Халқаро савдонинг ривожланиш назариялари ва моделлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Халқаро савдонинг ривожланиш назариялари ва моделлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

395.5 KB

Ko'chirib olish

Халқаро савдонинг ривожланиш назариялари ва моделлари Режа: 1. Халқаро иқтисодий муносабатлар тизимида халқаро савдо. Халқаро савдо концепцияси 2. Халқаро савдонинг классик назариялари 3. Халқаро савдода умумий мувозанат 4. Халқаро савдонинг янги назариялари

Халқаро иқтисодий муносабатлар тизимида халқаро савдо. Халқаро савдо концепцияси Халқаро иқтисодий муносабатларнинг анъанавий ва энг ривожланган кўринишларидан бири ташқи савдо ҳисобланади. Жаҳон иқтисодиётида рўй бераётган халқаро иқтисодий муносабатлар умумий ҳажмининг 75-80%и ташқи савдонинг улушига тўғри келади. Дунёда мавжуд бўлган ҳар қандай мамлакат учун ташқи савдонинг роли каттадир. Иқтисодчи олим Ж.Сакснинг фикрича “дунёдаги ҳар қандай давлатнинг иқтисодий муваффақияти ташқи савдода кўринади. Ҳозирги кунга қадар ҳеч бир мамлакат жаҳон иқтисодий тизимидан ажралган ҳолда соғлом иқтисодиётни ҳосил қила олгани йўқ”. Халқаро савдода халқаро меҳнат тақсимоти асосида пайдо бўладиган турли давлатларни товар ишлаб чиқарувчилари ўртасидаги алоқаларнинг бир шакли бўлиб, улар ўртасидаги ўзаро иқтисодий боғлиқликни намоён қилади. Мамлакатлар иқтисодиётида ИТИ таъсири остида рўй бераётган тузилмавий ўзгаришлар, (саноат ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви ва кооперациялашуви) миллий хўжаликларнинг ўзаро ҳамкорлигини кучайтирмоқда. Бу эса халқаро савдони фаоллашувига имкон яратмоқда. Халқаро савдо ишлаб чиқаришга нисбатан тезроқ ўсмоқда. Ташқи савдо айланмасини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, жаҳонда ишлаб чиқариш 10%га кўпайган холда жаҳон савдоси 16%га ўсмоқда. “Ташқи савдо” деганда бир мамлакатнинг бошқа бир мамлакат билан ҳақ тўланадиган олиб кириши, яъни, импорт ва ҳақ тўланадиган олиб чиқиш, яъни, экспортдан иборат савдоси назарда тутилади. Дунёдаги барча мамлакатларнинг ҳак тўланадиган товар айланмаси йиғиндиси халқаро савдо деб аталади. Халқаро савдо тушунчаси торроқ маънода ҳам ишлатилиши мумкин. Масалан, саноати ривожланган давлатларда товар айланмасининг

йиғиндиси, ривожланаётган давлатларда товар айланмасининг йиғиндиси ва х.к. Жаҳоннинг барча давлатлари олдида ташқи савдо бўйича миллий сиёсат муаммоси ётиб, 200 йиллар мобайнида бу мавзуда қизғин тортишувлар бўлиб турибди. Эркин савдо ёки протекционизм сиёсатини танлаш ёки уни қандай бўлса шу ҳолда сақлаш олдинги асрларнинг характери эди . Бизнинг давримизда бу икки йўналиш ўзаро боғлиқдир. Аммо кўп ҳолларда уни бу қарама-қарши бирлик эркин савдо тамойилининг бош вазифасини бажаради. Жаҳон иқтисодиётида эркин савдо сиёсатига биринчи бўлиб Адам Смит ўз таърифини берган эди. Адам Смит “айирбошлаш ҳар бир мамлакат учун фойдали бўлиб, ҳар бир мамлакат бунда мутлоқ устунликка эга бўлишини” таъкидлаган эди. Адам Смитнинг таҳлиллари классик назариянинг асоси бўлган ва эркин савдо сиёсатининг ҳар қандай шакли учун асос бўлиб келган. Давид Рикардо “Сиёсий иқтисод ва солиқ солишнинг бошланиши” (1817йил) номли асарида боши берк кўчадан классик назарияни келтириб чиқарди. У халқаро ихтисослашув мезонларини ажратган ҳолда, давлатлар учун қандай ҳолатларда давлатлараро айирбошлаш манфаатли эканини кўрсатиб берди. Ҳар бир давлат учун устунлик қилган ёки кучсизлиги нисбатан камроқ бўлган соҳага ихтисослашиш манфаат келтиради деган фикрни берди. Унинг қарашлар концепцияси таққосланиши назарияси ёки принципида ўз аксини топди. Д. Рикардо ўз таълимотида халқаро айирбошлаш барча давлатлар учун мумкин ва манфаатлигини, айирбошлаш барча учун фойдали бўлган нарҳ зоналарини аниқлаб берган бўлса, Джон Стюарт Милль ўзининг “Сиёсий иқтисод асослари”(1848йил) номли асарида қандай нархда айрбошлашни амалга оширилишини фойдали эканлигини кўрсатган эди. Стюарт

Милльнинг таълимоти бўйича айирбошлаш нарҳи талаб ва таклиф қонунига кўра, ҳар бир давлатнинг ялпи экспорт миқдори ялпи импорт миқдорини қоплайдиган даража билан белгиланади. Джон Стюарт Милльнинг муҳим хизматларидан бири унинг халқаро нарҳ қонуни ёки “халқаро нарх назарияси”дир. Халқаро нарҳ қонунида таъкидланишича, шундай нарҳ мавжудки у давлатлар орасидаги товар айирбошлашни оптималлаштиради. Бу бозор нарҳи бўлиб, у талаб ва таклифга боғлиқдир. Классик сиёсий иқтисодчиларнинг назариясини ривожлантириб Готфрид Хаберлер ўз қарашлар концепциясини нафақат меҳнатга, балки ишлаб чиқаришнинг барча омилларига эътиборни қаратган эди. Халқаро савдо оқимини нима билан аниқланиши ва унинг таркибини Эли Хекшер ва Бертиль Олинлар ўзларининг замонавий қарашларида акс эттирдилар. Улар нисбий устунлик тушунасини изоҳлаб у ёки бу давлатнинг маълум бир товарларга ихтисослашишини уларнинг ишлаб чиқариш омиларига эгалик даражасига боғлиқдир дейилган эди. Э.Хекшер ва Б.Олин “нархларнинг ишлаб чиқариш омилларига тенглаштириш” назариясини илгари сурдилар. 1948 йилда Америкалик иқтисодчилар П. Самуэльсон ва В. Столпер ўз назарияларини киритиб Хекшер-Олин таълимотининг исботини янада мукаммаллаштириб, ишлаб чиқариш омилларидан бири, техника асосан бир мукаммал рақобат ва товарларнинг тўла ҳаракатчанлиги мавжуд бўлганда халқаро айирбошлаш ишлаб чиқариш омилларининг давлатлар орасидаги нархини тенглаштиради деган эди. Халқаро савдонинг замонавий назариялари ўз тарихига эга, албатта. Мамлакатларнинг нима сабабдан ўзаро олди-сотди килиши масаласи XVII асрнинг бошларидано қ иқтисодчи олимларни қ изи қ тириб келган. Эндигина вужудга келган иқтисодий таълимот мактаблари ташки савдони ривожлантиришга ўз эътиборларини каратишган.

Халқаро савдонинг классик назариялари Меркантилистик назария. Ўрта асрлар феодализмининг тараққиёти даврида денгиз сайёхчилиги ютукларига асосланган буюк жугрофий кашфиётлар янги китьаларга бориш имкониятини берди. Fap6ий ярим шарда топилган олтин ундан пул сифатида фойдаланиш имкониятларини сезиларли даражада кенгайтирди. Миллий давлатлар мустахкамлана борди, уларнинг энг кучлилари эса кучсизларини босиб олиб узларининг колонияларига айлантирди ва ўз таъсир доираларини кенгайтириш учун кураш олиб борди. Ша ҳ арлар иқтисодий марказлар сифатида яна ҳам мухимрок аҳамият касб эта бошлади. Санъатдаги Уйгониш даври таълим сохасида ҳ ам сифат жихатдан янги погонага сакрашга олиб келди. Ана шундай тарихий вазиятда ў з- ў зини таъминлашга каратилган феодал назариялар доирасидан четга чи қ а оладиган ва янги х ў жалик тизими доирасида товарнинг аҳамиятини асослаб берадиган ҳ амда миллий давлатларнинг хорижга экспансияларини амалга ошириши зарурлигини исботлаб берувчи иқтисодий назарияга эхтиёж ту ғи лди. Меркантилизм ана шундай назарияга айланди. Меркантилизм иқтисодий таълимотнинг бир й ў налиши б ў либ, у е вропалик олимлар ( Tomas Mun (1571-1641), Charles Davenant (1656-1714) Jaen Baptiste Colbert (1619-1683), Sir William Petty (1623-1687)) томонидан ишлаб чикилган. Меркантилистлар ишлаб чи қ аришнинг товар табиатига ур ғ у беришган. Меркантилистлар ну қ таи назарига к ў ра, дунё чекланган микдордаги бойликларга эга, шунинг учун бир мамлакатнинг бойиши факатгина бош қ а мамлакатнинг камба ғ аллашуви ҳ исобига юз бериши мумкин. Бойликнинг к ў пайиши қ айта та қ симланиш оркали мумкин б ў лганлиги боис, ҳ ар бир мамлакатга кучли иқтисодиётдан ташкари армия, харбий ва савдо флотини ўз

ичига олган кучли давлат "машина"си ҳам керакки, у мамлакатнинг бошка мамлакатлардан устунлигини таъминлай ол с ин. Меркантилистлар иқтисодий тизимни уч тармо қ дан - ишлаб чиқариш, кишлок хўжалиги тармоклари ва хорижий колониялардан ташкил топган деб ҳ исоблашади. Савдогарларга иқтисодий тизимнинг муваффа қ иятли фаолият олиб бориши учун зарур б ў лган энг му ҳ им гуруҳ, меҳнатга эса асосий ишлаб чиқариш омили сифатида қ аралган. Мамлакат бойлигини бу мамлакатда мавжуд б ў лган олтин ва кумуш ми қ дори билан бо ғ лаган ҳ олда, таш қ и савдонинг меркантилистик мактаби намоёндалари миллий мавкени муста ҳ камлаш учун давлат куйидагиларни амалга ошириши керак деб хисоблайди: • ижобий савдо балансини ушлаб туриш — товарларни мамлакатга олиб киришга нисбатан уларни четга купрок олиб чиқиш, зеро бу мамлакатга олтин кириб келишини таъминлайди, бу эса $з навбатида ички харажатлар, ишлаб чиқариш ва бандликни оширади; • ижобий савдо колдигини таъминлаш максадида экспортни купайтириш ва импортни кискартириш учун ташки савдони тарифлар, квоталар ва савдо сиёсатининг бошка дастаклари ёрдамида тартибга солиш; • четга хомашё олиб чиқишни кескин чегаралаш ёки таъкиклаш, мамлакатда казиб олинмайдиган хомашёларни четдан божларсиз импорт килишга рухсат бериш, бу олтин захираларини жамлаш ва тайёр махсулотларнинг экспорт нархларини паст даражада ушлаб туриш имкониятини беради; • колонияларнинг метрополиядан ташкари барча бошка мамлакатлар билан хар кандай савдосини таъкиклаш, факат метрополиягина колонияларда ишлаб чикарилган товарларни хорижга сотиши мумкин, шу билан биргаликда колонияларда тайёр таварлар ишлаб чиқаришни таъкиклаш оркали уларни метрополия учун хомашё этказиб берувчига айлантириш.

Меркантилистик карашлардан иқтисодий тизим т ў ла б ў лмаган бандлик шароитида фаолият олиб бораётганлиги келиб чикади, бунинг натижасида эса четдан кириб келган кушимча олтин ортикча ишчи кучи билан бирлашиши ва ишлаб чиқаришни купайтириши мумкин. Акс холда эса, яъни тупик бандлик назарда тутилса, четдан олтин кириб келиши инфляцияни ў сишига олиб келади, бу эса ушбу олтинлардан самарали фойдаланиш имкониятини бермайди. Амалдаги иқтисодий сиёсат Меркантилизм намо ё ндалари дунё қ арашлари билан асосланган амалий иқтисодий сиёсат кимматбахо металларни ишлатиш ва айирбошлаш устидан давлат назоратини ў рнатилишига олиб ке лд и. Ҳ укумат хусусий шахслар томонидан олтин ва кумушни четга олиб чиқишни таъкиклаб куйишга ҳаракат кила бошлади . Қўлга тушиб колганлар турли жазоларга, хаттоки ўлим жазосигача маҳкум килинди. Ҳукумат ташки савдони амалга ошришни алохида йуналишлар бўйича ва алохида компанияларгагина рухсат берарди. Бу компанияларнинг асосий вазифаси савдо балансини ижобий колдикка эришишини таъминлаш ади. Уша пайтда вужудга келган савдо монополиялари —« Hudson Bay Company » ва « Dutch East India Traiding Company » — бир нача ў н йиллаб, XVIII асрнинг ў рталаригача фаолият олиб борди. Бундан ташкари, ҳукумат экспортга субсидиялар ажратган, исътемол товарлар импортига божхона божлари жорий этган, айни пайтда экспорт товарга айлантириш мумкин булган хом ашё импортига бож жорий этилмаган. Меркантилистларнинг халқаро савдо назарияси учун сезиларли ҳ иссаси шундаки, улар мамлакатнинг иқтисодий тараккиётида халқаро савдонинг аҳамиятини кайд этдилар ва уни ривожлантириш моделларидан бирини ишлаб чикдилар. Улар замонавий иқтисодиётда ишлатиладиган тўлов баланси тушунчасини биринчилардан бўлиб изо ҳ лаб беришган. Меркантилистлар дунёкарашларининг чегараланиб колганлиги шундаки, улар бир мамлакатнинг бойиши факатгина у савдо олиб бораётган

бошка мамлакатнинг камбагаллашуви хисобига юз бериши мумкин деб хисобладилар, халқаро иқтисодиёт ривожланиб боришини, бинобарин мамлакатнинг ривожланиши мавжуд бойлик чегарасида эмас, балки бу бойликни купайтириш хисобига ҳам юз бериши мумкинлигини тушуна олмадилар. Бирок бир мунча кейинрок вужудга келган физиократлар таълимотларидан фаркли уларок, меркантилистларнинг карашлари илмий тафаккурни халқаро иқтисодиётда классик мактаб гоялари томон ундади. Меркантилистлар мактаби иқтисодиётда бир юз эллик йил хукмронлик кидди. Бунинг натижасида XVIII асрнинг бошларига келиб, халқаро савдо барча мумкин булган, баъзан умуман сунъий чеклашлар тури билан ураб ташланди. Турли давлатлар томонидан ишлаб чикилган савдо коидалари нафакат ўзаро савдо й ў лига улкан ғов б ў ларди, балки тугилиб келаётган капиталистик ишлаб чиқариш эхтиёжларига ҳам мое келмас эди. Инглиз иқтисодчиси Давид Хьюм “нарх-олтин-оқимлар” ўзаро таъсири механизмини ишлаб чқиш орқали биринчилардан бўлиб меркантилистларга зарба берди. У меркантилистларнинг, мамлакат ўзида мавжуд олтин миқдорини чексиз кўпайтириб бориши мумкин, бу унинг халқаро бозордаги рақобатбардошлигига таъсир кўрсатмайди, деган фикрларининг нотўғрилигини кўсатиб берди. Давид Хьюм савдо балансини ижобий қолдиқда ушлаб туриш натижасида олтиннинг оқиб кириши мамлакат ичида пул таклифининг ортишига, иш ҳақи ва нархларнинг кўтарилишига олиб келиши мумкинлигига ўз эътиборини қаратди. Нархларнинг ошиши натижасида мамлакатнинг рақобатбардошлиги пасаяди. Аксинча, олтиннинг чиқиб кетиши мамлакат ичида пул таклифининг камайишига, иш ҳақи ва нархларнинг пасйишига олиб келади ва мамлакат рақобатбардошлиги ортади. Бинобарин, мамлакат савдо баланси қолдиғини ҳамиша ижобий ҳолатда ушлаб тура олмайди – бунга ички иқтисодий омиллар йўл қўймайди. Олтиннинг ҳаракати миллий иқтисодиётларни созлаб турадиган нозик

механизм ҳисобланади, бунинг натижасида экспорт миқдори импорт миқдори билан тенглашади ва савдо қолдиғи нолга айланади. Бу тамойил қуйидагиларга асосланиб ишлаб чиқилган: Муомаладаги пул миқдори билан нарх даражаси ўртасида тўғридан тўғри боғлиқлик мавжуд; Ҳар икки мамлакатда тўлиқ бандлик ҳукмрон; Сотиладиган товарларга талаб нарх бўйича эгилувчан; Товарлар бозорида ҳам, ишлаб чиқариш омиллари бозорида ҳам соф рақобат ҳукмрон; Миллий валюта олтинга, олтин миллий валютага эркин айирбошланади. Мана шу шартлар бажарилганда савдо балансининг мувозанатлашуви автомат равишда юз беради. Шундай қилиб, меркантилистлар биринчи бўлиб халқаро савдонинг ўзига хос моделини таклиф этдилар. Улар мамлакатнинг бойлиги мамлакатда мавжуд бўлган олтин ва кумуш миқдори билан боғлиқ деб ҳисобладилар. Меркантилистлар товарларни мамлакатга олиб киришга нисбатан уларни четга қўпроқ олиб чиқиш, экспортни кўпайтириш ва импортни қисқартириш учун ташқи савдони тартибга солиш, четга хомашё олиб чиқишни кескин чегаралаш ёки таъқиқлаш, хомашёларни четдан божларсиз импорт қилишга рухсат бериш, колонияларнинг метрополиядан ташқари барча бошқа мамлакатлар билан ҳар қандай савдосини таъқиқлаш керак деб таъкидлайдилар. Мана шу шартлар бажарилганда савдо балансининг мувозанатлашуви автомат равишда юз беради. Шундай килиб, меркантилистлар биринчи бўлиб халқаро савдонинг узига хос моделини таклиф этдилар. Улар мамлакатнинг бойлиги мамлакатда мавжуд булган олтин ва кумуш микдори билан боглик деб хисобладилар. Меркантилистлар товарларни мамлакатга олиб киришга нисбатан уларни четга купрок олиб чиқиш, экспортни купайтириш ва импортни кискартириш учун ташки савдони тартибга солиш, четга хомашё олиб чиқишни кескин чегаралаш ёки таъкиклаш, хомашёларни четдан божларсиз импорт килишга рухсат бериш, колонияларнинг метрополиядан ташкари барча бошка

мамлакатлар билан хар кандай савдосини таъкиклаш керак деб таысидлайдилар. Бу мактаб намоёндалари илк бор ташки савдо ва мамлакатнинг ички иқтисодий ривожланиши уртасидаги ўзаро богликдикни курсатиб бердилар. Кейинчалик классик номини олган мактаб вакиллари ташки савдога меркантилистча карашларга кескин зарба беришди. Мутлақ устунлик назарияси Меркантилистларга кескин зарба берган иқтисодчилардан бири Адам Смит булди. Адам Смит миллат бойлиги тупланган олтин микдорига эмас, балки мамлакатнинг пировард товар ва хизматлар ишлаб чикара олиш кобилиятига купрок богликлигини аник-равшан асослаб берди. Шунинг учун ҳам асосий масала олтинга эга булишда эмас, асосий масала меҳнат таксимоти ва меҳнат кооперацияси хисобига ишлаб чиқаришни ривожлантириш хисобланади. Ишлаб чикарувчилар иқтисодий жихатдан мутлак эркин, мавжуд конунлар доирасида ўз фаолиятлари турини мустакил равишда танлай оладиган шароитларда энг яхши натижага эришиш мумкин. Бу сиёсат "лессе-фер" номини олди. @ «Лессе-фэр» (фр. fr. laissez-faire) — иқтисодиёт ва эркин рақобатга давлатнинг аралашмаслик сиёсати. Адам Смитнинг ташки савдо сиёсати бир канча фаразларга асосланган. У қ уйидагиларни аксиома сифатида кабул килади: • Меҳнат ягона ишлаб ч иқа риш омили; • Т ў лик бандликка эришилган, яъни барча мавжуд ресурслардан товар ишлаб чиқаришда фойдаланилади; • Халқаро савдода икк и мамлакат иштирок этади, бу мамлакатлар икки хил товар билан ўзаро савдо олиб боради;

• Ишлаб чиқариш харажатлари доимий, уларнинг камайиши товарга булган талабни купайтиради; • Бир товарнинг нархи иккинчи товарни ишлаб чиқаришга сарфланган меҳнат билан ифодаланган; • Товарни бир мамлакатдан иккинчисига ташиш бўйича транспорт харажатлари нолга тенг; • Ташки савдо чеклашлар ва регламентациялардан холи. Адам Смит карашларига мувофик равишда: • Ҳукумат ташки савдога аралашмаслиги, очик бозорлар режими ва эркин савдони куллаб-кувватлаши керак; • Миллатлар, хусусий шахслар ҳам узлари устунликка эга бў лган товарларни ишлаб чиқаришга ихтисослашиши ва бу товарларни ишлаб чикарилишида бошка мамлакатлар устунликка эга булган товарларга айирбошлаш асосида савдо килиши керак; • Ташки савдо бозорни мамлакат сархадларидан ташкарига кенгайтириш оркали меҳнат самарадорлигини ривожлантиришни рагбатлантиради; • Экспорт мамлакат иқтисодиёти учун ижобий омил саналади, зеро у мамлакат ичкарисида сотиш имконияти булмаган ортикча товарларни сотиш имкониятини беради • Экспортга субсидиялар ажратилиши ахоли учун ортикча солиқ ҳисобланади ва ички нархларнинг ортишига олиб келади, шунинг учун бу субсидиялар бекор килиниши керак. @ Мутлоқ устунлик назарияси — мамлакатлар ўзлари энг кам харажатлар билан ишлаб чиқарадиган (ишлаб чиқаришда мутлақ устунликка эга бўлган) товарларни экспорт қилади ва бошқа мамлакатларда энг кам харажатлар билан ишлаб чиқариладиган (ишлаб чиқаришда савдо ҳамкорлари мутлақ устунликка эга бўлган) товарларни импорт қилади.

Агар икки мамлакат савдо ҳамкорига нисбатан кам харажатлар билан ишлаб чиқарадиган (яъни мамлакат ишлаб чиқариш харажатлари бўйича мутлақ устунликка эга бўлган) товарлар билан ўзаро савдо қилганда халқаро савдо фойдали бўлади. Меҳнат ягона ишлаб чиқариш омили бўлганлиги боис ишлаб чиқариш харажатларида мутлақ устунлик шарти бир бирлик товарни ишлаб чиқаришга сарфланадиган вақт бир мамлакатда иккинчисидан камроқ бўлишини англатади. Агар тўлиқ бандлик ҳукмрон бўлса, яъни товарлар ишлаб чиқаришда барча мавжуд ресурслардан тўлиқ фойдаланиляпти деб фараз қилайлик, бир мамлакат доирасида бу шартнинг бажарилишини қуйидаги формула орқали ифодаланилиши мумкин: A 1 Q 1 + A 2 Q 2  L, (1) Бу ерда A 1 — бир бирлик биринчи товарни ишлаб чиқаришга сарфланган вақт, A 2 — бир бирлик иккинчи товарни ишлаб чиқаришга сарфланган вақт, Q 1 — ишлаб чиқарилган биринчи товар миқдори, Q 2 — ишлаб чиқарилган иккинчи товар миқдори, L — мамлакатдаги мавжуд меҳнат ресурслари. Формуладан кўриниб турибдики, биринчи товар ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун мамлакат иккинчи товар ишлаб чиқаришини қисқартиришга мажбур. Ва, аксинча, иккинчи товар ишлаб чиқарилишининг ҳар қандай кўпайтирилиши биринчи товар ишлаб чиқарилишининг камайишига олиб келади. Иккинчи мамлакатни кўриб чиқайлик. Бу мамлакатда А 1  — бир бирлик биринчи товарни ишлаб чиқаришга сарфланган вақт, A 2  — бир бирлик иккинчи товарни ишлаб чиқаришга сарфланган вақт. Агар биринчи мамлакатда биринчи товарни ишлаб чиқариш учун иккинчи мамлакатга нисбатан кам вақт сарфланса (бу биринчи мамлакат иккинчисига нисбатан мутлақ устунликка эга эканлигини билдиради) бу

мамлакат бу товарни иккинчи мамлакатга экспорт қилади: A 1 A 1  Агар иккинчи мамлакатда иккинчи товарни ишлаб чиқариш учун биринчи мамлакатга нисбатан кам вақт сарфланса (бу иккинчи мамлакат биринчисига нисбатан мутлақ устунликка эга эканлигини билдиради) бу мамлакат иккинчи товарни биринчи мамлакатга экспорт қилади: A 2  A 2  Мутлақ устунлик назариясининг кучли томони шундаки, у меҳнатнинг қиймат назариясига асосланган ва меҳнат тақсимотининг яққол устунликларини нафақат миллий миқёсда, балки халқаро миқёсда ҳам кўрсатиб беради. Халқаро савдони тушунтириб беришда унинг чекланганлиги ҳам яққол кўриниб туради. Бу назария у ёки бу товарларни ишлаб чиқаришда мутлак устунлик бўлмаганда мамлакатлар нима сабабдан ўзаро савдо олиб боришини тушунтириб бера олмайди. Нисбий устунлик назарияси Адам Смит назариясига кура, ишлаб чиқариш омиллари мамлакат ичкарисида тўлиқ ҳаракатчан, яъни улар юкори мутлак устунликка эга бўладиган ҳудудларга бемалол кўчиб ўта олади. Эртами кечми ишлаб чиқариш омилларининг кўчиб ўтиши натижасида бир ҳудуднинг бошкасидан устунлиги йўколиб боради ва омиллардан келадиган фойда баробарлашиб боради. Демак ўзаро савдо тўхтаб колиши керакдек туюлади. Бирок Давид Рикардо мутлақ устунликлар назариясини ривожлантирди ва икки мамлакат ўртасида ўзаро савдо уларнинг хеч бири маълум бир товарни ишлаб чиқаришда мутлак устунликка эга булмаганда ҳам фойдали булишини курсатиб берди. Мутлақ устунлик назариясидаги каби маълум бир фаразлардан келиб чиқиб, нисбий устунлик назарияси муқобил нарх ёки бошқача қилиб айтганда ўрнини қоплаш харажатлари (нархи) тушунчасидан фойдаланилади. Муқобил нарх икки товарнинг уларни ишлаб чиқаришга сарфланган иш вақти орқали ифодаланган нархларини солиштиришни акс эттиради (1

бирлик товар ишлаб чиқаришга 2 соатлик меҳнат сарфланган). Ўрнини қоплаш харажатлари маъно жиҳатидан муқобил нархга деярли мос келади, фарқи шундаки, бунда меҳнат сарфига тескари миқдорлар – вақт бирлигида ишлаб чиқарилган товар бирликлари солиштирилади (1 соат вақт бирлигида 1/5 бирлик товар ишлаб чиқарилган). @ Муқобил нарх (opportunity cost) — бир бирлик товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақтининг бошқа бир бирлик товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақти билан ифодаланишидир. Икки ўзгарувчи орасидаги тўғридан тўғри боғлиқликни ҳисобга олган ҳолда, 2-товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган вақт миқдори билан ифодаланган 1-товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган муқобил харажатлар А 1 /А 2 ни ташкил қилади. Фараз қилайлик, маълум бир товарларни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган муқобил харажатлар I мамлакатда II мамлакатга нисбатан камроқ, яъни: (А 1 /А 2 )< (А 1 */А 2 *) (1) Ёки бошқача қилиб ифодалаганда, (А 1 / А 1 *)< (А 2 /А 2 *) (2) 1 формула нисбий устунликни ифода этувчи формула бўлиб, у маълум бир мамлакатда 2-товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган харажатлар

орқали ифодаланган 1-товарга сарфланган ишлаб чиқариш харажатлари бошқа мамлакатда худди шу товарни (2-товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган харажатлар билан ифодаланган) ишлаб чиқариш харажатларидан камлигини кўрсатади. Бу ҳар қандай икки мамлакат ва ҳар қандай икки товар учун ўринлидир, зеро нисбий устунлик фақатгина ҳар бир мамлакатдаги меҳнат cамарадорлиги нисбатига боғлиқ бўлади. @ Нисбий устунлик назарияси — агар бир мамлакат бошқа мамлакат билан солиштирганда нисбатан камроқ харажатлар билан ишлаб чиқара оладиган товарларни ишлаб чиқаришга ихтисослашса уларнинг бирида ишлаб чиқариш бошқасига нисбатан мутлақ самаралироқ бўлишидан қатъий назар ўзаро савдо ҳар икки мамлакат учун фойдали бўлади. Нисбий талаб (RD — relative demand) ва нисбий таклиф (RS — relative supply) графикларини чизиш учун I ва II мамлакатларда ишлаб чиқарилган 1- товар ва 2-товарларнинг нисбий миқдори билан уларнинг нисбий нархлари ўртасидаги боғлиқликни ўрнатиш керак. (1 расм). Ҳар икки мамлакат томонидан ишлаб чиқарилган 1-товарнинг нисбий миқдори қуйидагича бўлади: (Q 1 + Q 1 * )/( Q 2 +Q 2 * ) (1) 1-товарнинг нисбий жаҳон нархи эса қуйидагига тенг бўлади: P 1 / Р 2 (2)

А 1 * / А 2 * А 1 / А 2 * RD * R D E RSНисбий жаҳон нархи (L/ А 1 )/( L/ А 2 ) L * / А 2 * ) И / ч иоварнинг нисбий ми қ дориУшбу ҳолатни қуйидаги 2.2.1.-расм мисолида кўришимиз мумкин. I мамлакат 1-товарни ишлаб чиқаришда нисбий устунликка эга. Бу эса 1- товарнинг сарфланган меҳнат харажатларини солиштириш орқали ифодаланган нисбий нархи II мамлакатдагига нисбатан камлигини билдиради ва расмда 1-товарнинг II мамлакатдаги нисбий нархи ( А 1 * /А 2 * )дан пастроқда жойлашган. 1-товарнинг нисбий таклифи унинг I ва II мамлакатлардаги нисбий баҳоси ҳамда унинг жаҳон бозоридаги нисбий нархига боғлиқ бўлади. 2.2.1.- расм. Нисбий жаҳон нархининг шаклланиши. Назарий жиҳатдан бир неча вариант бўлиши мумкин: Агар 1- товарнинг нисбий жаҳон нархи унинг I мамлакатдаги нисбий нархидан ( Р 1 /Р 2 < А 1 /А 2 ), ўз навбатида, II мамлакатдаги нисбий нархдан ҳам пастроқ бўлганда 1-товар ишлаб чиқарилмайди, зеро уни сотиш фойда келтирмайди, чунки жаҳонда икки мамлакат

бор холос. Агар 1-товарнинг нисбий жаҳон нархи унинг I мамлакатдаги нисбий нархига тенг бўлса ( Р 1 /Р 2 = А 1 /А 2 ), бу вазиятда I мамлакатдаги ишчилар ҳар икки товар учун бир хил нархга эга бўлишади, шунинг учун уларга бу икки товардан қайси бирини ишлаб чиқаришнинг фарқи йўқ (RS нисбий таклиф графигининг пастки горизонтал қисми). Агар 1-товарнинг нисбий жаҳон нархи унинг I мамлакатдаги нисбий нархидан юқори ( Р 1 /Р 2 > А 1 /А 2 ) бўлса, бу мамлакат 1-товарни ишлаб чиқаришга ихтисослашади. Айни пайтда, 1-товарнинг нисбий жаҳон нархи унинг II мамлакатдаги нисбий нархидан пастроқ бўлганда ( Р 1 /Р 2 < А 1 * /А 2 * ) II мамлакат 2-товарни ишлаб чиқаришга ихтисослашади (RS нисбий таклиф нисбий таклиф эгри чизиғнинг вертикал қисми). Ҳар икки мамлакатдаги меҳнат ресурслари (мос равишда L ва L * ) чекланганлиги боис, I мамлакат 1- товарга ихтисослашганда уни ишлаб чиқариш ҳажми L/A 1 ва ўз навбатида, II мамлакат 2-товарга ихтисослашганда уни ишлаб чиқариш ҳажми L * /A 2 * ни ташкил этади. Шунинг учун 1-товарнинг нисбий нархи А 1 /А 2 ва А 1 * /А 2 * чегарасида бўлади, бу товарнинг нисбий таклифи эса қуйидагига тенг бўлади: (L/A 1 ) / (L * /A 2 * ) (3) Агар 1-товарнинг нисбий жаҳон нархи унинг II мамлакатдаги нисбий нархига тенг бўлса ( Р 1 /Р 2 = А 1 * /А 2 * ), II мамлакат учун қайси товарни ишлаб чиқаришнинг фарқи йўқ: 1-товар учун ҳам, 2-товар учун ҳам бир хил нархга эга бўлади (RS нисбий таклиф нисбий таклиф эгри чизиғнинг юқори горизонтал қисми). Агар 1-товарнинг нисбий жаҳон нархи унинг II мамлакатдаги нисбий нархидан юқори ( Р 1 /Р 2 > А 1 * /А 2 * ), ўз навбатида, I мамлакатдаги нисбий нархдан ҳам юқори бўлганда 2-товар ишлаб чиқарилмайди, Ҳар икки

мамлакат 1-товарни ишлаб чиқаришга ихтисослашади. 1-товар нисбий таклифи графиги чексизликка интилади. Мамлакатлар ўзлари нисбий устунликка эга бўлган товарларни ишлаб чиқаришга ихтисослашганда ўзаро савдо ҳар икки мамлакат учун қай даражада нафлилигини қандай ҳисоблаш мумкин деган ҳақли савол туғилади. @ Савдодан келадиган ютуқ (gains from trade) — мамлакатлар ўзлари нисбий устунликка эга бўлган товарларни ишлаб чиқаришга ихтисослашганда савдода иштирок этувчи ҳар икки мамлакат бу савдодан оладиган иқтисодий наф. Савдодан келадиган ютуқ мамлакатнинг ўз товарлари ҳисобига ички бозордагига нисбатан четдан хорижий товарларга кўпроқ эга бўлиши натижасида вужудга келади. Савдодан келадиган ютуққа икки тарафлама қараш мумкин: меҳнат харажатларини тежаш ва иcтеъмолнинг кўпайиши. I мамлакат бир бирлик иш вақтида 1/А 1 та 1-товарни ва 1/А 2 та 2-товарни ишлаб чиқара олади, 1-товарнинг 2-товар нархи орқали ифодаланган нисбий нархи аввалгидек, Р 1 /Р 2 га тенг. Бинобарин, мамлакат вақт бирлигида (1/ А 1 )х(Р 1 /Р 2 ) та 2-товарни импорт қила олади. Токи 1-товарни хорижга сотиш орқали II мамлакатдан 2-товарни ўз ички бозорига нисбатан кўпроқ сотиб олиш имкони бор экан, четдан товар сотиб олиш I мамлакат учун фойдали бўлади, яъни: (1/А 1 )х(Р 1 /Р 2 ) >(1/А 2 ) ( 1 ) Ёки тенгсизликни ҳар икки томонини (1/ A 1 ) га бўлсак:

(Р 1 /Р 2 ) >( А 1 /А 2 ) ( 2 ) 2 тенгсизлик нисбий устунлик назариясининг мамлакатлар ўзлари нисбий устунликка эга бўлган товарларни ишлаб чиқаришга ихтисослашувини ифода этувчи асосий тенгламасига эквивалент. Шунинг учун I мамлакат учун 2-товарга эга бўлишнинг энг самарали усули 1-товарни кўпроқ ишлаб чиқариб уни 2-товарга айирбошлашдан иборат. II мамлакат учун эса аксинча, 1-товарга эга бўлишнинг энг самарали усули 2-товарни кўпроқ ишлаб чиқариб уни 1-товарга айирбошлашдан иборат. Савдодан келадиган ютуқни ҳар икки мамлакатда биринчи ва иккинчи товарлар истеъмоли миқдорининг қанчага кўпайиши ҳам белгилайди. (2.2.2.- расм). 2.2.2.-расм. Савдо натижасида истеъмолнинг ортиши. Агар I мамлакатнинг ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи AB, II мамлакатники эса A*B* ни ташкил этса, мамлакатлар ўртасида савдонинг ривожланиши натижасида уларнинг ҳар бири биринчи ва иккинчи товарларни кўпроқ миқдорда истеъмол қила олади. Натижада I мамлакат ихтиёрида С та 2-товар, II мамлакат ихтиёрида эса С* та 1-товар бўлади. Расмдан кўриниб турибдики, ҳар икки ҳолатда ишлаб чиқариш имкониятлари Q 2 Q 2 C C*A A* B B* Q 1 Q 1

эгри чизиғи сурилди ва OCB ҳамда OA*C* учбурчакларнинг юзи олдинги AOB (I мамлакат учун) ҳамда OA*B* (II мамлакат учун) учбурчаклар юзидан сезиларли даражада каттароқдир. Нисбий устунликлар назариясида жаҳон икки мамлакатдан иборат ва улар икки товар билан савдо қилади деб фараз қилинган эди. Амалда эса бундай ҳолатнинг бўлиши мумкин эмас, албатта. Жаҳондаги мамлакатлар ичидан иккитасининг фақат икки товар билан ўзаро савдосини ўрганмоқчи бўлсак ҳам, бу савдони ушбу мамлакатлар ва бошқа мамлакатлар умумий савдосидан ҳамда жуда кўп миқдордаги товарлар орасидан ажратиб олишнинг имкони йўқ. Нисбий устунлик назариясининг аҳамиятини баҳолаш жуда мушкул, албатта. У бир неча ўн йиллар давомида халқаро савдони тушунтириб берувчи ва барча иқтисодий билимларга кучли таъсир ўтказа олган асосий назарияларнинг бири бўлиб қолди. Иқтисодиётдаги классик мактаб вакиллари томонидан қилинган кўп сонли ўзгартиришлар ва кенгайтиришлар билан нисбий устунлик назарияси амалда биринчи бўлиб жами талаб ва жами таклиф мувозанатини изоҳлаб берди. Товар қиймати уни ишлаб чиқаришга сарфланган меҳнат миқдори билан аниқланиши кўзда тутилган бўлса-да, нисбий устунлик назарияси товарнинг қиймати ушбу товарга ҳам мамлакат ичидаги, ҳам хориждаги жами талаб ва таклифнинг нисбати билан аниқланишини кўрсатиб берди. Албатта, нисбий устунлик назарияси мавҳум ва жуда соддалаштирилган табиатга эга ва халқаро савдога бевосита таъсир кўрсатадиган бир қатор ҳодисаларни эътиборга олмайди. Назариянинг чекланганлиги уни яратилишида қилинган фаразлар билан боғлиқ. Шунинг учун у ёки бу товар оқимларини нисбий устунлик назариясини қўллаган ҳолда таҳлил қилишда қуйидагиларни эътиборга олиш керак, яъни бу назария: • транспорт харажатларини эътиборга олмайди, бу харажатлар шундай миқдорга этиши мумкинки, мамлакат бир товарни ишлаб чиқаришга сарфланган меҳнат харажатлари бўйича нисбий устунликка эга бўлса-да,

ушбу товарни хорижга экспорт қилиш наф келтирмаслиги мумкин; • мамлакат ичида даромадларнинг қайта тақсимланишига, нарх ва иш ҳақининг ўзгаришига, инфляция, халқаро капитал ҳаракатига ташқи савдонинг таъсирини инобатга олмайди; • фақат битта ишлаб чиқариш омили (меҳнат) мавжудлигидан келиб чиқади, мамлакатларнинг ишлаб чиқариш омиллари билан бир хил таъминланмаганлиги каби халқаро савдонинг дастлабки шартларига эътибор бермайди; • тўлиқ бандлик шартидан келиб чиқади, яъни ишчилар бир тармоқдан кетар экан бошқа янада самаралироқ тармоқда иш топади, ишсиз қолмайди деб фараз қилинади; • бири иккинчиси олдида нисбий устунликка эга бўлмаган тахминан бир хил мамлакатлар ўртасидаги савдони тушунтириб бера олмайди. Ишлаб чиқариш омиллари нисбати назарияси Нисбий нархлардаги фарқ мамлакатларнинг ишлаб чиқариш омиллари билан нотекис таъминланганлиги билан тушунтирилади деган ғояни илгари сурувчи халқаро савдо назарияси ҳам мутлақ ва нисбий устунлик назариялари каби бир қатор гипотезаларга асосланган. Ишлаб чиқариш омиллари нисбати назарияси ишлаб чиқариш омиллари, бозор, ишлаб чиқариш, товарлар табиатига ўзига хос муносабат жиҳатидан гипотезаларга асосланган. Бу гипотезаларнинг кўпчилигидан мутлақ ва нисбий устунлик назарияларида ҳам фойдаланилган. Фарқи шундаки, ишлаб чиқариш омиллари нисбати назариясида аввалгидек икки мамлакат ва икки товар бўлса-да, товарнинг бири меҳнат сиғимли, иккинчиси капитал сиғимли бўлиб, ишлаб чиқариш омиллари ҳам иккита: меҳнат – L ҳамда капитал – K. Бундан ташқари ҳар икки мамлакат ишлаб чиқариш омиллари билан бир хил таъминланмаган. Меҳнатнинг қиймат назарияси инкор этилмайди, фақатгина қийматнинг яратилишида меҳнатдан ташқари бошқа ишлаб чиқариш омиллари ҳам иштирок этади, деган фикр билан тўлдирилади. Айни пайтда

мамлакат у ёки бу товарга тўлиқ ихтисослашмайди ва ҳар икки мамлакатда технология бир хил. Шундай қилиб, ишлаб чиқариш омиллари нисбати назариясидаги асосий гипотезалардан бири алоҳида олинган товарнинг меҳнат ёки капитал сиғимлилиги ҳамда мамлакатларнинг ишлаб чиқариш омиллари билан бир хил таъминланмаганлиги ҳисобланади. Омиллар интенсивлиги (factor intensity) — маълум бир товарни яратиш учун ишлаб чиқариш омиллари нисбий сарфини белгиловчи кўрсаткич. 2-товар 1-товарга нисбатан капитал сиғимлироқ ҳисобланади, агар бу товарни ишлаб чиқаришда сарфланган меҳнат ва капитал харажатлари нисбати 1-товарга сарфланган худди шу харажатлар нисбатидан кўпроқ бўлса, яъни: (K 2 /L 2 ) > (K 1 /L 1 ) Омиллар сероблиги (factor abundance) — мамлакатнинг ишлаб чиқариш омиллари билан нисбий таъминланганлигини белгиловчи кўрсаткич. Омиллар сероблиги икки усул билан аниқланиши мумкин: ҳар бир ишлаб чиқариш омилининг нисбий нархлари орқали ва ишлаб чиқариш омилларининг мутлақ миқдори орқали. II мамлакат капитал билан яхшироқ таъминланган саналади, агар бу мамлакатда капитал ва меҳнат нархлари нисбати биринчи мамлакатдаги худди шу нисбатдан кичикроқ бўлса, яъни капитал II мамлакатда I мамлакатга нисбатан арзонроқ бўлса:

(P k */P L *) < (P k /P L ) Одатда капитал баҳоси деганда фоиз ставкаси, меҳнат баҳоси деганда эса иш ҳақи тушунилади. Бу ерда ҳам гап омиллари интенсивлиги ҳолатидаги каби нисбий кўрсаткичлар ҳақида кетяпти. Агар омиллар сероблилигини ишлаб чиқариш омилларининг мутлақ миқдори билан аниқлайдиган бўлсак, у ҳолда II мамлакатда мавжуд капитал умумий ҳажмининг ишчи кучи умумий ҳажмига нисбати I мамлакатдаги худди шу нисбатдан юқорироқ бўлса, II мамлакат I мамлакатга нисбатан капиталга бой саналади: (T k /T L ) > (T k */T L *) Омиллар сероблилигининг биринчи таърифи бозор мувозанатининг ҳар икки томони – талаб ва таклифни ҳисобга олади, чунки таъриф омиллар нархи орқали бериляпти, нарх эса талаб ва таклифнинг мувозанати натижасидир. Ишлаб чиқариш омиллари нархи у ёки бу мамлакатда уларга эга бўлиш имконияти даражасини ҳамда унинг технологик ривожи савиясини акс эттиради. Иккинчи таъриф эса талабни инкор этган ҳолда фақатгина таклифни инобатга олади. Таклиф ҳам ушбу ҳолатда жуда муҳим, чунки у яратилишида ишлаб чиқариш омиллари фойдаланиладиган пировард товарларга бўлган талабдан келиб чиқйвчи ҳосилавий талаб ҳисобланади. Турли таърифлардан фойдаланиш ҳам бир хил, ҳам турли натижаларга олиб келиши мумкин. Агар биринчи ва иккинчи товарларга ҳар икки мамлакатда талаб бир хил бўлса, ҳар бир таърифдан фойдаланиш натижаси бир хил бўлади: Японияда капиталнинг умумий миқдорининг меҳнатнинг умумий миқдорига нисбати Ўзбекистондагига нисбатан камроқ бўлгани боис Япония ҳар икки таъриф бўйича капитал сероб мамлакат ҳисобланиши

мумкин. Агар Ўзбекистонга нисбатан Японияда капиталга талаб ортиб борди деб фараз қилсак, бу мамлакатда капитал таклифи нисбатан кўп бўлишидан қатъий назар, Японияда капиталнинг нисбий нархи Ўзбекистонга нисбатан юқори бўлади. Бу вазиятда Япония иккинчи таърифга кўра, мутлақ миқдор бўйича капитал сероб, аммо нисбий нархларга асосланган биринчи таърифга кўра эса меҳнат сероб мамлакат ҳисобланади, чунки бу мамлакатда меҳнат нархи нисбатан арзон бўлади. Шунга ўхшаш зиддиятларга дуч келмаслик учун у ёки бу мамлакатда омиллар сероблигини аниқлашда биринчи таърифдан фойдаланган маъқулроқ. 2.2.3.-расм. Мамлакатларнинг ишлаб чиқариш омиллари билан нотекис таъминланганлиги ҳолатидаги ишлаб чиқариш имкониятлари чегаралари. Ишлаб чиқариш омиллари билан нотекис таъминланганлиги назарияси халқаро савдо учун асос сифатида бир-бири билан ўзаро боғлиқ икки теорема кўринишида ифодаланиши мумкин: Хекшер-Олин теоремаси ва ишлаб чиқариш омиллари нархининг мувозанатлашуви теоремаси. Хекшер-Олин теоремаси (Heckscher—Ohlin Theorem) — ҳар бир

мамлакат ўз ишлаб чиқаришларида нисбатан катта ҳажмга эга бўлган омилларни талаб этувчи маҳсулотларни устун даражада ишлаб чиқариш ва экспорт қилишга ихтисослашади, бинобарин, бу мамлакатлар миллий хўжалик нуқтаи назаридан нисбатан камчил омиллар билан таъминланган товарларни импорт қиладилар. Ўзбекистон меҳнат сероб мамлакат, 1-товар эса меҳнат сиғимли товар бўлгани боис, бу мамлакат 1-товарни ишлаб чиқаради ва экспорт қилади. Япония капитал сероб мамлакат, 2-товар эса капитал сиғимли товар бўлгани сабабли бу мамлакат 2-товарни ишлаб чиқаради ва экспорт қилади. Нисбатан сероб ишлаб чиқариш омиллари эгалари савдодан ютади, нисбатан камчил ишлаб чиқариш омиллари эгалаи эса савдодан ютқазади. 2.2.4.-расм. Мамлакатларнинг ихтисослашувга кириши Теоремани исботлаш ва тушунтириш учун графикларга мурожаат қиламиз. Ўзбекистон меҳнат сероб мамлакат, 1-товар меҳнат сиғимли товар, Япония капитал сероб мамлакат, 2-товар эса капитал сиғимли товар эканлигини эслатиб ўтамиз. Қабул қилинган шартларга мувофиқ равишда теорема ҳар икки мамлакатдаги истеъмолчилар жуда ўхшаш ёки деярли бир хил дидга эга эканлигини назарда тутади. Назарий жиҳатдан ҳар бир мамлакатдаги иcтеъмолчиларнинг дид ва истаклари шунчалик фарқ қилиши мумкинки, бефарқлик эгри чизиғи умуман мос келмаслиги ва ҳаттоки умуман кесишмаслиги мумкин. Бу ҳолатда Хекшер-Олин теоремаси бажарилмайди. Бу теорема истеъмолчилар хоҳиш ва истаклари ҳар икки мамлакатда батамом бир хил ва ягона бефарқлик эгри

чизиғига қўшилиб кетишини талаб этмайди, балки бу хоҳиш истаклар мамлакатларни автаркия шароитида қолдирадиган ва уларни ўзаро савдо қилишдан воз кечишга олиб келадиган даражада фарқ қилмайди деб тахмин қилади. Шундай бўлса-да, ҳар бир мамлакатдаги иcтеъмолчиларнинг дид ва истаклари шунчалик ўхшашки, бефарқлик эгри чизиғи ҳар икки мамлакат учун бир хил бўлсин деб фараз қиламиз. Ягона бефарқлик эгри чизиғи Ўзбекистоннинг ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи билан A нуқтада ўзаро ягона нуқтага эга. Японияда эса бу A* нуқтада жойлашган. Шундай қилиб, I бефарқлик эгри чизиғи ва A ҳамда A* нуқталар ўзаро савдо бўлмаган шароитда ҳар икки мамлакатдаги мумкин бўлган максимал ишлаб чиқариш ва истеъмол ҳажмини ифода этади, уринма чизиқлар эса, 1- ва 2-товарнинг Ўзбекистон ва Япониядаги нисбий нархларини (P ва P*) кўрсатади. Графикдан Р < Р* эканлиги кўриниб турибди, бинобарин Ўзбекистон 1-товарни, Япония 2- товарни ишлаб чиқариш бўйича нисбий устунликка эга. Савдони ривожлантирган ҳолда меҳнат сероб саналган Ўзбекистон меҳнат сиғимли 1-товарни, капитал сероб бўлган Япония эса капитал сиғимли 2-товарни ишлаб чиқаришга ихтисослаша бошлайди Бунда ишлаб чиқариш ва истеъмол ҳажмини кўрсатувчи нуқталар Ўзбекистонда A дан B га, Японияда A* дан B* га кўчади. Ихтисослашув мамлакатлар умумий эквивалент нисбий жаҳон нархи - P w даражасига чиққунча давом этади. Бу нарх эса, юқорида кўрсатиб ўтганимиздек, ҳар икки мамлакатдаги савдо бошланмасдан олдинги ички нархлар ўртасида жойлашди, яъни P<P w <P*. Чизмада P w ҳар икки мамлакатнинг ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи ва янги II бефарқлик эгри чизиғига ўтказилган уринмани акс эттиради. Е нуқта А нуқта билан солиштирганда Ўзбекистонда “ўз” товари “бегона” товардан кам истеъмол қилинганлигини назарда тутса-да, Ўзбекистон ўзаро савдодан ютади, чунки унинг янги бефарқлик эгри чизиғи юқорироқда жойлашган ва истеъмолнинг ортганлигини кўрсатиб турибди.

Худди шундай ҳолат Японияда ҳам кузатилади: E* нуқта А* нуқта била солиштирганда Японияда “ўз” товари “бегона” товардан кам истеъмол қилинганлигини назарда тутса-да, Япония ҳам ўзаро савдодан ютади, чунки унинг янги бефарқлик эгри чизиғи илгаригисидан юқорироқда жойлашган ва истеъмолнинг ортганлигини кўрсатиб турибди. Демак, ҳар икки мамлакат ўзаро савдо натижасида ютуққа эришди, зеро уларнинг бефарқлик эгри чизиқлари графикда юқорига кўтарилди. Савдо натижасида айирбошланаётган товарларнинг нисбий нархлари бир-бирига яқинлашиш тамойилига эга. Агар товарларнинг нисбий нархи мамлакатларнинг ишлаб чиқариш омиллари билан таъминланганлиги даражаси ҳамда бу омилларнинг нисбий нархларига боғлиқ деб фараз қилинса, табиий савол туғилади: товарлар нархининг мувозанатлашиши ишлаб чиқариш омиллари нархига қандай акс таъсир кўрсатади? Америкалик иқтисодчи Пол Самуэльсон бу саволга жавоб бера олди. Самуэльсон томонидан исботланган Хекшер-Олин теоремаси тўғрилиги шартидан келиб чиқувчи бу теорема ишлаб чиқариш омиллари нархининг мувозанатлашуви ёки Хекшер-Олин-Самуэльсон теоремаси номини олди. @ Ишлаб чиқариш омиллари нархининг мувозанатлашуви (factor price equalization theorem) (Xeksher-Olin-Samuelson teoremasi) — халқаро савдо савдо олиб борувчи мамлакатларда гомоген ишлаб чиқариш омилларининг мутлақ ва нисбий нархларини мувозанатлашувига олиб келади. Нисбий нархларнинг мувозанатлашуви теоремасининг график талқини 1-расмда ифодаланган. 2.2.5.-расм. Ишлаб чиқариш омиллари нархининг мувозанатлашуви.

Капитал нархи (r) орқали ифодаланган меҳнат нархи (w), яъни меҳнатнинг ишлаб чиқариш омили сифатидаги нисбий нархи (w/r) горизонтал. 1- товарнинг 2-товар нархи орқали ифодаланган нисбий нархи (Р 1 /Р 2 ) эса вертикал ўққа жойлаштирилган. Меҳнатнинг ишлаб чиқариш омили сифатидаги нисбий нархи Ўзбекистонда OG, Японияда эса OI ни, мос равишда 1-товарнинг нисбий нархи Ўзбекистонда OF, Японияда эса OD ни ташкил этади. Мамлакатлар ўртасида савдо бошланмасдан олдин Ўзбекистонда A, Японияда B нуқтада бозор мувозанатига эришилган. Ўзаро савдодан аввал (w/r) нисбат Ўзбекистонда Японияга нисбатан кичик бўлгани учун у меҳнат сиғимли 1- товарни, Япония эса капитал сиғимли 2-товарни ишлаб чиқариш бўйича нисбий устунликка эга. Савдо бошланганидан кейин Ўзбекистон меҳнат сиғимли 1-товарга ихтисослашгани боис бу мамлакатда меҳнатга нисбий талаб ошиб боради, бу меҳнатнинг нисбий нархи (w/r)нинг ортиб боришига, ушбу ҳолат ўз навбатида 1-товарнинг нисбий нархи ( P 1 /P 2 )нинг кўтарилишига олиб келади. Япония капитал сиғимли 2-товарга ихтисослашгани боис бу мамлакатда капиталга нисбий талаб ошиб бориши капиталнинг нисбий нархи (r/w)нинг ортиб боришига ёки меҳнатнинг нисбий нархи (w/r)нинг пасайишига, бу эса ўз навбатида 2-товарнинг нисбий нархи ( Р 2 /Р 1 )нинг кўтарилишига, 1- товарнинг нисбий нархи ( P 1 /P 2 )нинг камайишига олиб келади. Бинобарин A ва B нуқталар C нуқтада устма-уст тушмагунча бир-бирига яқинлашиб келади ва 1-товарнинг ҳар икки мамлакатдаги нисбий нархи E нуқтада

мувозанатлашади. Бу эса 1-товарни ишлаб чиқаришга сарфланган меҳнатнинг нисбий нархини Ўзбекистон ва Японияда H нуқтада тенглашишига олиб келади. Шундай қилиб, халқаро савдо натижасида товарлар нисбий нархининг мувозанатга келиши, ушбу товарларни яратишда фойдаланилган ишлаб чиқариш омиллари нисбий нархининг тенглашишига олиб келади. Ҳақиқий оламда ишлаб чиқариш омиллари нархи умуман мувозанатлашмаган. Мисол учун турли мамлакатларда меҳнатга тўланадиган иш ҳақи улар ўртасида фаол савдо алоқалари олиб борилишига қарамай сезиларли фарқ қилиб келмоқда. Бунинг бош сабаби юқорида олдиндан қабул қилинган шартлардир: • Ҳар икки товар ҳар икки мамлакатда ишлаб чиқарилиши назарда тутилган. • Савдо олиб борувчи мамлакатларда технология бир хил деб фараз қилинган. • Ишлаб чиқариш омиллари ва товарлар мамлакат ичида тўлиқ ҳаракатчан деб фараз қилинган. • Ишлаб чиқариш омилларининг халқаро ҳаракати мавжуд эмас деб фараз қилинган. • Ишлаб чиқариш омиллари нархининг мувозанатлашуви теоремаси барча чекланишлари ва камчиликларига қарамаcдан, халқаро иқтисодиёт таҳлилида муҳим аҳамият касб этади. Шундай қилиб, омиллар сиғимлиги маълум бир товарни яратиш учун ишлаб чиқариш омиллари нисбий сарфини, омиллар сероблиги мамлакатнинг ишлаб чиқариш омиллари билан нисбий таъминланганлигини белгилаб беради. Хекшер-Олиннинг ишлаб чиқариш омиллари нисбати назариясига кўра, турли мамлакатларда товарлар нисбий нархидаги фарқ, ўз навбарида улар ўртасидаги савдо уларнинг ишлаб чиқариш омиллари билан бир хил таъминланмаганлиги билан тушунтирилади. Ишлаб чиқариш омиллари нисбати назарияси ўзининг барча

камчиликлари ва мавҳум табиатига қарамай ҳозирги кунгача халқаро савдонинг ривожланишини тушунтирувчи энг машҳур назарияларнинг бири бўлиб қолмоқда. Шунинг учун ҳам бу назариянинг турли мамлакатлар, товарлар ва ичлаб чиқариш омилларига нисбатан улкан cтатистик массивлар ёрдамида эмпирик йўллар билан текширилишига ажабланмаса ҳам бўлади. Баъзи эмпирик тестлар назарияни тасдиқлар, бошқалари рад этар эди. Хекшер-Олин-Самуэльсон хулосаларини рад этган тадқиқотларнинг энг машҳури 1953 йилда келиб чиқиши Россиядан бўлган америкалик олим Василий Леонтьев томонидан амалга оширилган. Леонтьев бир неча эмпирик тестлар ёрдамида Хекшер-Олин назарияси шартлари амалда бажарилмаслигини кўрсатиб берди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин АҚШ энг бой ва капитал сероб бўлган мамлакатларнинг бири бўлиб, бошқа мамлакатлар билан солиштирганда меҳнатга ҳақ тўлаш меъёри ҳам юқори бўлганлиги боис ишлаб чиқариш омиллари нисбати назариясига мувофиқ равишда капитал сиғимли товарларни экспорт қилиши керак эди. Леонтьев бу гипитезани текшириш учун 1 миллион доллар қийматига эга бўлган экспортга мўлжалланган товарлар ва шунча қийматли импорт билан бевосита рақобат қилувчи товарларни ишлаб чиқариш учун қанча капитал ва ишчи кучи зарурлигини ҳисоблаб чиқди. У ҳар бир саноат тармоғи капитал ва ишчи кучи сарфини ҳисоблади, бунда фақатгина тайёр маҳсулотлар (масалан, автомобиллар) билан чекланмади, балки оралиқ маҳсулотлар (пўлат, ойна, резина) учун ҳам керакли ҳисоб-китобларни амалга оширди. Шундан сўнг АҚШнинг 1947 йилдаги экспорт таркибидан фойдаланган ҳолда 1 миллион доллар суммадаги экспорт товарларга сарфланган капитал ва меҳнат харажатларининг нисбатини ҳисоблаб чиқди. Леонтьев АҚШнинг шу йилдаги импорт таркиби бўйича (импорт товарлари рўйхатига АҚШда ишлаб чиқарилмайдиган товарлар киритилмади) импорт ўрнини босувчи АҚШ товарларини ишлаб чиқаришга сарфланган капитал ва меҳнат харажатлари нисбатини аниқлади. Амалда бир бирлик АҚШ импортини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган

капитал ва меҳнат нисбати - (K/L). im ни бир бирлик АҚШ экспортини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган капитал ва меҳнат нисбати - (K/L) x билан солиштирилди. “Леонтьев статистикаси” ( Leontief statistic ) номини олган ушбу нисбатга мувофиқ 1 тенгсизлик бажарилса ҳар қандай мамлакат капитал сероб, 2 тенгсизлик бажарилганда эса меҳнат сероб мамлакат саналиши мумкин. (K/L) im / (K/L) x < 1 ( 1) (K/L) im / (K/L) x > 1 ( 2 ) Леонтьев, Хекшер-Олин назариясига мувофиқ, экспорт товарлар импорт ўрнини босувчи товарларга (деярли АҚШ импорти) нисбатан ҳар бир ишчи кучи ҳисобига кўпроқ капитал талаб қилишини кутган эди. Натижа бунинг қарама-қаршиси бўлиб чиқди: АҚШ импортининг капитал сиғимлилиги унинг экспорти капитал сиғимлилигидан 30 фоизга кўп чиқди, бу эса АҚШ капитал сероб бўлган мамлакат эмас, балки меҳнат сероб мамлакат эканлигидан далолат берарди, ушбу ҳолат мавжуд тасаввурларга умуман мос келмас эди. Леонтьев парадокси (Leontief paradox) — бу Хекшер-Олиннинг ишлаб чиқариш омиллари нисбати назариясининг амалда бажарилмаслиги – меҳнат сероб мамлакатларнинг капитал сиғимли, капитал сероб мамлакатларнинг меҳнат сиғимли товарларни экспорт қилишидир. Ўша пайтда етакчи бўлган ёндашувнинг инкор этилиши унинг тушунтирилишини талаб қиларди. Мунозаралар Хекшер-Олин назарияси тўғри, Леонтьев томонидан олинган натижалар нотўғри эканлигини

исботлашга ҳаракатлар доирасида бўлди. Леонтьев парадоксига қарши келтирилган баъзи далиллар қуйидагилар: Ишчи кучини малакали ва малакасиз ишчи кучи гуруҳларига ажратиш керак ҳамда экспорт товарларга сарфланган харажатларни ҳар икки гуруҳ учун алоҳида ҳисоблаш керак. АҚШ қазиб олинишида катта миқдорда капитал харажатларини талаб қилувчи хомашёни катта ҳажмда импорт қилади. Шунинг учун АҚШнинг экспорт товарлари катта ҳажмдаги капитал сиғимли хомашёни талаб қилади, бу эса экспортни капитал сиғимлига айлантиради. Леонтьев тести АҚШда мавжуд бўлган импорт тарифларини инобатга олмаган, бу тарифлар АҚШ саноатининг меҳнат сиғимли тармоқларини хорижий рақобатдан ҳимоялаш учун жорий қилинган, натижада меҳнат сиғимли товарлар импортига тўсиқ қўйилган. Америкаликларнинг дид ва хоҳишлари анъанавий равишда капитал сиғимли технологик маҳсулотларга қаратилган бўлиб, АҚШ капитал билан яхши таъминланган бўлишига қарамасдан бу товарларни улар хориждан сотиб олишади. Ишлаб чиқариш омиллари реверси: бир товар меҳнат сероб мамлакатда меҳнат сиғимли, капитал сероб мамлакатда капитал сиғимли бўлиши мумкин. Масалан, капитал сероб саналган АҚШда етиштирилган гурунч юқори технология воситасида ишлаб чиқарилгани боис капитал сиғимли ҳисобланса, Вьетнамда етиштирилган гурунч меҳнат сиғимлидир, чунки у асосан қўл меҳнати ёрдамида тайёрланади. 3. Халқаро савдода умумий мувозанат Халқаро савдонинг стандарт модели Тарихан халқаро савдо назарияларини ишлаб чиқишда иқтисодий таълимот товарлар ва ишлаб чиқариш омиллари таклифини ўрганишга кўпроқ эътибор қаратган, талабга эса етарли даражада эътибор берилмаган.

Бироқ барчага маълумки, жаҳон бозорида товарлар таклифи талабга боғлиқ бўлади, шунинг учун ҳам замонавий халқаро савдо назарияси товарлар талаб ва таклифига бирдек эътибор беради. У олдинги мавзуларда кўриб чиқилган классик ва неоклассик моделларни рад этмайди, зеро қандай муаммо ҳал этилиши кераклиги ва қайси ишлаб чиқариш омилига кўпроқ эътибор қаратилиши лозимлигига боғлиқ равишда бу моделлардан ҳозирги пайтда ҳам аналитик мақсадларда фаол фойдаланиб келинмоқда. Шунинг учун юқорида келтирилган моделлар маълум маънода жаҳон иқтисодий таълимоти томонидан тан олинган ва замонавий босқичда халқаро савдони назарий таҳлил дастаги сифатида хизмат қилувчи, халқаро савдонинг стандарт модели номини олган моделнинг хусусий ҳоли деб ҳисобланиши мумкин. Талаб ва таклиф мувозанатининг неоклассик постулатларига асосланган халқаро савдонинг стандарт модели жуда кўплаб иқтисодчилар- неоклассиклар ҳаракатларининг қўшилиши самарасидир, бу иқтисодчилар жамият миқёсидаги жами талабга алоҳида эътибор каратишган. Стандарт моделда фойдаланиладиган асосий тушунчалар турли йилларда ирланд иқтисодчиси Frensis Edjuort ва келиб чиқиши Австриядан бўлган америкалик иқтисодчи Gottfrid Xeberler томонидан киритилган. Классик моделлар талаб ва таклифдан чегараланган доирадаги маълум бир товарлар учун фойдаланилган. Стандарт модел эса бу доирани жами талаб ва таклифгача кенгайтирди. Стандарт модел бизга умумий иқтисодий назариясидан маълум бўлган ҳамда ҳақиқий иқтисодий вазиятларга кўпроқ мос келувчи ўрнини қоплаш харажатларининг ортиб бориши тўғрисидаги қонуниятига тегишли даслабки шартлардан келиб чиқади. Ортиб борувчи ўрнини қоплаш харажатлари (increasing opportunity costs) ҳар бир қўшимча 2-товарни ишлаб чиқариш учун воз кечиладиган 1- товарнинг миқдори доимий эмас, балки ортиб борувчи бўлишлигини назарда тутади. 2.3.1.-расмдаги ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғидан кўриниб турибдики, Ўзбекистонда ўзи нисбий устунликка эга бўлган 1-товарнинг ҳар

бир қўшимча бирлигини ишлаб чиқариш учун воз кечиладиган 2-товар сони борган сари ортиб бормоқда. 2.3.1-а расм. Савдо бўлмаган шароитдаги мувозанат (Ўзбекистон). 2.3.1-б расм. Савдо бўлмаган шароитдаги мувозанат (Япония).

1-б расмдаги ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи эса Япония ўзи нисбий устунликка эга бўлган 2-товарнинг ҳар бир қўшимча бирлигини ишлаб чиқаришни таъминлаш учун борган сари ортиб борувчи 1-товар бирлигидан воз кечишга мажбур бўлишини кўрсатмоқда. @ Трансформациянинг чегаравий меъёри (marginal rate of transformation) — 1-товарнинг қўшимча бирлигини ишлаб чиқариш учун воз кечиладиган 2-товар сони. Ўрнини қоплашнинг чегаравий меъёри (marginal rate of substitution) — мавжуд истеъмол даражасининг сақланиб қолиши таъминланган ҳолда 1- товарнинг қўшимча бирлигини ишлаб чиқариш учун воз кечиладиган 2-товар

миқдори. Халқаро савдо қуйидаги жиҳатлар билан характерланади:  Ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи ҳар бир мамлакатда турлича, бу уларда ўзаро савдога киришишга иштиёқ туғдиради;  Агар ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи мос келса, яъни ишлаб чиқариладиган товарлар нисбати ҳар икки мамлакатда бир хил бўлса, ўзаро савдо истеъмолчиларнинг диди ва истакларидаги фарққа асосланади, бу эса жуда яқин мамлакатларда ҳам ҳеч қачон тўлиқ мос келмайди;  Таклиф трансформациянинг чегаравий меъёри, талаб эса ўрнини қоплашнинг чегаравий меъёри билан аниқланади;  Халқаро савдо амалга ошадиган мувозанат нархи товарга бўлган жаҳон нисбий талаби ва жаҳон нисбий таклифи билан аниқланади. Мамлакатлар бир-бири билан савдо муносабатларига киришгунча бўлган мувозанат трансформациянинг чегаравий меъёри (таклиф) ва ўрнини қоплашнинг чегаравий меъёри (талаб) ўртасидаги ўзаро таъсир орқали ўрнатилади. Ўзбекистоннинг ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи ўрнини қоплашнинг чегаравий меъёри эгри чизиғи (I) билан A нуқтада туташган, ушбу нуқтада мамлакат эҳтиёжларини қондириш максимал даражага этади – Ўзбекистон ўзи ишлаб чиқарадиган 1- ва 2- товарларни максимал миқдорда истеъмол қилади. Япониянинг ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи эса ўрнини қоплашнинг чегаравий меъёри эгри чизиғи (I*) билан A* нуқтада туташган, яъни ушбу A* нуқтада мамлакат эҳтиёжларини қондириш максимал даражага этади – Япония ўзи ишлаб чиқарадиган 1- ва 2- товарларни максимал миқдорда истеъмол қилади. Ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғлари ва ўрнини қоплашнинг чегаравий меъёри эгри чизиғлари шаклининг ҳар хиллиги туфайли 1- ва 2- товарларнинг Ўзбекистон ва Японияда (A ва A*) турлича бўлади. 1- товарнинг нисбий мувозанат нархи Ўзбекистонда A нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқ билан ифодалан ва у 2-товарнинг 1/4 бирлигига тенг, яъни P A = P 1 /P 2

= 1/4 Японияда эса ушбу нарх A* нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқ билан ифодаланган бўлиб, бу нисбий нарх 2-товарнинг 4 бирлигини ташкил этади: P A * = P 1 /P 2 = 4 Шу нарса аниқ равшанки, P a /A < P * a /A * бўлгани боис Ўзбекистон 1- товар, Япония эса 2-товар бўйича нисбий устунликка эга. Ишлаб чиқаришнинг максимал ҳажми ( V )га ҳар икки мамлакатда A ва A * нуқталарда эришилади, Q 1 va Q 2 1- ва 2-товарларни ишлаб чиқариш миқдорини ифода этади: P 1 xQ 1 +P 2 Q 2 = V Савдо бошлангандан сўнг 1-товар бўйича нисбий устунликка эга бўлган, шунинг учун ушбу товарни ишлаб чиқаришга ихтисослашувчи Ўзбекистон 2- товар ишлаб чиқаришини қисқартирган ҳолда 1-товар ишлаб чиқаришини кенгайтиради, бинобарин ишлаб чиқариш нуқтаси А ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи бўйлаб пастга қараб кўчади. Япония эса 2-товар бўйича нисбий устунликка эга, шунинг учун у ушбу товарни ишлаб чиқаришга ихтисослашади ҳамда 1-товар ишлаб чиқаришини қисқартирган ҳолда 2-товар ишлаб чиқаришини кенгайтиради, ўз навбатида ишлаб чиқариш нуқтаси A* ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи бўйлаб юқорига қараб кўчади (2.3.2.-а ва 2.3.2.-б расмлар). Бу жараён ҳар икки мамлакатдаги нисбий нархлар тенглашгунгача давом этади. Янги нисбий нарх Р A = 1/4 ва Р А * = 4 орасида жойлашади. Бизнинг вазиятда бу нархни ифода этувчи чизиқ Ўзбекистонда B, Японияда B* нуқталар орқали ўтади ва Р В =Р В * =1 га тенг бўлади. Мана шу ҳолатда нисбий устунлик назарияси ўз ниҳоясига этади. Стандарт модел ортиб борувчи ўрнини қоплаш харажатларини ҳисобга олган ҳолда бу назарияни бошқачароқ талқин этади.

2.3.2.-а расм 2.3.2.-б расм. Шундан кейин талаб таҳлил қилинади. Маълумки, мувозанатлашган иқтисодиётда товарлар истеъмоли ишлаб чиқариш ҳажмига мос келиши керак, яъни улар график орқали ифодаланганда ўзаро кесишиши керак. Агар D 1 ва D 2 1- ва 2-товарлар истеъмоли бўлса, қуйидаги тенглик ўринли бўлади: P 1 xD 1 +P 2 D 2 = P 1 xQ 1 +P 2 Q 2 = V Ўзаро савдода мувозанат нархига эришилгандан сўнг ихтисослашни давом эттириш ўзининг иқтисодий моҳиятини йўқотади, чунки ўрнини қоплаш харажатларининг ортиб бориши туфайли бундан кейинги ихтисослашув орқали ишлаб чиқарилган товарлар уларни хориждан сотиб олишга нисбатан қимматроққа тушади. 3.1.2-а ва 3.1.2-б расмлардан кўриниб турибдики, мувозанат нархга Р В =Р В *=1 нуқтада эришилган, яъни ишлаб чиқариш нуқтаси тўлиқ ихтисослашув томон ҳаракатланган бўлса-да ҳар икки мамлакат учун мос равишда горизонтал ва вертикал ўқларга етиб

бормаган. Халқаро савдода савдо шарти тушунчаси. Мамлакатнинг иқтисодий ўсиш йўллари ва уларнинг хусусиятлари Нисбий нархларнинг ўзгаришига асосланган ўзаро боғлиқлик савдо шартлари тушунчаси орқали ифодаланади. @ Савдо шартлари (terms of trade) — маълум бир товарнинг экспорт ва импорт нархларининг, мамлакат бўйича ёки мамлакатлар гуруҳи бўйича экспорт ва импорт нархлари индексларининг нисбатидир. Агар бизни маълум бир товар қизиқтирса, нархлар нисбати фақат шу товарнинг экспорт ва импорт нархлари нисбати орқали ифодаланиши мумкин, барча товарлар бўйича ташқи савдо ўрганилаётган бўлса, у ҳолда нархлар нисбати барча товарлар бўйича ифодаланади. Агар Р х — экспорт нархлари индекси, Р im — импорт нархлари индекси, Q x — экспортнинг миқдорий ҳажми, Q im — импортнинг миқдорий ҳажми, RS — экспорт қилинаётган товарлар нисбий таклифи ва RD — импорт қилинаётган товарларга нисбий талаб бўлса, савдо шартлари графикда қуйидагича акс эттирилади. (2.3.3-расм). Экспорт қилинаётган товарлар нисбий таклифи эгри чизиғининг жойлашуви экспорт товарлари жами нисбий нархи ошганда экспортнинг нисбий миқдорий ҳажми импортнинг нисбий миқдорий ҳажмига нисбатан ортиб кетишидан далолат беради. 2.3.3.-расм. Савдо шарти. Импорт қилинаётган товарлар нисбий таклифи эгри чизиғининг жойлашуви эса тескари боғлиқликни

кўрсатади: импортнинг нисбий нархи кўтарилганда, импорт қилинаётган товарларга нисбий талаб камаяди. Импорт қилинаётган товарлар нисбий таклифи эгри чизиғи ва экспорт қилинаётган товарлар нисбий таклифи эгри чизиғининг кесишиши натижасида A нуқтада вужудга келувчи нисбий нарх ( P x /P im ) бу товарларнинг Q x /Q im нисбий миқдорида савдо шартларини ифодалайди. Савдо шартлари ҳар бир мамлакатнинг экспорти ва импорти ўзаро таклифи ва ўзаро талаби нисбатини ифодалайди. Улар ҳар бир мамлакатнинг экспорт ва импорт нархлари индекси нисбати негизида ҳисобланади ва мамлакатнинг ташқи иқтисодий сиёсати, жумладан ташқи савдо сиёсати учун муҳим йўналтирувчи ҳисобланади. ТоТ=100 экспорт ва импорт нархларининг тенглигини билдиради. Савдо шартлари индексининг ўсиб бориши ( ToT>100 ) мамлакат экспорти жами нархи импорт жами нархига нисбатан ортганда ҳар бир экспорт қилинган товар учун янада кўпроқ импорт товарлар сотиб олиш мумкин бўлишини кўрсатади. Аввалгидек экпорт миқдори ҳисобига кўпроқ импорт ҳажмига эга бўлиш имконияти мамлакат фаровонлигини оширади. Савдо шартлари индексининг камайиб бориши ( ToT<100 ) мамлакат импорти жами нархи экспорт жами нархига нисбатан ортганда ҳар бир экспорт қилинган товар учун янада камроқ импорт товарлар сотиб олиш мумкин бўлишини кўрсатади. Аввалгидек экпорт миқдори ҳисобига камроқ импорт ҳажмига эга бўлиш оқибатида мамлакат фаровонлиги пасаяди. Нисбий талаб ва таклифнинг бу нисбати ҳар қандай алоҳида олинган товар учун ҳам, бутун мамлакат бўйича ҳам тўғри бўлади. Нисбий талаб ва нисбий таклиф эгри чизиғидаги ҳар қандай силжишлар ёки иқтисодий ўсиш, ёки мамлакатлар ўртасида даромаднинг қайта тақсимланиши параметрларининг ўзгаришига олиб келади. Шунинг учун савдо шартларини иқтисодий кўрсаткич сифатида қуйидаги асосий кўринишларда бўлиши мумкин:

• Товар ёки соф бартер савдо шартлари ( commodity, net barter terms of trade ) — маълум бир товарнинг экспорт ва импорт нархларининг ёки барча товарлар бўйича экспорт ва импорт нархлари индексларининг нисбатидир. ToT = P x /P im • Даромадни ифодаловчи савдо шартлари ( income terms of trade ) — мамлакатнинг жами экспортдан келган тушум ҳисобига қанча товар импорт қила олиши салоҳиятини кўрсатувчи индекс. Бу индекс товар савдо шартларини экспортнинг миқдор индекси ( Q x )га кўпайтириш орқали ҳисобланади. Бу индекснинг ўсиши экспортдан тушумни ортиши ҳисобига импорт қилиш салоҳияти ортишини кўрсатади. ToT = (P x /P im ) x Q x • Омиллар билан боғлиқ савдо шартлари ( factor terms of trade ) — импорт нархларини бир ёки бир неча ишлаб чиқариш омилларининг самарадорлиги билан боғловчи, экспорт тармоқларида самарадорликни бир бирликка ошиши ҳисобига қанча миқдорда қўшимча импорт қилиш мумкинлигини кўрсатувчи индекс. Бу кўрсаткич товар савдо шартларини экспорт тармоқларидаги самарадорлик индексига ( Q x ) ёки ушбу мамлакатда экспорт тармоқларидаги самарадорлик индексини импорт қилинаётган мамлакат экспорт тармоқларидаги самарадорлик индексига нисбатига ( Q x / Q im ) кўпайтириш орқали ҳисобланади. ToT = (P x /P im ) x (Q x /Q im ) Халқаро савдо ва иқтисодий ўсиш орасидаги боғлиқлик ҳамиша жиддий мунозаралар учун мавзу бўлиб келган: бир томондан ишлаб чиқаришни

кучайтириш экспортга янада арзонроқ товарлар таклифини кенгайтиришга ва янги бозорларни эгаллашга олиб келиши мумкин, аммо бошқа томондан эса, бунинг натижасида иқтисодий ўсишнинг тезлашуви туфайли мамлакатда юзага келган устунликлар янада арзон экспорт нархлар орқали хорижга ўтиб кетади. Ўсиш, унинг халқаро савдога таъсири нуқтаи назаридан нейтрал, экспортни кенгайтиришга қаратилган ва импорт ўрнини қоплашга қаратилган бўлиши мумкин. Ўсишнинг халқаро савдога таъсири қандай ишлаб чиқариш омиллари - экспортни кенгайтиришга қаратилган омиллар ёки импорт ўрнини қоплашга қаратилган омилларнинг ўсиши билан аниқланади. Фараз қилайлик, Ўзбекистон ва Япония фақат 1- ва 2-товарларни ишлаб чиқаради. Горизонтал ўққа 1-товарнинг нисбий миқдорини унинг ўсишини инобатга олган ҳолда (Q 1 +Q 1 ')/(Q 2 +Q 2 ') , вертикал ўққа эса нисбий нарх (Р 1 / Р 2 ) ни жойлаштирамиз. Биринчи мамлакатда экспорт қилинадиган 1-товар ишлаб чиқариши кескин кўпайиб кецин, бу ҳолда унинг таклифи ортади ва 2- товарнинг нисбий ишлаб чиқариши камаяди. Нисбий таклиф эгри чизиғи RS нуқтадан RS' га кўчади. 1-товарнинг нисбий нархи (P 1 /P 2 ) дан (P 1 /P 2 )' гача тушади (2.3.4-расм) . 2.3.4-а расм. Экспортни кенгайтиришга қаратилган ўсиш

2.3.4-б расм. Импортни ўрнини қоплашга йўналтирилган ўсиш Экспорт нархлари тушади, импорт нархлари эса ортади. Бу Ўзбекистон учун савдо шарти ёмонлашгани, Япония учун эса савдо шарти яхшиланганидан далолат беради. Қайси мамлакатда ўсиш бошлангани эмас, балки қайси товар ишлаб чиқариши кўпайганлиги муҳим ҳисобланади. 1- товар ишлаб чиқариши Японияда ўсганда ҳам бу ҳолатнинг нисбий таклиф эгри чизиғига таъсири худди юқоригидек бўлар эди. @ Экспортни кенгайтиришга қаратилган ўсиш (export-biased growth) — мамлакат экспорт қиладиган товар ишлаб чиқаришини кенгайиши бўлиб, бу савдо шартини савдо ҳамкорлари фойдасига яхшиланишига олиб келади.

Экспортни кенгайтиришга қаратилган ўсиш ҳар бир мамлакатда экспорт товарини – бизнинг мисолимизда Ўзбекистонда 1-товар, Японияда 2-товар ишлаб чиқаришини кўпайиши билан аниқланади. Жаҳон бозорига бу товарлар таклифининг ортиши нисбий нархларнинг пасайишига олиб келади. Чунки ҳар бир мамлакат нисбий нархи ортиб бораётган импорт товарларини илгаридек миқдорда сотиб олиш учун нисбий нархлари тушуб бораётган ўзларининг экспорт товарларини янада кўпроқ миқдорда сотишга мажбур бўлишади. Бунинг натижасида экспортни кенгайтиришга қаратилган ўсиш мамлакат савдо шартини савдо ҳамкорлари фойдасига яхшиланишига олиб келади. Бошқа томондан эса, агар Ўзбекистон ва Японияда мос равишда импорт қилинадиган 2-товар ёки 1-товар ишлаб чиқариши кўпаядиган бўлса, нисбий таклиф эгри чизиғи RS нуқтадан RS ' нуқтага кўчади. Натижада 1-товарнинг нисбий нархи ( P 1 / P 2 ) дан ( P 1 / P 2 )' гача кўтарилади (2.3.4.-б расм), бу Ўзбекистон учун савдо шарти яхшиланиб, Япония учун ёмонлашишини англатади. @ Импорт ўрнини қоплашга қаратилган ўсиш (import-biased growth) — мамлакат импорт қиладиган товар ишлаб чиқаришининг кенгайиши бўлиб, бу савдо шартини савдо ҳамкорлар учун ёмонлашиб, мамлакат фойдасига яхшиланишига олиб келади. Импорт ўрнини қоплашга қаратилган ўсиш ҳар бир мамлакатда импорт билан рақобат қилувчи товар – бизнинг мисолимизда, Ўзбекистонда 2-товар, Японияда эса 1-товар ишлаб чиқаришининг ўсиши билан белгиланади. Бу товарлар ички ишлаб чиқаришининг ўсиши экспорт нисбий нархларининг ортишига, импорт нисбий нархларининг пасайишига олиб келади, чунки ҳар бир мамлакат мустақил равишда ишлаб чиқараётгани боис анъанавий импорт товарларини камроқ харид қила бошлайди. Импортга талабнинг қисқариши натижасида импорт товарлар нисбий нархи тушади, бинобарин савдо шарти

савдо ҳамкорлари учун ёмонлашиб, мамлакат фойдасига яхшиланишига олиб келади. Савдонинг нейтрал ўсиши (neutral trade growth) — бу мамлакатлар ўртасида савдо шартининг ўзгармаган ҳолатида халқаро савдо жисмоний ҳажмининг ортишидир. Халқаро савдонинг янги назариялари Халқаро савдонинг масштаб самараси модели Умумий иқтисодий назариядан маълумки, ишлаб чиқариш масштаби кенгайиб боргани сари товарнинг таннархи пасайиб боради. Масштаб самараси орқали ишлаб чиқариш омиллари билан бир хил ёки деярли бир хил таъминланган мамлакатлар ўртасидаги савдо тушунтирилади. Масштаб самараси орқали технологик жиҳатдан бир бирига яқин, ҳаттоки бир хил товар ишлаб чиқарадиган мамлакатлар ўртасидаги савдони ҳам тушунтириш мумкин. Масштаб самараси (economies of scale) – ишлаб чиқаришнинг шундай ривожланишики, бунда омиллар сарфининг бир бирликка ўсиши ишлаб чиқариш бир бирликдан кўпроққа ўсишига олиб келади. Буни қуйидаги жадвалда кўришимиз мумкин: 2.4.1.- жадвал. Масштаб самараси Меҳнат (соат) 4 5 6 7 8 9 10 11 Товар (дона) 1 2 3 4 5 6 7 8 1 товарга қилинган сарф 4.00 2.50 2.00 1.75 1.60 1.50 1.43 1.38

Масштаб самарси мамлакатдаги тармоқ ва корхоналарнинг рақобат бозоридаги ҳатти-ҳаракати ва фаолият йўналишларидан келиб чиққан ҳолда ташқи ва ички масштаб самараларига ажралади. Ташқи масштаб самараси бутун тармоқда ишлаб чиқариш масштабини ўсиши натижасида фирма доирасида товар бирлигига тўғри келадиган харажатларнинг камайиши. Ички масштаб самараси фирма доирасида ишлаб чиқариш масштабини кенгайтириш орқали товар бирлигига сарфланадиган харажатларнинг камайиши. Ташқи масштаб самарси шуни назарда тутадики, ҳар бир фирманинг ҳажми ўзгармаган ҳолда бир хил товар ишлаб чиқарадиган фирмалар сони ортади. Одатда ушбу ҳолатда бозор етарли даражада рақобатбардошлигини сақлаб қолади, бу эса бу модел асосидаги савдо қонуниятларини халқаро савдонинг классик назарияларига яқинлаштиради, яъни экспортёрлар ўзлари таъсир кўрсата олмайдиган бозордаги нархда ҳохлаган миқдорда товар сотишлари мумкин. Ички масштаб самараси эса ишлаб чиқариш миқдори ўзгармаган ҳолда товар ишлаб чиқарувчи фирмалар сони камайган ҳолатни назарда тутади. Ушбу вазият аксарият ҳолларда носоғлом рақобатни келтириб чиқаради, яъни ишлаб чиқарувчилар ўз товарлари нархига таъсир кўрсата олади ва товар нархини пасайтириш орқали сотиш ҳажмини ортиришлари мумкин. Ички масштаб самарасининг экстремал ҳолати соф монополия ҳисобланади. Монополистик рақобат шароитида савдо Маълумки халқаро савдода соф мукаммал рақоба анча кам учрайди, бунинг сабаби жаҳон хом-ашё ва товарлар бозорининг бўлишиб олинганлиги ва халқрао бозорларда ўзига хос олигополия ва монополияларнинг вужудга

келганлигидир. Монополистик рақобат асосидаги савдо назариясининг ривожланишига катта ҳисса қўшган олим Пол Кругман бўлди. Агар X — маълум фирманинг сотиш ҳажми, S — тармоқдаги умумий сотиш ҳажми, n — тармоқдаги фирмалар сони, b — фирманинг ўз товари нархига боғлиқ равишда бозордаги улушини кўрсатувчи талаб ўзгарувчиси, Р — мазкур фирма товари нархи, Р* — рақобатчи товарларнинг ўртача нархи бўлса, X=S[(1/n)-bx(P-P)*] (1) бўлади. Агар фирма ўз товарларини ўрта нархда юқори сотса ( Р > Р *), унинг бозордаги улуши (S/n) кам бўлади (X<(S/n)). Агар фирма ўз товарларини ўртача нархдан паст нархда сотса ( Р < Р *), унинг бозор улуши кўпроқ бўлиши керак (X>(S/n)). Монополистик рақобатнинг халқаро савдога таъсирни аниқлаш учун энг аввало фирмалар сони ва уларнинг товарлари нархи орасидаги учта асосий ўзаро боғлиқликни аниқлаш керак :  фирмалар сони қанчалик кўп бўлса, ҳар бир фирма ишлаб чиқарадиган товар ҳажми шунча кам бўлади, ўртача харажатлар ортиб боради ;  Фирмалар сони қанчалик кўп бўлса, рақобат даражаси юқори бўлади ва товар тархи пасаяди;  Агар нарх ўртача нархдан юқори бўлса, бозордаги фирмалар сони ортади ва аксинча. Монополистик рақобат моделида дастлабки икки боғлиқлик муҳим ҳисобланади. Халқаро савдо товар сотиш бозорлари сиғимини оширади. Фирмалар сони ва бир фирмага тўғри келадиган ўртача ишлаб чиқариш харажатлари қуйидаги чизиқли тенглама билан ифодаланади:

С* = (F/X) + c, (2) С* = n(F/S)+c, (2 а ) Бу ерда С* — ўртача харажатлар , F — доимий харажатлар , с — фирманинг чегаравий харажатлари . Формуладан кўриниб турибдики, ишлаб чиқариш ҳажми, ўз навбатида сотиш ҳажми ортиб борган сари фирманинг ўртача харажатлари камайиб боради, чунки доимий харажатлар янада кўпроқ товарлар сонига бўлинади. Бозор мувозанатда бўлган шароитда ҳар бир фирма товари нархи бир хил бўлади, Р = Р*. Ушбу ҳолатда 1 формула X = S/n га келади. Х қийматини иккинчи формулага қўйсак, 2а формула келиб чиқади. Бу формуладан кўриниб турибдики, тармоқда фирмалар сони қанчалик кўп бўлса, ўртача харажатлар шунчалик ортиб боради. Фирмалар сони ўзгармаган ҳолда сотиш ҳажмининг ортиши ўртача харажатларнинг қисқаришига олиб келади.

Тармоқ ичидаги савдо ва тармоқлараро савдонинг фарқлари Тармоқ ичидаги савдо – бу мамлакатлар ўртасида бир тармоқнинг дифференциялашган маҳсулотлари билан савдо қилишидир. 2.4.2.-расм. Тармоқлараро савдо Тармоқлараро савдо мамлакатларнинг турли тармоқларнинг гомоген маҳсулотлари билан савдо қилишидир. Тармоқ ичидаги савдо асосан дифференциялашган товарлар билан амалга ошади, баъзи вазиятларда гомоген товарлар билан ҳам амалга ошиши мумкин. Бунга сабаб сифатида транспорт харажатларини қисқартириш ва мавсумдаги фарқ бўлиши мумкин. 1 ва 2 мамлакатларда бир товарни ишлаб чиқарувчилар (S, S') ва истеъмолчилар (D и D') жуғрофий жиҳатдан расмдагидек жойлашган. SD' масофа D'S' масофадан сезиларли даражада қисқа бўлганлиги сабабли иккинчи мамлакат учун товарни ўз ишлаб чиқарувчисидан сотиб олган кўра хориждан импорт қилиш фойдалироқ бўлади. Шимолий ва жанубий ярим шарда йил фасллари турли пайтга тўғри келади, яъни Бразилия ўзининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини йиғим пайтида АҚШга экспорт қилади ва АҚШда йиғим пайтида АҚШдан сотиб олади. Дифференциялашган товарлар билан тармоқ ичидаги савдони сабаблари қуйидагилар :

 Истеъмолчилар истак ва ҳохишлари ҳар хил;  Кесишувчи талаб;  Кенг кўламда ишлаб чиқариш эффекти Линдернинг кесишувчи талаб назарияси Кесишувчи талаб назарияси бу халқаро савдони талаб томонидан тушунтирувчи камдан кам назарияларнинг биридир. Бу назарияга кўра мамлакат экспорти импортёр-мамлакатдаги талабга боғлиқ. Камдан кам товарлар фақат экспорт учун ишлаб чиқарилади. Товарларнинг асосий қисми ички бозорда сотилади, ички истеъмол тўлиқ қондирилгандан кейингина бу товар экспорт қилинади. Бу товарни хорижий мамлакатларда сотишда бу мамлакатдаги талаб таркиби ўз мамлакатидаги талаб ўхшаш бўлган мамлакатни танлаш мақсадга мувофиқ. Икки мамлакатда талаб таркиби кўпроқ даромад даражасига боғлиқ бўлади, даромад қанчалик юқори бўлса сифатли товарга бўлган талаб ортиб боради. 2.4.3.-расм. Кесишувчи талаб Кесишувчи талаб назарияси – бу турли мамлакатлардаги истеъмолчиларнинг даромадлари ва истак- ҳоҳишлари деярли бир хил бўлганлиги сабабли ҳар бир мамлакат учун ишлаб

чиқаришда ва ички бозорда яхшироқ тажриба тўпланган товарларни экспорт қилиш осон бўлишидир. Назариянинг график кўриниши қуйидагича: фараз қилайлик, икки мамлакат мавжуд, биринчи мамлакатда даромад даражаси А дан С гача, бу даромад даражасида ушбу мамлакатда сотиладиган товарлар сифати А' дан С' гача. Иккинчи мамлакатда эса даромад даражаси В дан D гача, бу даромад даражасида ушбу мамлакатда сотиладиган товарлар сифати В' д ан D' гача. Икки мамлакат ўртасидаги савдо сифати В' дан С' гача бўлган товарлар билан амалга ошади. Чунки бу оралиқда икки мамлакатдаги истеъмолчиларнинг талаби кесишади. Таянч иборалар: ташқи савдо, халқаро савдо, экспорт, импорт, реэкспорт, реимпорт, мутлоқ устунлик, нисбий устунлик, ташқи савдо айланмаси, ГАТТ, ЖСТ. Бобнинг қисқача хулосаси: Меркантилистлар биринчи бўлиб халқаро савдонинг ўзига хос моделини таклиф этдилар. Улар мамлакатнинг бойлиги мамлакатда мавжуд булган олтин ва кумуш микдори билан боглик деб хисобладилар. Меркантилистлар товарларни мамлакатга олиб киришга нисбатан уларни четга купрок олиб чиқиш, экспортни купайтириш ва импортни кискартириш учун ташки савдони тартибга солиш, четга хомашё олиб чиқишни кескин чегаралаш ёки таъкиклаш, хомашёларни четдан божларсиз импорт килишга рухсат бериш, колонияларнинг метрополиядан ташкари барча бошка мамлакатлар билан хар кандай савдосини таъкиклаш керак деб таькидлайдилар. Адам Смит томонидан ишлаб чикилган мутлак устунлик назариясига мувофик, мамлакатлар узлари энг кам харажатлар билан ишлаб чикарадиган товарларни экспорт килади ва бошка мамлакатларда энг кам харажатлар

билан ишлаб чикариладиган устунликка эга булган товарларни импорт килади. Классик сиёсий иқтисод асосчиларидан бири Д. Рикардо товар оқимлари ҳаракатига далил сифатида нисбий устунликнинг микдорий назариясини таклиф этди. Албатта, нисбий устунлик назарияси мавхум ва жуда содцалаштирилган табиатга эга ва халқаро савдога бевосита таъсир курсатадиган бир катор ходисаларни эътиборга олмайди. Назариянинг чекланганлиги уни яратилишида килинган фаразлар билан боглик. Хекшер-Олиннинг ишлаб чиқариш омиллари нисбати назариясига кўра, омиллар сигимлиги маълум бир товарни яратиш учун ишлаб чиқариш омиллари нисбий сарфини, омиллар сероблиги мамлакатнинг ишлаб чиқариш омиллари билан нисбий таъминланганлигини белгилаб беради. Турли мамлакатларда товарлар нисбий нархидаги фарк, Ўз навбатида улар ўртасидаги савдо уларнинг ишлаб чиқариш омиллари билан бир хил таъминланмаганлиги билан тушунтирилади. Халқаро савдонинг стандарт модели халқаро савдода умумий мувозанат модели хисобланади ва мамлакат ичида товарга булган талаб ва товар таклифини шу товарга булган хорижий талаб ва таклифни ўзаро боглайди. Бу модел турли микдордаги товарларни экспорт килишга хохиш уйгониши учун мамлакат канча микдорда бошка бир товарларни импорт килиши кераклигини ифодаловчи ўзаро талаб тушунчасига асосланган. Ушбу модел халқаро савдонинг барча асосий параметрларини ва у билан боглик булган миллий иқтисодиётнинг параметрларини ў рганиш имконини беради. Халқаро савдода иштирок этувчи хар кандай мамлакат учун экспорт ва импорт нархларининг хар кандай узгариши реал даромаднинг узгаришини англатади. Товар нархи ошганда, бу товар экспорт килинаётган булса, мамлакатнинг реал даромади ошади, агар бу товар импорт килинаётган булса, аксинча, реал даромад камаяди. Маълум бир товарнинг экспорт ва импорт нархларининг нисбати ёки экспорт ва импорт нархлари индекслари нисбати оркали аникланувчи

мамлакат экспорт ва импорт нархларининг нисбати савдо шарти деб аталади. Унинг ўс иши натижасида мамлакат фаровонлиги ортади, пасайиши натижасида эса фаровонлик тушади. Таклифнинг ортиши (иқтисодий ў сиш) ва талабнинг ортиши (даромаднинг кайта та қ симланиши) савдо шартига таъсир к ў рсатиши мумкин. XX асрда ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ў ртасидаги экспорт-импорт операцияларнинг сифатий хусусиятларини эътиборга олувчи янги тамойиллар пайдо бўлди; кейинги йилларда бир катор америкалик иқтисодчилар томонидан товар айирбошлашнинг турли омилларини хисобга олувчи «товар хаётий цикли», «халқаро ракобат» ва бошка моделлар ишлаб чикилди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. 2012-йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011-йилнинг асосий якунлари ва 2012-йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси - Халқ сўзи. 2012 йил 23 январь.-3 б. 2. Каримов И . А . “ Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш – мамлакатни барқарор тараққий еттириш ва модернизация қилишнинг энг мухим шарти ” халқаро конференциясидаги нутқи // Халқ сўзи . 2012 йил 17 февраль . 3. Миллий ва халқаро иқтисодиёт . Ишмухамедов А . Е ., Юсупов А . С .. Т .: МЧЖ “ РАМ - С ”, 2007 й . 4. Халқаро иқтисодий муносабатлар . Назарова Г . Г ., Хайдаров Н . Х ., Акбаров М . Т .: МЧЖ “ РАМ - С ”, 2007 й . 5. Назарова Г . Г ., Халилов Х ., Эштаев А ., Хакимов Н . З ., Салихова Н ., Бобожонов Б . Р . “ Жаҳон иқтисодиёти ва ХИМ ”. – Т ., 2006. - 216 б . 6. Шодиев Р . Х . “ Жаҳон иқтисодиёти ”. – Т .: “ Ғофур Ғулом ”, 2005.- 215 б . 7. Ломакин В . К . . Мировая экономика . – М .: ЮНИТИ - ДАНА , 2008 . -735 б . 8. Кудров В . М . Мировая экономика . – М .: Дело 2008 . -528 б . 9. Хорижий мамлакатлар иқтисодиёти . Назарова Г . Г ., Хакимов Н . З ., Бобожонов Б . Р ., Эргашев Д . Р ., Султанова Н . А . Т .: ТДИУ , 2007 й . 10. Ўзбекистоннинг халқаро иқтисодий муносабатлари. Хайдаров Н.Х. Т.:ТГЭУ, 2007 й. 11. www.gov.uz –Ўзбекистон Республикаси Давлат ҳокимияти портали

O'xshashlar

Халқаро савдонинг ривожланиш шарт-шароитлари

Халқаро савдонинг назарий асослари

Мамлакат иқтисодий тараққиётида халқаро савдонинг ўрни ва роли

Иқтисодий ривожланиш назариялари фан сифатида

Халқаро туризмнинг ривожланиш ҳолати