Davlat moliyaviy nazorati - Iqtisodiyot - Referatlar

Davlat moliyaviy nazorati

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1542.5 KB

Ko'chirib olish

Davlat moliyaviy nazorati Reja: 1. Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni, vazifalari va ahamiyati. Davlat moliyaviy nazoratining prinsiplari 2. Davlat moliyaviy nazoratining shakllari, turlari va usullari 3. Davlat moliyaviy nazoratiniamalgaoshiruvchiorganlar va ularningvazifalari

Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni, vazifalari va ahamiyati. Davlat moliyaviy nazoratining prinsiplari. Davlat moliyaviy nazoratitegishli davlat hokimiyati organlarining hamda mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlarining davlat moliyaviy resurslarining shakllanishi, taqsimlanishi, maqsadga muvofiq va samarali ishlatilishi ustidan, shuningdek, davlat va mahalliy mulkdan qonuniy asosda foydalanish ustidan nazorat qilish yuzasidan moliyaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan maqsadli faoliyatdir. Bu faoliyatning asosiy maqsadi nazorat qilinadigan ob’ektlar faoliyatidagi kamchiliklarni topish va mansabdor shaxslarni jazolashdan iborat bo’lib qolmasdan, balki bu kamchiliklarning oldini olish, ularga yo’l qo’ymaslik, ogohlantirishdan iboratdir. Davlat moliyaviy nazorati budjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi.

Davlat moliyaviy nazorat organlari davlat moliyaviy nazoratini davlat moliyaviy nazorat organlari yoki vakolatli organ tomonidan tasdiqlanadigan nazorat qilish yillik rejalariga muvofiq amalga oshiradi. Ayrim hollarda rejadan tashqari davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishga: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining: davlat moliyaviy nazorat organiga budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilganligi faktlari to’g’risida ma’lumotlar kelib tushgan hollarda davlat moliyaviy nazorat organlari rahbarlarining qarorlari asosida yo’l qo’yiladi. O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning tasarrufidagi vakolatli organlar davlat moliyaviy nazorat organlaridir. Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining daromadlari qismi bo’yicha davlat moliyaviy nazorati berilgan vakolatlar doirasida davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki, umumdavlat moliyaviy nazorati butun mamlakat miqyosida tegishli vakolatlarga ega bo’lgan ixtisoslashgan davlat nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Umumdavlat moliyaviy nazoratining asosini budjet nazorati tashkil qiladi. Budjet nazoratibarcha darajadagi budjetlarning, davlatning budjetdan tashqari fondlarining shakllanishi, davlat moliyaviy resurslarining qonuniy va maqsadga Umumdavlat m oliyaviy nazorati quyidagi nazorat turlarini qamrab oladi: byudjet nazorati - valyuta nazorati - soliq nazorati - bojxona nazorati - pul muomalasi nazorati

muvofiq ishlatilishi ustidan nazoratni ta’minlaydi. Nazoratning bu turini O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, uning qoshidagi Nazorat-taftish boshqarmasi, Moliya vazirligi G’aznachiligi kabi ixtisoslashgan operativ boshqarish va nazorat organlari amalga oshiradilar. Ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, ijtimoiy-siyosiy tangliklar va moliyaviyiqtisodiy inqirozlar sharoitida budjet nazoratining ahamiyati o’sib boradi va yangicha mazmun kasb etadi. Budjet nazorati:  davlat moliyaviy nazoratining muhim qismi bo’lib, budjet jarayonida amalga oshiriladi;  bosh maqsadi - budjet munosabatlarining barcha ishtirokchilari tomonidan budjet qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilish;  budjet tizimi budjetlari mablag’larining tashkil topishi, taqsimlanishi va foydalanilishining qonuniyligi, maqsadga muvofiqligi va samarali ekanligini davlat organlari tomonidan tekshirish tadbirlari tizimi sifatida qaraladi;

 qonunbuzarliklarning oldini olish, aniqlash, fosh qilish va bartaraf etish bo’yicha choralarni qo’llashga, davlat budjetini shakllantirish va xarajatlarni amalga oshirishda yangi imkoniyatlarni topishga, soliq-budjet intizomini yaxshilashga yo’naltirilgan;  hukumatning vakolatli organlari tomonidan Hisob palatasi (O’zbekistonning moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi oliy mustaqil organi) ni jalb qilgan holda, moliya va soliq organlari tomonidan (hukumat ijroiya organlarining nazorati) amalga oshiriladi. Budjet nazoratining vazifalari:  budjet moddalari hajmi, tarkibi va maqsadliligi bo’yicha to’g’ri tuzilishi va ijro etilishini ta’minlash;  budjet mablag’lari hisobiga xarajatlarni nazarda tutuvchi yoki budjetning shakllanishi va ijrosiga ta’sir etuvchi davlat organlarining qonun va normativ- huquqiy hujjatlari loyihalari, davlat dasturlari va boshqa hujjatlarning moliyaviy ekspertizasini amalga oshirish;  buxgalteriya hisobi va hisoboti yuritilishining to’g’riligi ustidan nazorat;  budjet mablag’lari va budjetdan tashqari jamg’armalar mablag’larining samarali va maqsadli ishlatilishi ustidan nazorat;  barcha darajadagi budjetlar va budjetdan tashqari jamg’armalarga tushumlar to’liq va o’z vaqtida kelib tushishi ustidan nazorat;  budjet jarayonining barcha bosqichlarida budjet va soliq intizomiga rioya qilinishi ustidan nazorat;  turli darajadagi budjetlarning daromadlar bazasini oshirish va ularning xarajatlar qismini kamaytirish zaxiralarini aniqlash;  budjetlararo munosabatlar mexanizmini amalga oshirish ustidan nazorat;  budjet va budjetdan tashqari jamg’armalar mablag’lari harakatlarining qonuniyligi va o’z vaqtidaligi ustidan nazorat;  isrofgarchilik va moliyaviy suiiste’mollarni aniqlash, soliq imtiyozlari, davlat dotatsiyalari, subventsiyalar, transfertlar va alohida to’lovchilar yoki

hududlarga boshqa turdagi yordamlarni berish bo’yicha noqonuniy qarorlarning oldini olish va aybdor shaxslarga tegishli jazo choralarini qo’llash;  budjet-moliya intizomini kuchaytirish maqsadida profilaktika, axborottushuntirish ishlari olib borish. Budjet nazorati tizimi o’zida quyidagi elementlarni mujassamlashtiradi: Yuqorida sanab o’tilgan elementlar yig’indisi budjet nazorati mexanizmini tashkil etadi va u moliya (budjet) qonunchiligining normativ-huquqiy hujjatlari bilan tartibga solinadi.

Budjet nazoratining sub’ektlari hokimiyatning vakillik organlari (parlament nazorati) hamda hukumat va davlat boshqaruvi (ijro) organlari (ma’muriy nazorat), Moliya vazirligi, G’aznachilik, hududlarning moliya organlari, budjet mablag’larining bosh tasarrufchilari va boshqalardir. Budjet nazorati ob’ektlariga soliq-budjet sohasi va budjet jarayonigina emas, balki bozor munosabatlari sub’ektlarining moliyaviy-xo’jalik faoliyati jarayoni ham to’liq kiradi. Budjet nazorati predmetiga quyidagilar kiradi: budjet jarayonining barcha bosqichlari; budjetga soliq va boshqa majburiy to’lovlarning tushishi; budjetdan tashqari jamg’armalarga ajratmalar; soliqlar bo’yicha hisob-kitoblar; buxgalteriya (moliyaviy) hisobi va hisoboti; maqsadli budjet jamg’armalari; dotatsiyalar; subventsiyalar; ssudalar; transfertlar; tovar-moddiy boyliklarini ayirboshlash va tekinga berish; bojxona qiymati va boshqalar. Davlat moliyaviy nazoratini o’tkazishning qonuniyligi va mustaqilligi, shuningdek davlat moliyaviy nazorati natijalarining ishonchliligi va xolisligi davlat moliyaviy nazoratining printsiplaridir. Davlat moliyaviy nazorati ning printsiplari Davlat moliyaviy nazorati ning ishonchliligi Davlat moliyaviy nazorati ning qonuniyligi Davlat moliyaviy nazorati ning mustaqilligi Davlat moliyaviy nazorati ning xolisligi

1-rasm. Davlat moliyaviy nazoratining prinsiplari Moliyaviy faoliyatning ajralmas qismi hisoblangan budjet nazoratiga qonuniylik, rejalilik, tizimlilik, uzluksizlik, samaralilik, oshkoralik, mustaqillik, ob’ektivlik va layoqatlilik printsiplari xosdir. Qonuniylik prinsipi Konstitutsiya bilan belgilangan bo’lib, davlat va uning barcha organlari (shu jumladan nazorat organlari) qonunga muvofiq faoliyat yuritishini, jamiyat va fuqarorlarning manfaatlari himoya qilinishiini ta’minlashini nazarda tutadi va pul mablag’lari jamg’armalarining yaratilishi, taqsimlanishi va ulardan foydalanish jarayoni moliya va budjet qonunchiligi normalari bilan mufassal tartibga solinishida namoyon bo’ladi. Rejalilik prinsipi davlatning moliyaviy faoliyati moliya-reja hujjatlari (davlat budjeti, mahalliy budjetlar, davlatning budjetdan tashqari jamg’armalari budjetlari, budjet tashkilotlari smetalari, davlat korxonalarining daromadlar va xarajatlar balansi) tizimiga asoslanganini anglatadi, ularni tuzish, tasdiqlash, ijro etish tartibi tegishli normativ hujjatlar bilan belgilanadi. Tizimlilik prinsipi nazorat tadbirlarini o’tkazishda nazorat ob’ek-tining barcha tomonlari va uning o’zaro aloqalari vertikal va gorizontal boshqaruv tizimlari bo’yicha ko’rib chiqilishini nazarda tutadi. Uzluksizlik prinsipi barcha nazorat ob’ektlari (boshqariladigan tizim) nazorat sub’ektlari (tizimni boshqaruvchilar) tomonidan doimiy ravishda amalga oshiriladigan dastlabki operativ va davriy nazorat, ularning faoliyatlari shartlari va xususiyatlaridan kelib chiqib belgilangan muddatlarda nazorat ostida bo’lishini anglatadi. Bu rejalar va vazifalarning bajarilishi ustidan doimiy kuzatishni, belgilangan ko’rsatkichlardan og’ishlar aniqlanganda faoliyatga tuzatishlar kiritish choralari ko’rilishini ta’minlaydi. Nazoratning samaraliligi prinsipi moliya-xo’jalik faoliyatidagi me’yordan og’ishlarni va ularning sabablarini o’z vaqtida va to’liq aniqlashda, shuningdek yuz bergan salbiy holatlarni tezkorlik bilan bartaraf etish va etkazilgan moddiy zararni o’z vaqtida qoplashda namoyon bo’ladi.

Oshkoralik prinsipi jamiyat e’tiboriga ommaviy axborot agentligi orqali turli moliyaviy-reja hujjatlari loyihalarini, ularning ijrosi bo’yicha berilgan hisobotlarni, moliyaviy faoliyatni tekshirish va taftish qilish natijalari mazmunini etkazishda namoyon bo’ladi. Mustaqillik prinsipi nazorat qiluvchi organning moliyaviy mustaqilligini, nazorat organlari rahbarlarining vakolat muddatlari parlamentnikiga nisbatan uzunligini, ularning maqomi Konstitutsiya bilan belgilanganligini ko’rsatadi. Ob’ektivlik va layoqatlilik (kompetentlik) prinsipi nazorat natijalari, tekshirilgan faktlarning mazmuni qonunlar, yo’riqnomalar va mansabdor shaxslarning faoliyatini nazorat qilishni tartibga soluvchi boshqaruv organlarining farmoyishlari bilan solishtirish asosida to’g’ri, to’liq va ob’ektiv tushuntirilishini nazarda tutadi. Bu printsip nazoratchi-taftishchilar kasbiy mahoratining yuqoriligini va ular amaldagi qonun hujjatlariga to’liq rioya qilishlarini taqozo etadi. 14 Hindistonda Moliyaviy mablag’lar ustidan Qonuniy Nazorat organi tomonidan olib boriladi. Hindistonda qonuniy nazorat instrumentlari bo’lib:  Budjetni tasdiqlash orqali nazorat qilish  Audit orqali nazorat qilish  Parlament qo’mitalari orqali nazorat qilish Demokratiya amal qiladigan mamlakatlarda qonun chiqaruvchi hokimiyat soliqlarni to’plashda hukumatga huquq beradigan qonuniy vakil hisoblanadi.

Davlat moliyaviy nazoratining shakllari, turlari va usullari. Bizga ma’lumki, moliyaviy nazoratning dastlabki, joriy va so’nggi nazorat kabi shakllari mavjud. Budjet nazoratini tashkil etish jarayoni ham nazoratning ana shu shakllari orqali amalga oshiriladi. Dastlabki moliyaviy nazoratturli darajadagi budjetlar loyhalarini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash; daromad va xarajatlar smetasi, budjet bilan bog’liq qonun loyihalarini ishlab chiqish va qabul qilish jarayonida amalga oshiriladigan nazorat shaklidir. U moddiy va moliyaviy resurslarni noratsional ishlatilishining oldini olishga xizmat qiladi. Dastlabki nazorat chog’ida qo’shimcha mablag’larni jalb qilish imkoniyatlari, ko’zda tutilgan xarajatlarning asoslanmaganligi aniqlanishi mumkin. Nazoratning bu shakli xo’jalik operatsiyalarining budjet yilining boshlanishidan oldinoq qonunlar va me’yoriy xujjatlar talablari buzilishining oldini oladi. Masalan, moliya organlari har budjet yilining birinchi choragida barcha budjet tashkilotlarining xarajatlar smetalarining to’g’ri tuzilishi, tasdiqlanishi va o’z vaqtida molyalashtiruvchi organga etkazilishi ustidan dastlabki nazoratni o’tkazadilar1. Umuman, amaldagi qonunchilikka asosan, budjet mablag’larini ishlatish yuzasidan olib boriladigan operatsiyalar ustidan dastlabki va joriy nazorat bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, uning joylardagi hududiy bo’linmalari, Moliya vazirligi G’aznachiligi (davlat budjetining g’azna ijrosini amalga oshirish chog’ida) organlariga yuklatilgan. Joriy budjet nazoratioperatsiyalarni amalga oshirish chog’ida, ssudalar va budjet subsidiyalarini ajratish paytida, ajratilayotgan moliyaviy mablag’larning rejaviy ko’rsatkichlarga muvofiqligini aniqlashda amalga oshiriladi. Nazoratning bu shakli moliyalashtiruvchi organlar tomonidan ajratilgan va sarflanayotgan mablag’larning o’zlashtirib olinishini, su’iste’mol qilish holatlarining oldini oladi, moliyaviy intizomga rioya qilishni, pullik hisob-kitoblarning o’z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlaydi. Bunda buxgalteriya hizmatlari faoliyati alohida ahamiyatga ega. Yaxshi yo’lga qo’yilgan joriy nazorat budjet resurslarini iqtisod qilish imkonini beradi.

So’nggi nazorathisobot davri va budjet yili tugagandan so’ng amalga oshiriladi. So’nggi nazorat hisobot yilida budjet mablag’larining ishlatilishi, rejaviy ko’rsatkichlarning bajarilishi, xarajatlar smetasining bajarilishi, budjet limitlari va normativlariga rioya qilinganligi, buxgalteriya hisobi va yakuniy moliyaviy natijalarni tahlil va taftish qilish asosida o’tkaziladi. Ko’p hollarda so’nggi nazorat natijalari keyingi moliyaviy davr uchun dastlabki nazoratga zamin yaratadi. Davlat moliyaviy nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan budjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va o’rganish shaklida amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratining turlari quyidagi: dastlabki nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar g’aznachilik bo’linmalari va moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan; joriy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g’aznachilik bo’linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan; yakuniy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so’ng davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlardir.

2-rasm. Davlat moliyaviy nazoratining turlari Davlat moliyaviy nazoratining usullari quyidagilardir: hujjatlarni tekshirish hajmiga qarab: yoppasiga nazorat — tekshirilayotgan davr uchun barcha buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarni nazorat qilish; tanlov asosidagi nazorat — muayyan davr uchun buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarning ayrim qismlarini nazorat qilish; nazoratning maqsadga yo’naltirilganligi va predmetiga qarab: kompleks nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun moliyaviy-xo’jalik faoliyatining barcha yo’nalishlarini nazorat qilish; mavzuli nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun ayrim masalalar bo’yicha faoliyatini nazorat qilish; Davlat moliyaviy nazoratining turlari quyidagicha: dastlabki nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar g’aznachilik bo’linmalari va moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan; joriy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g’aznachilik bo’linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshirilad igan; yakuniy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so’ng davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlardir.

muqobil nazorat — operatsiyalar yagonaligi bilan o’zaro bog’liq bo’lgan va turli moliyaviy nazorat ob’ektlarida turgan hujjatlarni solishtirishni o’z ichiga olgan tekshirish. Shtatning shaharlar ustidan boshqaruvi chegaralanmagan. 1996 yil Dekabrida Florida Shtati Mayami shahri budjeti va moliyasi ustidan 5 yillik Shtat Nazorati Doskasini tuzdi chunki shahar o’z budjet tizimini boshqara olmadi. Undan tashqari shahar bir necha siyosiy muamolarga duch keldi masalam hokimni saylash, hokim o’z joyini egallagandan keyin ham bir necha oy davomida muammolarga duch keldi. 2002 yilda shahar odatiy moliyaviy asosni qo’yishda hato qilib $32 millionlik obligatsiyalarni qaytadan sotuvga qo’yib ular ustidan foyda olish maqsadida sotishga erishdi. Ular oldin katta foydaga sotilgandi. 2011 yilda Pensilvaniyadagi Garrisburg shahri kerak bo’lmagan chiqindilarni yoq qiluvchi apparatlarini sotib olish uchun 65 million ishlatib o’zi bankrot bo’lganini e’lon qildi. Shtat hokimiyati shahar oldingi ishlarini davom ettirishi uchun uning nazoratini qo’lga oldi. Alabamadagi Jefferson okurugi 2011 yilda amerika tarixidagi eng katta kasodga uchragan shahar sifatida shubhali farqlarni o’shirib yubordi. Muammoda $3 milliard ega bo’lgan majburiy qarzlarni to’lashda omadsizlikka duch kelindi. Detroyid ham 2011 yilda shtatning qaramo’gida qoldi. Michigan shaharning moliyaviy va hizmatlar nazoratini amalga oshirish va boshqarish uchun uning boshqaruvini qo’lga oldi. Qonuniy nazoratni amalga oshirishda qonun chiqaruvchi hokimyat tomonidan quyidagicha amalga oshiriladi: A) Konstitutsiyaviy ta’minot Hindiston konstitutsiyasi qonuniy nazorat qilish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Parlamentda kelib chiqadigan Moliyaviy xarajatlar va pul bilan bo’gliq xarajatlarni ko’rsatadigan 109 va 117- moddalarni taminlanishiga oid va Ikkala palata tomonidan biror o’zgarish bilan yoki o’zgarishsiz xarajat tasdiqlanmasa bu xarajat Parlamentdan o’tdi deb xisoblanilmaydigan vaziyatni ko’rsatuvchi 108 va 109 –moddalarga oid bo’lgan hodisalarni 107- modda o’zida aks ettiradi. 109 – modda shtatlar kengashida tanishtirilmagan pul xarajatlarini o’zida ifoda etadi.

112- moddada esa Prezident o’z navbatida har moliya yiliga masul bo’lib mo’ljallangan Hindistonning daromad va xarajatlari to’g’risidagi bayonet Parlamentga taqdim etadi. 113- moddaning har qismiga ko’ra xarajatlarga oid bo’lgan bashoratlar Parlamentda tan olinmaydi. B) Budjet tasdig’i Prezedent moliya yiliga masul bo’lib, yillik Moliyaviy bayonet sifatida qaraladigan Hindiston davlatining oldingi yil uchun mo’ljallangan daromad va xarajatlar to’g’risidagi bayonotni tasdiqlashidan oldin Prezident taqdim qiladi. Parlament mahalliy puldan tashqari pullarni saqlaydi. Umumiy muhokama davomida imtiyozli mablag’lar berishdagi talab ham muhokama qilinadi. Xarajatlar Parlament tomonidan o’zgartirish kiritish yoki kiritishsiz tasdiqlanadi. Xarajatlar Parlament tomonidan tasdiqlanmasa u kuchga kirmaydi. C)Audit tomonidan nazorat Hindiston konstitutsiyasiga ko’ra nazoratchi va auditor Parlament tomonidan tayinlanadigan birlashma va tashkilotlarning buxgalteriyasiga oid ishlar bilan shug’ullanadi. Parlament nazoratchi va auditorlarni burchlari xizmat vazifalariga oid 1971-yilda qabul qilingan yo’riqnomaga ko’ra chiqarildi. Unga 1976-yilda o’zgartirish va qo’shimchalar kiritiladi. Ushbu yo’riqnomaga ko’ra davlat darajasida audit oldidan buxgalteriyani ajratish hamda nazoratchi va auditorlarga xisobotlar tayyorlashda yangilliklar yaratishdan iborat bo'ldi. Davlat moliyaviy nazoratiniamalgaoshiruvchiorganlar va ularningvazifalari. O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi Davlat moliyaviy nazoratida quyidagilarni amalga oshiradi:  makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni, budjet-soliq va pul-kredit parametrlarini shakllantirish jarayonlarini, ularning qonun hujjatlari talablariga muvofiqligiga rioya etilishini tizimli o’rganish;

 budjet tizimi budjetlarining daromadlarini shakllantirish va mablag’lari sarflanishini umumiy, moddalar bo’yicha, tarmoqlar hamda hududlar kesimida nazorat qilish va tekshirish;  davlat maqsadli dasturlari amalga oshirilishining to’liqligi va samaradorligini baholash;  O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining bank hisobvaraqlaridagi mablag’larining qonuniy shakllantirilganligini, maqsadli hamda samarali sarflanganligini nazorat qilish va tekshirish;  O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti va Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari o’rtasida maqbul nisbatga erishishga doir takliflarni tahlil qilish hamda baholash;  davlat aktivlari shakllantirilishini, ulardan samarali va maqsadli foydalanilishini tekshirish;  daromad keltiruvchi tarmoqlar korxonalari faoliyatini budjet tizimi budjetlariga qo’shimcha tushumlar zaxiralarini aniqlashga yo’naltirilgan tarzda tahlil va nazorat qilish;  O’zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari uchun hisob-kitoblar jamg’armasi, Qishloqlarni qishloq xo’jalik texnikasi bilan ta’minlashni davlat tomonidan rag’batlantirish jamg’armasi va belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqa jamg’armalarning mablag’lari tushumi va daromadlarining shakllantirilishi, ularning mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishi yuzasidan tahlil va nazorat qilish;  valyuta, eksport va import operatsiyalari o’tkazishning qonuniyligini, shuningdek budjet tizimi budjetlariga tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti va importidan majburiy to’lovlar bo’yicha mablag’lar tushumini nazorat qilish;  mamlakat oltin-valyuta zaxiralarining o’rni qayta to’ldirilishi va ular bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar ustidan nazorat qilish;

 ichki va tashqi aktivlarni boshqarish bo’yicha hisobotlar va balans hisob- kitoblarini tahlil qilish, mablag’lar va oltin-valyuta zaxiralarini chet el banklariga va boshqa banklarga joylashtirish hamda qayta joylashtirishning asosli va samarali ekanligini nazorat qilish;  davlat qarzini boshqarish samaradorligini tahlil qilish, unga o’z vaqtida xizmat ko’rsatilishi ustidan nazorat qilish, O’zbekiston Respublikasi nomidan yoki uning kafolati ostida jalb qilingan chet el kreditlari mablag’laridan samarali foydalanish masalalari bo’yicha predmetli tekshiruvlar tashkil etish;  davlat mulki realizatsiya qilinishi bilan bog’liq masalalarni tahlil qilish va ular bo’yicha nazoratni ta’minlash;  budjet tizimi budjetlari mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishi ustidan nazorat qilishga doir vazifalar moliya organlari, shu jumladan g’aznachilik bo’linmalari tomonidan bajarilishi samaradorligini tahlil qilish;  davlat mulki ulushi bo’lgan korxonalarning moliya-xo’jalik faoliyatini dividendlar to’g’ri hisoblanishi va to’lanishi yuzasidan tekshirish. Ichki nazorat quyidagi maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladi: -budjetning tasdiqlangan parametrlari (limitlar) doirasida ijro etilishiga doir ma’lumotlarni yig’ish tahlil qilish, hulosalar chiqarish; -budjet tashkilotlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin bo’lgan suuste’molchilik holatlari haqida o’z vaqtida ogohlantirish va oldini olish. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respblikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining moliya boshqarmalari, tumanlar va shaharlar hokimliklarining moliya bo’limlari o’z vakolatlari doirasida:  quyi turuvchi moliya organlari tomonidan budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosining ta’minlanishi ustidan;  ijtimoiy nafaqalar va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlanishi hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan;  budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar tomonidan smetashtat intizomiga rioya etilishining ta’minlanishi ustidan;

 aksiz solig’i to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishi ustidan;  aksiz to’lanadigan ayrim turdagi tovarlarning aksiz markalari bilan to’liq tamg’alanishi va olingan aksiz markalari sonining ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga muvofiqligi ustidan;  budjet tashkilotlari tomonidan budjet hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishning, shuningdek quyi turuvchi hududiy moliya organlari tomonidan budjet hisobotini tuzishning to’g’riligi ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi. Hindiston hukumati moliya vazirligi mamlakatning moliyaviy va iqtisodiy masalalariga ma’sul hisoblanadi. U resurslar aylanishi va davlat xarajatlarini nazoratiga ham ma’sul hisoblanadi. Barcha hukumat vazirliklari ichida moliya vazirligi eng muhim organ hisoblanadi. Mustaqillikkacha bo’lgan davrda 1810- yilda alohida moliya departamenti Britaniya koloniyasi tomonidan tashkil qilingan. Uning bo’limlari uchta hisoblanib ular quyidagilar: bo’limlardan iborat bo’lib 1947-yilda moliya vazirligi sifatida qaytadan nomlangan . Mustaqil Hindistonning birinchi budjeti 1947-yil 26noyabrda o’sha paytdagi moliya vaziri Chetty tomonidan taqdim qilingan. Moliya vazirligi iqtisodiy masalar, xarajatlar, daromadlar, moliyaviy xizmatlar, investitsiya va ijtimoiy mablag’lar boshqaruvi kabi bo’limmalardan iborat. A) Iqtisodiy masalar departamenti tarkibidagi bo’limlarning vazifalari quyidagilar: Moliya vazirligi bo’limlari iqtisodiy masalalar bo’yicha Xarajatlar bo’yicha Daromadlar bo’yicha

a) Moddiy yordam bugalteriya va audit bo’limi Bu bo’lim turli agentliklar va kredit bo’limlari tomonidan taqdim qilingan qarzlar grantlar uchun fondlarning pasayishini muvofiqlashtirishga masul hisoblanadi. Shuningdek bu bo’lim turli xizmat ko’rsatuvchilarning davriy xarajatlarini kafolatlaydi, tashqi yordamlar hisobini yuritadi, eksportni qo’llab quvvatlashda tekshiruvni amalga oshiradi va kredit bo’limlarini boshqaruv malumotlari bilan taminlaydi b) Boshqaruv va muvofiqlashtirish bo’limi Bu bo’lim quyidagilarga ma’sul: • Shu departamentning ishchilari va ofitserlariga aloqador adminstrativ va pensiya masalari • Departamentning ishchi jamoasi uchun farovanlik masalalari • Mahalliy trening dasturlari va tashkiliy masalalarga aloqador administrativ masalalar • Subordinativ idoralar va Iqtisodiy masalalar departamentidagi hukumatning ramziy siyosatining amalga oshirilishini nazorat qilish • Protokol vazifalari • Departamentga nisbatan ommaviy shikoyatlar • Markaziy registratsiya  Umumiy adminstrativ masalalar c) Ikki taraflama kooperatsiya bo’limi Bu bo’lim katta sakkizlik davlatlari (ya’ni Amerika Qo’shma Shtatlari, Angliya, Fransiya, Italiya, Kanada, Yaponiya, Germaniya va Rossiya federatsiyasi) dan ikki taraflama rivojlanish yordami bilan shug’ullanadi va unga aloqador siyosatni yuritadi. Bu bo’lim shuningdek, turli xalqaro agentliklar tomonidan taklif qilingan to’rt xaftagacha bo’lgan qisqa muddatli barcha xorijiy treyning kurslarini tashkillashtiradi. d) budjet tasnifi Budjet tasnifi Temiryo’llar, shuningdek grantlarga bo’lgan ortiqcha talab va grantlarni oshirishga bo’lgan talablardan ko’ra parlament markaziy hukumat budjetini tasdiqlash va tayyorlash uchun ma’suldir. Budjet, unga qo’shimcha va

davlat daromadlarini oshishi va birlashgan hududlar ham prezident boshchiligida bu tasnifga mos keladi. Bundan tashqari, bu tasnif jamoa majburiyati, Markaziy Hukumat bozor ijarasi va Markaziy Hukumat tomonidan ijaraga berish shart- sharoitlarini tuzatish, ma’muriyat foiz stavkasini tuzatish va Markaziy Hukumat holatida soatdan foydalanish kerak. Bu tasnif, shuningdek, tasnif Milliy Jamg’arma Tashkiloti va Kichik Jamg’arish Tizimiga, majburiyatlariga, xizmat turi va sifatiga, Hindiston Auditorlik xizmatiga, buxgalteriya faoliyatiga bog’liq bo’lgan masalalar bilan shug’ullanadi, shuningdek, Milliy himoya fondi, Temiryo’l shartnomaviy komiteti va markaziy yo’l fondi bilan budjet tasnifini bog’liqligi to’g’risida xam shug’ullanadi. Budjet tasnifi shuningdek, fiskal siyosat boshqaruvchilariga bog’liq funksiyalar (FSBB) va budjet boshqaruvi 2003-yilda tuzilgan akt, 2012yilda tuzatilgan va qoidalar keltirilib o’tilgan. G’aznachilik bo’linmalari davlat moliyaviy nazoratini:  budjet tashkilotlarining va budjet mablag’lari oluvchilarning tovarlarni etkazib beruvchilar (ishlarni bajaruvchilar, xizmatlar ko’rsatuvchilar) bilan Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari mablag’lari hisobiga tuzilgan shartnomalarini xarajatlar smetalarida ko’rsatilgan summalar doirasida hamda belgilangan maqsadlarga muvofiq tuzilganligi ustidan nazorat qilish asosida majburiy ro’yxatdan o’tkazish;  xarajatlar smetalarida va ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalarda nazarda tutilgan summalar doirasida budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar nomidan hamda ularning topshirig’i bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) etkazib beruvchilarning hisobvaraqlariga to’lovlarni bevosita amalga oshirish orqali to’lov intizomiga rioya etilishini ta’minlash yo’li bilan amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari:  budjet va smeta-shtat intizomiga rioya qilinishi;  budjet tizimi budjetlarining xarajatlari ijrosi;  budjet tizimi budjetlarining mablag’lari hisobidan to’lovlarni amalga oshirishning navbatliligi, muddatlariga rioya etilishi va to’liqligi;

 davlat investitsiya dasturlarini amalga oshirish uchun markazlashtirilgan manbalardan ajratiladigan mablag’lardan maqsadli foydalanilishi;  O’zbekiston Respublikasining chet eldagi diplomatik muassasalari tomonidan chet el valyutasidagi mablag’lardan to’g’ri va maqsadli foydalanilishi;  pensiyalar va nafaqalar to’g’ri tayinlanishi, hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishi;  tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarining faoliyati;  budjet ssudalari va kredit liniyalaridan maqsadli foydalanilishi;  O’zbekiston Respublikasi tomonidan yoki uning kafolati ostida jalb qilingan kreditlardan (qarzlardan) maqsadli foydalanilishi;  insonparvarlik yordami va texnik ko’maklashish mablag’laridan maqsadli foydalanilishi;  davlat xaridlari bo’yicha tender (tanlov) savdolarining to’g’ri o’tkazilishi ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi. Budjet tashkilotlarini nazorat qilish rejalari davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Davlat moliyaviy nazorat organlari moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor shaxslarining harakatlarida jinoyat alomatlari bo’lgan huquqbuzarliklar aniqlangan taqdirda nazorat materiallarini huquqni muhofaza qiluvchi organlarga topshiradi. Moliyaviy nazorat ob’ekti mansabdor shaxslariga nisbatan ma’muriy huquqbuzarliklarga doir materiallar sudlarga yoki tegishli vakolatli davlat organlariga topshiriladi. Hindistonning nazoratchi bosh auditori. A) Kelib chiqishi Buxgalteriya va audit tajribalari Hindlarga tarixiy davrlardan ma'lumdir. Kautilyaning Arshastra asari Mauryan davrlaridagi buxgalteriya va audit faoliyati jarayonlari va mexanizmlarini yaqqol yoritib beruvchi davlat arboblari haqidagi tarixiy kitobdir. Mukerj Guptaning fikriga ko'ra boshqaruvchilar mukkamal va tartibli tizimlarni joriy qilishgan ya'ni hozirgi bosh hisobchi lavozimiga o'xshash tarzda

buxgalteriya tashkilotini alohida vazifalarga joylashtirib chiqqan va davrlar mobaynida auditda hisob-kitobning amaliy tajribalari saqlanib kelgan. Gupta sulolasi davrida Maurya namoyondalari davrida bo'lgani singari hisob kitoblar saqlanib qolgan va davrlar mobaynida auditga va ma’qullangani topshirilgan, keyinchalik, hisob boshqarmasi vakili va vazirlar kengashida o'z harakatlari uchun javobgar hozirgi bosh hisobchiga to'g'ri keluvchi keng ravishda talqin qilinganda Patyuoarika deb nomlanuvchi so'zdan foydalanish yuzaga keldi. O'rta asrlarda dehlida Mushrif va Mustafilar saltanati buxgalteriyaga va auditga javobgar bo'lishgan. Muhgal boshqaruvchilari daromadlarni yig'ish va auditorlik ishlarini olib borishga o'z diqqatlarini qaratishgan. Vazir yoki Devon Muhgal davrida moliya boshqarmasi vakili sifatida faoliyat yuritgan. Shunga qaramay buxgalteriyaning va auditning yangi zamonaviy tizimlarini Hindiston hududida amaliyotga joriy qilinishi Britanlar hukmronligi davriga borib taqaladi. Qirolichaning 1858 yildagi hisobchilarni tayorlash va yakka tartibdagi auditorlarni tayilsh tog'risidagi qarori Hindiston bosh hisobchilari idorasida yangi lavozimni vujudga keltirdi. 1860 yilda buxgalteriya va auditorlik vazifalari birlashtirildi va bosh auditor singari bosh hisobchi ham qayta shakllantirildi. 1919 yilgi Hindiston hukumat qonuni bosh auditorga yuqori davlat maqomi berdi va 1935 yildagi qonunga ko'ra 166 dan 171 chi moddagacha bosh auditor idorasini kuchaytirishga qaratilgan. 1950 yil Hindiston konstitutsiyasi mustaqilligidan so'ng bosh auditor bosh nazoratchi auditor deb qayta nomlandi. (B) BNA ning konstitutsiyaviy o'rni BNA ning vazifalari Hindiston konstitutsiyasi va mustaqil konstitutsaviy tashkilot tomonidan belgilanadi. BNA qonun hujjatlari orqali ruxsat etilgan har bir harakatga ketgan har bir sarf me’yori ustidan nazorat qiluvchi shaxsdir. Konstitutsiya BNA mustqilligini kafolatlaydi va hech kimga yon bosmasdan, qo’rqmasdan, mehr oqibat qilmasdan moliyaviy birdamlikni, odamlarni qiziqishini qonunan himoya qilish va qonun bilan mutanosibligiga ko'maklash vazifalarini talab qiladi. BNA ning o'rni Hindiston konstitutsiyasininng 5 qismi va 5 bo'limida 148 moddada keltirib o'tilgan.

(1) Hindisotn nazoratchi va bosh auditori prezident tomonidan uning qo'li va muhri asosida ma'lum muddatga tayinlanadi va idoradagi o'zini tutishi va faoliyati yuzasidan faqatgina oliy sud tomonidan o'z lavozimidan chetlatilishi mumkin. (2) Nazoratchi va bosh auditor etib tayinlangan har bir shaxs, ishga kirishdan avval prezidentdan avval kimnidir o'z vakili sifatida aniqlaydi va tavsiya etadi va shu shaxs 3- tartibga muvofiq bu shaxs rozilik bildiradi va qasamyod qiladi. (3) Bosh auditor va azoratchining xizmatining oylik maoshi va boshqa shart-sharoitlar qounun orqali Parlament tomonidan belgilab berilishi mumkun va o'zlari xohlaguncha ikkinchi tartib bo'yicha belgilanadi. Shuni inobatga olish kerakki, na Bosh auditorning oyligi na nazoratchiining oyligi ishni tark etish, pensiyaga, yosh nuqtai nazaridan nafaqaga chiqish yuzasidan kelishuvdan keyin uning kamchiliklaridan farqlanmaydi. (4) Bosh auditor yoki nazoratchi ishni to'xtatgandan so'ng Hindiston hukumatda yoki boshqa davlat hukumat idoralarida ortiq faoliyatini davom ettira olmaydi. (5) Bu qonun yoki parlament tomonidan yaratilgan qonunlarning amal qilinishi masalasi, shaxslarning Hind auditorlik tashkilotida yoki buxgalteriya boshqarmasida xizmat qilish shart-sharoitlari va Bosh auditorning va nazoratchining boshqaruv vazifalari nazoratchi va bosh auditor bilan surishtiruv ishlari olib borilgandan so'ng prezident qoidalari asosida ko'rsatib beriladi. (6) Nazortchi bosh auditor idorasining boshqaruv xarajatlari oyliklar, mukofot pullari va nafaqa to'lovlari yoki shaxsning idoradagi xizmati Hindiston barqaror fondi tomonidan to'lanadi. (C) Nazoratchining va bosh auditorning burch va vazifalari Nazoratchi va bosh auditor parlament tomonidan chiqarilgan qonunlar asosida davlat hisob organlari va hisob birlashmasi yoki boshqa davlat organlari bilan aloqada o'z burch va vazifalarini bajaradi bu konstitutsiya amal qilishdan avval, vakil qilib tayinlangan shaxs hisob birlashmasi va davlat hisob boshqarmasi bilan

bog'langan tarzda Hindiston hisob boshqarmasi va viloyatlar boshqarmalarida bosh auditor tomonidan tan olinishi bilanoq zudlik bilan bu kabi burch va vazifalarni amalga oshiradi. Hisob birlashmasi va davlat hisob boshqarmasi prezident tomonidan nazoratchi va bosh auditorning taklifi asosida faoliyat yuritadi. (1) Auditorlik hisobotlari. Nazoratchi va Hindiston bosh auditorning hisob birlashmasiga oid hisobotlari prezidentga ko'rib chiqishi uchun topshiriladi va president uni parlamentning har bir palatasiga topshiradi. C) BNA ning majburiyat va vakolatlari Hinsitonning hokimliklari va viloyatlar hisobvaraqalari bilan aloqadorlikda Konsitutsiya ijrosi boshlanishidan oldin BNA ayrim majburiyatlarni va vakolatli faoliyatlarni Uyushma, Davlat va boshqa davlat vakolatli organlari hisob raqamlari bilan aloqadorlikda amalga oshiradi va qabul qilingan har qanday qonun Parlament nazorati ostida yoki uning yordamida tayinlanadi va BNA ayrim majburiyatlarni va vakolatli faoliyatlarni Uyushma, Davlat hisobotlari bilan aloqadorlikda Hindistonning Umumiy Auditorlikidan foydalangan holda amalga oshiradi. Auditorlik bayonoti Hindistonning Moliya va Umumiy Auditorliki Uyushma hisob raqamlariga tegishli bayonotlarni Prezidentga taqdim etadi, Prezident bayonotlarni Parlament Uyiga taqdim etishga tayyorlaydi. Hindistonning Moliya va Umumiy Auditorligi mamlakat hisob raqamlariga tegishli bayonotlarni mamlakat gubernatoriga taqdim etadi. Mamlakat gubernatori bayonotlarni mamlakat qonun chiqaruvchi organiga taqdim etishga tayyorlaydi. D) BNA majburiyatlari, vakolatlari va servis hizmatidagi holati. 1971yildagiga 1976,1984,1987va 1994 yillarda o’zgartirishlar kiritilgan. Hindistonning Moliyaviy va auditorlik ishlari bo’yicha funksiyasi Hindistonning konsitutsiyasining asosan 149 dan 151 gacha bo’lgan bo’limida keltirib o’tilgan. 149 chi bo’limda Hinsitonning hokimliklari va viloyatlar hisobvaraqalari bilan aloqadorlikda Konsitutsiya boshlanishidan oldin BNA ayrim majburiyatlarni va vakolatli faoliyatlarni Uyushma, Davlat va boshqa davlat vakolatli organlari hisobotlari bilan aloqadorlikda amalga oshiradi va qabul qilingan har qanday qonun Parlament nazorati ostida yoki uning yordamida

tayinlanadi va BNA ayrim majburiyatlarni va vakolatli faoliyatlarni Uyushma, Davlat hisobotlari bilan aloqadorlikda Hindistonning Umumiy Auditorlikidan foydalangan holda amalga oshiradi. Bu o’tish dasturlari mobaynida, Moliya va Umumiy Auditorlik(BNA) o’zining majburiyatlari va vakolatli faoliyatlarini 1936 yil Hindiston hukumati tomonidan qabul qilingan (Audit va hisobvaraqalar) buyruq, asosida uyushgan va shtat hisobotlari bilan muvofiqlikda bajarishni davom ettiradi. Bu buyruq 1936-yil Hindiston hukumati tomonidan qabul qilingan (Audit va hisobvaraqalar) buyruq, 1971 yildan Moliyaviy va Umumiy Auditorlik (majburiyat, vakolat va servis holati) qonuni sifatida Parlamentta tasdiqlandi. 1971 yil 15 dekabrda kuchga kiritildi va 1976,1984,1987, 1994 yil unga o’zgartirishlar kiritildi. Bu qarorning negizi konsitutsiyaning 148(3) va 149 bo’limida berib o’tilgan. Unga ko’ra (a) BNA servisi sohasida ishlovchilar uchun oylik maosh va boshqa imkoniyatlar va (b) BNA ning majburiyatlari va vakolatlari, Uyushma, Davlat va boshqa davlat vakolatli organlari hisobotlari va auditorlik hisobotlari bilan aloqadorlikda tayinlanishi keltirib o’tilgan. Davlatning boshqa qonunlari BNA ning yoki vakillarining majburiyatlarini belgilamaydi va ularning vakolatlarini taqsimlamaydi. Shu bilan birga BNA ning majburiyat va vakolatlarini Parlament chiqargan qonunlar asosida tayinlanadi, Davlatning qonun chiqaruvchi organi tomonidan bu qonunlarga qisqartirish va o’zgartirish kiritilishi mumkin emas. E) BNA ning hisob raqamlar bilan bog’liqlikdagi majburiyatlari: Qonunning 10 dan 12 bo’limigacha Moliya va Umumiy Auditorlik(BNA)ning Uyushma, Davlat va Uyushgan Territoriyalar qonun chiqaruvchi organlar bilan aloqadorlikda hisobotlarni to’plash majburiyatlarini ochib beradi. Bu 10 bo’limning (1) qismida bo’lgan birinchi ehtyot chorasi prezidentning BNA ga u bilan maslahatdan so’ng, farmoyish orqali, quydagicha ko’rsatish mumkin: (iii) Uyushma hisob raqamlari (bir marta yoki bosqichma-bosqich bir necha buyruqlar berish orqali),

(iv) ma’lum bir servis hisobotlari yoki Uyushma idoralari hisobotlarini to’plash mas’uliyati bo’lganidan, yordam berish vakolatiga ega. Bu 10 bo’limning qismida bo’lgan ikkinchi ehtyot chorasi mamlakat gubernatorining BNA ga, prezidentning birinchi maqullashi va BNA bilan maslahatdan so’ng, farmoyish orqali, quydagi (iii) Mamlakat hisobotlari (bir marta yoki bosqichma-bosqich bir necha buyruqlar berish orqali), (iv) ma’lum bir servis hisobotlari yoki Mamlakat idoralari hisobotlarini to’plash mas’uliyati bo’lganidan, yordam berish vakolatiga ega. Prezidentning BNA ga u bilan maslahatdan so’ng, farmoyish orqali, har qanday toifadagi va o’ziga xos hisobotlarni saqlash mas’uliyati bo’lganidan, yordam berish vakolatiga ega. Prezident 1978-yil 20-iyunda nazoratchi va auditorlarni 1977-1988 yillardan boshlab hukumatning moliyaviy hisobotilarini tayyorlash ma’suliyatini kamaytirish bo’yicha qaror qabul qildi. C&AG ham Prezidentning 1989-yil 10aprelda ishlab chiqilgan qaroriga ko’ra 1988-1989-yillardan boshlab Pondicherry hududlari birlashmasining maqsadlari uchun yillik kirim va chiqim hisobotlarini tegishli qoidalar asosida har yili namoyish qilish tayyorgarliklari ma’suliyatidan ozod qilindi. Prezidentning 27-iyun 1989- yildagi qarori va Gao shtati Gubernatori tomonidan ishlab chiqilgan qarorga muvofiq u ham 1988-1989- yillardan boshlab Gao shtati maqsadlari uchun yillik kirim va chiqim hisobotlari va tegishli qoidalar asosida har yili taqdim etish javobgarliklaridan ozod qilindi.Yuqoridagi hujjatlarga muvofiq Bosh auiditor va nazoratchi moliyaviy hisobotlarni tayyorlash majburiyatidan ozod qilinganligi haqida qayd etilgan lekin u Prezident Gubernator Administrator oldida Parlament Shtat qonunchiligi asosida hisobot topshirishga javobgar hisoblanadi. Prezidentning ilgari qabul qilingan Bosh auditor va nazoratchi to’g’risidagi qaroriga asosan bosh auditor va nazoratchi shtatlarning moliyaviy hisobotlarini tayyorlash ma’suliyatidan ozod qilinishi talab etilgan. Bosh auditor va nazoratchi majburiyati bilan bog’liq aktning 12 bo’limi bo’yicha ular hukumat birlashmasiga,

shtat hukumatiga va hududiy birlashmaga moliyaviy hisobot tayyorlashda qonun chiqaruvchi organlar bilan ma’lumot berish va yordam berishga ma’suldir. F) BNAning audit bilan bog’liq vazifasi aktning 13,21,23 va 24 bo’limlarini o’z ichiga oladi. Aktning 13 bo’limi BNA dagi vazifasi Hindistonning jamlanma fondidan, har bir shtat va har bir qonun chiqauvchi organlarga ega bo’lgan hududiy birlashmalardan ajratiladigan xarajatlarni audit qilish va hisobotlarda ko’rsatilgan mablag’larni qonuniy asosda va murojaat etilgan xizmat yoki maqsadlar uchun to’g’ri taqsimlanganligi va hukumat boshqaruviga xarajatlarni mos kelishini aniqlashdir. Hisobotlarning aniq va to’liq tekshirilishi to’lov dalillari va voucher haqiyqiyligida namoyon bo’ladi. Fond ta’minoti auditining maqsadi hisobotlarda arajatlar auditi quyidagilarni o’z ichiga oladi: doimiy audit fond ta’minoti auditi mulk auditi tizimlar auditi samaradorlik - mahsuldorlik auditi

ko’rsatilgan mablag’larni qonuniy asosda to’langan yoki murojaat qilingan xizmat yoki maqsadlar to’g’ri taqsimlanganiga ishonch hosil qilish hisoblanadi. Hukumat birlashmalarining, shtat hukumatlarining va hududiy birlashma hokimyatlarining o’zlashtirma hisobotlari tegishli hukumatlar tomonidan tuziladi va saqlanadi. Nazoratchi va bosh auditor tomonidan ko’rib chiqiladi va audit qilinadi. Qolgan shtat hukumatlarining o’zlashtirma hisobotlari yuqorida qayd etilgan hisobotlar yordamida nazoratchi va bosh auditor tomonidan tuziladi va saqlanadi. Bu audit jarayonida xarajatlarning hukumat boshqaruviga mos kelishida namoyan bo’ladi (Doimiy audit). Audit mulkni ijro etish harakatini ham tekshiradi va mulk xarajatlaridagi halollik, iqtisodiy va qonunchilik belgilari, xarajatlar sabablari, yo’qotishlar, behuda va foydasiz xarajatlar to’grisidagi mulohazalar va ularni rasmoiylashtirilishini ko’rib chiqadi (Mulk auditi). Samaradorlik va mahsuldorlik auditi rivojlantirish dasturlarining bajarilish samaradorligi va jarayonini har tomonlama baholash hisoblanadi. Bu audit qay darajada va baholash va soliq yukini aniqlashda urinib ko’riladi, ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlar ko’rib chiqiladi, erishilishi kerak bo’lgan narx darajasi; bo’lim yoki agentlik qay darajada o’zining moliyaviy majburiyatlarini bajaryabdi va ularning iqtisodiy faoliyati dasturga muvofiq amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish. Tizimli auditda tashkilot va tizimlar boshqarish, hisob berish, hisoblash va ichki nazorat tahlil qilinadi va sifat standartlari va ijro etish baholanadi. Actning 13 bo’limida nazoratchi va bosh auditor birlashmaning, shtatlarning va qonun chiqaruvchi organlarga rga hududiy birlashmaning barcha operatsiyalari auditlashi hamda tasodifiy fondlar va ijtimoiy hisoblarga bog’liq va savdo ishlab chiqarish, foyda, yo’qotishlar hisobotlari va balans varaqasi, boshqa qo’shimcha hisobotlar birlashmalar, shtat yoki hududiy birlashma bo’linmalarida saqlanishi va auditlanishi qayd etilgan. 13 bo’limda nazoratchi va auditor tamonidan audit qilingan hisobotlar, operatsiyalar, xarajatlar haqida hisob berish ham nazoratchi, auditor vazifasi hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Malikov T., Xaydarov N. Budjet (tizimi, tuzilmasi, jarayoni). O'quv qo'llanma. T.: Iqtisod-moliya, TMI-2008, 98b. 2. Srojiddinova Z.X. O'zbekiston Respublikasi budjet tizimi. T.: «infoCOM.UZ». 2010. 500 b. 3. Karimova Z.X., Djamalov X.N., Islamqulov A.X. Budjet tizimi. O'quv qo'llanma. “VORIS-NASHRIYOT”. 2012. 208 b. 4. O. G'aybullaev, U. O'roqov. O'zbekiston Respublikasida budjet tizimi va jarayoni: O'quv qo'llanma. Toshkent: Baktria press, 2015, 168 b. 5. Public budgeting systems / Robert Lee, Ronald Johnson, and Philip Joyce.9th ed. 2013.- 656 pages 6. Makarand A. Paithankar. Public Budgeting theory and practice. CreateSpace Independent Publishing Platform (4 Jun. 2016) USA

O'xshashlar

Standartlashtrish bo’yicha davlat nazorati, xalqaro standartlashtirish

Soliq nazorati 2

Moliyaviy dasturlash

Moliyaviy nazorat

Moliyaviy qo’yilmalar