Elektron to`lov tizimi va uning banklararo hisob-kitoblarni tashkil etishdagi o`rni - Iqtisodiyot - Referatlar

Elektron to`lov tizimi va uning banklararo hisob-kitoblarni tashkil etishdagi o`rni

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

Elektron to`lov tizimi va uning banklararo hisob- kitoblarni tashkil etishdagi o`rni Reja : 1. Elektron to`lovlar tizimining mazmuni, ahamiyati, uning O`zbekistonda joriy etilishi va ishlash prinsiplari. 2. Banklararo to`lov tizimi faoliyat yuritishining buxgalteriya modeli. 3. Banklararo to`lov tizimi orqali ma’lumotlarni uzatishning texnologik jarayoni 4. O`zbekistonda elektron axborotlarni muxofaza qilishni tashkil etish.

Tayanch iboralar: Banklararo hisob-kitoblar, kliring markazi, to`lov markazi, avizo, elektron to`lov, elektron tizim, fayl, banklararo oborotlar, bank kodi, elektron pochta, elektron axborot, axborotlar markazi, axborotlar muxofazasi, bosh bank, bank filiali, initsiator bank, emitent bank . Elektron to`lovlar tizimining mazmuni, ahamiyati, uning O`zbekistonda joriy etilishi va ishlash prinsiplari . O`zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o`tishi bilan bank tizimida bir qator o`zgarishlari bo`lib utdi. Ikki pog`onali bank tizimi paydo bo`ldi. Tijorat banklarining shaxobchalari kengaytirildi. Bundan tashqari. turli mulkchilik shakllarining paydo bo`lishi banklar o`rtasidagi munosabatlprning kupayishiga olib keldi. Shu munosabatlar bo`yicha hisob-kitoblarni o`z vaqtida tezkorlik bilan amalga oshirish uchun yangi avtomatlashtirilgan tizimni joriy etish zarurati tugildi. Ilgari pochta yoki telegraf orqali to`lov hujjatlari bir bankdan ikkinchi bankka jo`natilganda to`lovlar bir necha kunga, xatto 15-20 kunga cho`zilib ketar edi. Bundan tashqari noqonuniy avizolarni jo`natish hollari ham kuzatilgan edi. Yukoridagi kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida yangi elektron to`lovlar tizimi dasturiy ta’minoti ishlab chiqildi va 1995 yildan boshlab to`liq respublika bank amaliyotiga tadbiq etildi. Elektron to`lovlar tizimi bu-umumdavlat tizimi bo`lib, banklararo to`lovlarni tashkil etadi va u qog`ozsiz texnologiyalarni O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki elektron pochta vositalari orqali o`tkazilishiga asoslangandir. Hozirgi kunda elektron to`lovlar tizimi yuqori o`tkazish imkoniyatiga ega bo`lib, to`lovlarning respublika miqyosida bir necha daqiqa mobaynida o`tishini ta’minlaydi. Elektron to`lovlar tizimi quyidagi funksiyalarni bajaradi : 1. O`zbekiston Respublikasi banklari o`rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni jadallashtirish;

2. Uzatiladigan elektron to`lov hujjatlarini ruxsatsiz tashqi daxl etishdan himoya qilish: 3. Banklarning vaqtincha pul resurslaridan samarali foydalanish; 4. Kredit va xatarlilik darajasini boshqarish; 5. To`lov operatsiyalarini tartibga soluvchi qonun va qoidalarga rioya qilish; 6. Tijorat banklari tomonidan amaldagi qonunchilikka va bank faoliyati meyeriy hujjatlariga rioya qilinishi bo`yicha Markaziy bankning nazorat va kuzatuv funksiyalarini bajarish; 7. Ma’lumotlar bazasini yaratish . Elektron to`lovlarni o`tkazishda initsiator va benifitsiar banklar ishtirok etadi. Initsiator bank bu-to`lov operatsiyalarini boshlovchi bank, benifitsiar bank esa to`lov operatsiyalarini yakunlovchi bankdir. Banklar o`rtasidagi hisob-kitoblar elektron to`lov hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Elektron to`lov hujjati O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan shaklda pul hisob-kitob hujjatlari asl nusxasi asosida yaratilgan “elektron” belgili hujjat bo`lib,uning asosiy nusxasi hisoblanadi va asl nusxa kuchiga ega bo`ladi. Elektron to`lovlar tizimida uzatish uchun muljallangan hujjatlarning to`g`ri to`ldirilganligi uchun bank mijozi javobgar bo`ladi. Xududiy axborotlashtirish Markaziga qayta ishlash uchun uzatiladigan elektron to`lov hujjatlarini hisoblab o`tkazish, hisobdan chiqarish va ularning elektron fayllarini shakllantirilishi to`g`riligi uchun javobgarlik initsiator-bankka, xududiy axborotlashtirish markazidan qabul qilinadigan to`lov hujjatlari uchun javobgarlik esa benifitsiar bankka yuklatiladi. Elektron to`lov tizimi bir qator tamoyillar asosida faoliyat ko`rsatib, ular quyidagilardir: 3. To`lovlar bo`yicha transaksiyani o`tkazish tashabbusi initsiator-bankka tegishli bo`ladi; 4. To`lovni amalga oshirishdan oldin operatsion kunning boshida tijorat banklarining ichki va tashki vakillik hisobvaraqlaridagi oborotlar va qoldiq mablag`lari bir-biriga muvofiqligi tekshiriladi; 5. Amalga oshirilgan transaksiya qaytarilmaydi.

6. To`lovlarning eng yuqori summasi cheklanmagan 7. To`lovlarning initsiator-bank tomonidan vakillik hisob varag`idagi mablag` qoldigi chegarasida to`lanadi. Undan ortiqcha mablag` sarflash overdraft summasi miqdorida amalga oshirilishi mumkin. Elektron to`lovlar ishtirokchilari O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Axborotlash markazlari va hisob-kitob markazlaridir. Elektron to`lovlar tizimidan foydalanuvchilar bo`lib hisob-kitob kassa markazlari va tijorat banklari hisoblanadi. Elektron to`lovlar tizimi ishtirokchilari va foydalanuvchilarining huquq va majburiyatlari tijorat banklari, axborotlash markazlari va hisob-kitob markazlari o`rtasida tuzilgan shartnoma bilan tartibga solinib turiladi. Har bir bank elektron to`lovlar tizimiga ko`shilishi uchun avvalo Respublika Markaziy bankida ruyxatga olingan hamda BDMAB tomonidan unikal kod berilgan bo`lishi lozim. Shu bilan birga ushbu bank elektron to`lovlar tizimiga chiqish imkoniyatini beradigan tegishli dasturiy majmuaga ega bo`lishi lozim. Shundan so`ng bank elektron to`lovlar tizimiga ulanguncha axboratlashtirish bosh markazi xodimlari yordamida ma’lumotlarni qabul qilish, uzatish bo`yicha bir necha sinov tajribalarini o`tkazish yo`li bilan bank tayyorgarligining xaftalik tajriba tekshiruvi o`tkaziladi. Bunday tajriba tekshiruv ishlari ijobiy natija olguncha davom ettiriladi. Tajriba tugagandan so`ng xududiy axboratlashtirish markazida bankning elekron to`lovlar tizimida ishlashga tayyor ekanligi to`g`risida dalolatnoma tuziladi va bank elektron to`lovlar tizimiga ko`shiladi. Banklararo to`lov tizimi faoliyat yuritishning buxgalteriya modeli MB XKMda vakillik hisobvaraqlari quyidagi tamoyillarga rioya qilgan holda yuritiladi: 1) MB HKMda banklarning vakillik hisobvaraqlariga xizmat ko`rsatish amaliyot kuni davomida amalga oshiriladi. ETHning muvaffaqiyatli qayta ishlanganligi tasdiqlanishi bilan vakillik hisobvarag`ida aks ettiriladi. Uzatiladigan ETHlarida himoya qilish vositalari yordamida xatolar aniqlanganda yoki ETHlarni

qayta ishlash imkoniyati bo`lmaganda, ular qaytariladi (faylni qayta ishlashda - fayl butunlicha qaytariladi), va bu haqda elektron kvitansiya beriladi; 2) Elektron to`lovlar banklardan faqatgina vakillik hisobvaraqlaridagi mablag`lar qoldig`i doirasida amalga oshiriladi, agarda MB HKM va bank o`rtasidagi shartnomada boshqa holat kelishilmagan bo`lsa; 3) Bank banklararo elektron to`lovlar o`tkazishga o`zining MB HKMdagi vakillik hisobvarag`i va bankdagi tegishli hisobvarag`idagi aylanma va qoldiq summalarining muvofiqligini tahlil qilgandan keyingina kirishadi. Banklararo to`lov tizimida qo`llaniladigan ETHlarining tarkibi va tuzilishi: 1) Banklararo to`lov tizimida 2-7-ilovalarda keltirilgan ETHlar qo`llaniladi. 2) Har bir ETH, tashabbuskor bank tomonidan jo`natish uchun tayyorlangan hujjatni va benefitsiar bankda elektron usul bilan olingan hujjatni identifikatsiya qilish uchun mo`ljallangan tegishli kod (operatsiya turi (keyingi o`rinlarda - OT)) bilan belgilanishi kerak. Operatsiyalar turi kodlari 8-ilovada keltirilgan; 3) Mablag`larni o`z vaqtida va to`g`ri o`tkazish maqsadida bankning mas’ul xodimi ETH tayyorlashda pul-hisob-kitob hujjatlarining barcha rekvizitlarini to`g`ri kiritishi kerak; 4) To`lov topshiriqnomasini (OT 01), to`lov talabnomasini (OT 02), memorial orderni (OT 06) va inkasso topshiriqnomasini (OT 11) kiritishda quyidagi rekvizitlar to`g`ri to`ldirilishi kerak: hujjatning raqami; hujjatning sanasi; to`lovchining nomi; to`lovchining shaxsiy hisobvarag`i raqami; soliq to`lovchining identifikatsiya raqami (STIR); to`lovchi bankning kodi; to`lovchi bankning nomi; hujjatning summasi (raqam bilan); oluvchining nomi;

oluvchining shaxsiy hisobvarag`i raqami; oluvchi bankning kodi; oluvchi bankning nomi; hujjatning summasi so`z bilan (avtomatik tarzda yoziladi); to`lovning maqsadi. To`lov maqsadi quyidagi ma’lumotlardan iborat bo`ladi: а ) to`lov nima uchun o`tkazilayapti; b) shartnoma, hisobvaraq, tovar-transport hujjatlari, ko`rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar uchun hisob-kitob qilishda ishni qabul qilish dalolatnomasi yoki ularning o`rnini bosadigan hujjatlar, mahsulot kim orqali jo`natilganligi to`g`risidagi ishonchnomaning raqami va sanasi ko`rsatiladi. Ijro hujjatlari bo`yicha inkasso topshiriqnomasida undirib olish uchun asos bo`layotgan ijro hujjatining raqami, sanasi va nomi ko`rsatiladi . Qonunchilikka muvofiq ayrim to`lovchilarga "to`lov maqsadi" rekvizitida nima maqsadda to`lov o`tkazilayotganligi to`g`risida ma’lumot ko`rsatilmasligi mumkin . 5) Akkreditiv uchun ariza (OT 05)ni kiritishda quyidagi rekvizitlar to`g`ri to`ldirilishi kerak: akkreditiv nomeri; akkreditivni yozish sanasi; to`lovchining nomi; to`lovchining hisobvaraq raqami; soliq to`lovchining identifikatsiya raqami (STIR); emitent bankning nomi; emitent bank (tashabbuskor bank) ning kodi, akkreditiv summasi raqam bilan; yetkazib beruvchining nomi; yetkazib beruvchining hisobvarag`i raqami; akkreditivni ijro etuvchi bankning nomi; akkreditivni ijro etuvchi bank (benefitsiar bank) ning kodi;

akkreditiv summasi so`z bilan (avtomatik tarzda yoziladi); akkreditiv muddati. Akkreditiv shartlari: a) akkreditiv turi; 6) tovar (mahsulot), xizmatning nomi; v) akkreditiv bo`yicha to`lovlarni amalga oshirish uchun asos bo`ladigan hujjatning nomi; MB HKM tomonidan bankning vakillik hisobvarag`i debetiga yoki kreditiga mablag` xato o`tkazilganda, MB HKM amaliyot kuni davomida bankka xato o`tkazilgan to`lovlar to`g`risida xabarnoma jo`natishi kerak. Bank, MB HKMdan xabarnomani olganda, darhol shu amaliyot kunining o`zidayoq, vakillik hisobvaraqqa xato o`tkazilgan mablag`larni qaytarishni amalga oshirishi kerak. Shundan keyin, debet hujjatlari bo`yicha alohida, kredit hujjatlari bo`yicha alohida buxgalteriya yozuvlari o`tkaziladi. Debet hujjatlari bo`yicha dastlab quyidagi provodka o`tkaziladi. Debet 27416 “Banklararo hisob-kitoblar” Kredit 21302 “Tijorat bankning Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag`i” TB A Bir vaqtning o`zida quyidagi javob provodkassi o`tkaziladi. Debet 21302 “Tijorat bankning Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag`i” TB B Kredit 27416 “Banklararo hisob-kitoblar” Bu ikki yozuv orqali biz 27416- hisobvarag`ining tranzit hisobvaraq ekanligi va bir vaqtning o`zida yopilishini ko`rish mumkin. Hisob-kitob Markazlariga tijorat banklariga tushadigan hujjatlarning asosiy qismi kredit hujjatlaridir. Kredit hujjatlari bo`yicha ham Hisob-kitob markazlarida buxgalteriya yozuvlari o`tkaziladi. Bosh bank o`z filiallaridan kelgan elektron to`lovlarni qayta ishlab o`zining yagona vakillik hisobvarag`i orqali Toshkent shahar Hisob-kitob markaziga modem aloqasi orqali jo`natadi. Bu operatsiya bo`yicha Bosh bankda quyidagi buxgalteriya amallari bajariladi:

Debet 22204 “Filiallar va banklararo hisob-kitoblar bo`yicha to`lanadigan hisobvaraqlar” A filial Kredit 10301 “Bosh bankning vakillik hisobvarag`i” A bank Hisob-kitob markazi bir tijorat bankining vakillik hisobvarag`ida pul mablag`larining kamayishi bo`yicha ushbu buxgalteriya yozuvini bajaradi: Debet 21302 TB “A” Kredit 27416 Ikkinchi tijorat bankining vakillik hisobvarag`ida pul mablag`larining ko`payishi bo`yicha provodka quyidagi ko`rinishda bo`ladi: Debet 27416 Kredit 21302 TB “B” “ Tijorat banklarining vakillik hisobvarag`idan mablag`larni hisobdan chiqarish va bu vakillik hisobvarag`iga mablag`larni o`tkazish har bir kelib tushgan yozuvning qayta ishlash jarayoni bilan bir vaqtda amalga oshiriladi, shuning uchun barcha to`lov hujjatlari bir vaqtning o`zida 27416 hisobvarag`ining ham debeti, ham krediti bo`yicha aks ettiriladi. Bu xol har bir operatsiya bo`yicha va mos ravishda kun yakunlari bo`yicha 27416 -hisobvarag`ining avtomatik ravishda yopilishiga olib keladi, 27416-hisob raqamining 0 ga yopilishi tijorat banklari o`rtasida hisob-kitoblarning muvaffaqiyatli yakunlanganligini ko`rsatadi. Turli tipdagi bosh tijorat banklarining vakillik hisobvarag`i bo`yicha chiqariladigan ko`chirmalarda 27416 - shaxsiy hisobvaraqda va xudud ichidagi o`tkazmalar jurnalida aks ettiriladi. Hisob-kitob markazidan elektron to`lov mablag` oluvchi Bosh bankka o`tkaziladi. Banklararo hisob-kitoblar bo`yicha elektron to`lov Bosh bankka kelib tushganda dasturiy yo`l bilan quyidagi yozuvlar bajariladi: Debet 22204 “Filiallar va banklararo hisob-kitoblar bo`yicha to`lanadigan hisobvaraqlar”B filial Kredit 10301 “Bosh bankning vakillik hisobvarag`i” B bank.

Adabiyotlar: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

O'xshashlar

To`lov tizimi va uning strukturasi

Yagona vakillik hisobvarag`i orqali hisob-kitoblarga asoslangan to`lov tizimi

O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi va uning moliyaviy nazoratni tashkil etishdagi o’rni

Yangi bank texnologiyalari

Banklararo hisob-kitoblarning hisobi va ularning rasmiylashtirilishi