристлар келиб - кетиши тезкорлик билан ривожланиб бормоқда. Ташриф буюрувчи туристларнинг ўсиш даражаси йилига ўртача 10 % ни ташкил қилади. Уларнинг асосий қисми Миср, Саудия Арабистони, Сурия, Иордания, Ливанга ташриф буюрганлар. Туризмдан энг кўп даромад олган мамлакатлар қаторига Миср Саудия Арабистони, БАА, Сурия, Иордания давлатлари киради. Яқин Шарқ мамлакатлари туризмида диний туризм соҳаси алоҳида ўрин эгаллайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

O'xshashlar

Ўзбекистонда халқаро туризмнинг ривожланиши

Халқаро савдонинг ривожланиш шарт-шароитлари

Халқаро савдонинг ривожланиш назариялари ва моделлари

Туризмнинг мақсади ва вазифаси

Туризмнинг ривожланишида асосий омиллар