Moliyaviy dasturlash - Iqtisodiyot - Referatlar

Moliyaviy dasturlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

Moliyaviy dasturlash Reja: 1. Moliyaviydasturlashningumumiyхarakteristikasivaasoslari 2. Iqtisodiy siyosat va moliyalashtirishning turli variantlari. Talabni boshqarish metodlari. Х arajatlar х arakterini o‘zgartirish chora- tadbirlari. Tizimiy siyosat. Moliyalashtirishning turli variantlari. Iqtisodiy choralarning zaruriy ketmaketligi va zaruriy kelishuvlar 3. Iqtisodiy bashoratlash bosqichlari. Iqtisodiy muammolarni baholash. 4. Boshqaruv idoralarining nazoratidan tashqarida bo‘lgan omillarni aniqlash. 5. Ko‘rsatkichlarning tahminiy maqsad darajalari va ularga erishish uchun choratadbirlarni ishlab chiqish 6. Ayrim sektorlarning bashoratlarini tayyorlash

Moliyaviy dasturlashning umumiy х arakteristikasi va asoslari Moliyaviy dasturlash - belgilangan makroiqtisodiy maqsadlarga erishishga qaratilgan chora-tadbirlar to‘plami. Ushbu maqsadlar iqtisodiyot faoliyatining belgilangan samaradorlik darajasini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Ammo, ko‘pincha moliyaviy dasturlashda ko‘zlangan chora-tadbirlar yalpi talab bilan yalpi taklif o‘rtasidagi nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan bo‘ladi. Nomutanosiblik, odatda TBning qoniqarsiz holati, yuqori darajadagi inflatsiya va past yoki pasayib borayotgan ishlab chiqarish hajmlarida ifodalanadi. Makroiqtisodiy disproporsiyalar mavjud bo‘lgan hollarda resurslarga talab va taklif orasida mutanosiblikni ta’minlash uchun turli chora-tadbirlarni amalga oshirish talab qilinishi mumkin. Agar o‘z vaqtida maqsadli yo‘naltirilgan choralar ko‘rilmasa, boshqarish bobidagi ishlar tartibsiz va samarasiz bo‘ladi. Masalan, mamlakatdagi х alqaro zahiralar miqdori keskin tarzda pasayib ketsa, х orijiy kreditorlar ushbu mamlakatga kredit ajratmay qo‘yishlari mumkin. Natijada, import miqdori keskin qisqarib ketadi, bu esa o‘z navbatida, iqtisodiy o‘sish va aholi turmush darajasiga salbiy ta’sir o‘tkazadi. Moliyaviy dasturlashning asosiy х ususiyatlari shundan iboratki, uni qo‘llash natijasida o‘z vaqtida chora-tadbirlar ko‘rish uchun iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritiladi va ma’lum hajmda tashqi moliyalashtirish bilan ta’minlanadi. Moliyaviy dasturlashda pul-kredit, soliq-budjet va valyuta siyosatlari sohasidagi choralar mamlakat ichki talabini nazorat qilish va TBdagi muvozanatning buzilishiga yo‘l qo‘ymaslikka qaratiladi. Moliyaviy dasturlar, shuningdek iqtisodiy siyosatni boshqa choralarining, ayniqsa yalpi taklifni oshirishga qaratilgan choralarning ham ta’sirini ifodalaydi. Bunday choralar iqtisodiy siyosatni amalga oshirish jarayonida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish hajmining pasayish darajasi va bandlik darajasining pasayishini oldini olishi lozim. Pirovard natijada, ko‘rilgan choralar TBning barqarorligini ta’minlashi zarur.

Moliyaviy dastur, albatta kelgusi davrdagi o‘zgarishlarni inobatga olgan holda tuzilishi talab qilinadi. O‘rta muddatli davr tushunchasi qat’i tarzda chegaralab qo‘yilmagan. Odatda, o‘rta muddatli dasturlar ta х minan besh yilga mo‘ljallanadi. Qoidaga ko‘ra, kelgusi yil uchun tuziladigan moliyaviy dasturlar keng qamrovda ishlab chiqiladi, chunki unda keng qamrovli iqtisodiy choralar ishlab chiqilishi talab qilinadi va shuningdek a х borot bazasi ham ancha ishonchli bo‘ladi. Uzoqroq davr uchun bashoratlar qamrovi torroq chora-tadbirlarni nazarda tutganligi uchun, odatda ularda asosiy e’tibor tashqi iqtisodiy siyosatning umumiy oqibatlariga qaratiladi va o‘z х arakteriga ko‘ra qisqa va o‘rta muddatli dasturlarga nisbatan aniqlik darajasi pastroq bo‘ladi. Moliyaviy dasturlash asoslari. Iqtisodiyot faoliyatining samaradorlik darajasiga baho berish va iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish uchun qarorlar qabul qilish ishlarida makroiqtisodiy hisoblar majmuasidan foydalanish talab etildi. Ushbu majmuaga milliy hisoblar tizimi, TB va budjet hamda pul-kredit sohalarining hisoblari kiradi. Bu hisoblar, shuningdek iqtisodiy siyosatni tahlil etish va muhim makroiqtisodiy nisbatlarni tekshirishda qo‘llaniladi. Bu hisoblardagi ma’lumotlarning o‘zaro bog‘liqligi biror-bir sektorda xarajatlarning daromadlardan ortiq bo‘lishi boshqa sektorda erishilgan iqtisod bilan qorejaishi lozimligi va mamlakat iqtisodi bo‘yicha haddan tashqari ortiqcha xarajatlarni moliyalashtirish faqat tashqi manbalar hisobiga amalga oshirilish mumkinligini yaqqol ko‘rsatadi. Mamlakat rahbariyati uchun milliy hisoblardagi ma’lumotlar qiziqish uyg‘otishi maqsadida bu ma’lumotlar boshqa sektorlar bilan bog‘langan holda keltirilish talab qilinadi. Bu bog‘liqliklar milliy hisoblardagi ko‘rsatkichlar boshqa ko‘rsatkichlar hisobiga qanday o‘zgarishi mumkinligin ko‘rsatishi lozim. Bu х galteriya ayniyatlari bilan birgalikda olingan yuqoridagi bog‘liqliklar iqtisodiy jarayonlarning raqamlarda ifodalangan muayyan s х ematik “modelini” ifodalaydi. Ushbu modeldan boshqarilayotgan parmetrlarga oldindan belgilangan maqsadlarga erishish uchun

qanday tuzatishlar va o‘zgartirishlar kiritilishi lozimligini (masalan, endogen omillar orqali aniqlanadigan inflatsiya va TB ko‘rsatkichlariga) aniqlash maqsadida foydalanish mumkin. Iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritishning mantiqiy natijalari ketma-ketligini ta’minlash uchun iqtisodiyotning barcha sektorlaridagi o‘zgarishlar inobatga olinishi lozim. Dasturlar ishlab chiqishda katta miqdordagi omillar va qiyinchiliklarga duch kelinadi. Moliyaviy dasturlar moliyaviy o‘zgaruvchilar orasidagi barqaror bog‘liqliklarga asoslansada (masalan, iqtisodiy o‘sish sur’ati, inflatsiya sur’ati va TB), amalda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni aniqlash ancha murakkab bo‘ladi. Bunday bog‘liqliklar turli mamlakatlarda turlicha bo‘ladi va undan tashqari vaqt o‘tib borishi bilan va institutsional, siyosiy va boshqa omillar ta’sirida o‘zgarib turadi. Iqtisodiy siyosatda sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lib, yirik islohotlar o‘tkazilsa, oldingi davrlardagi tendensiyalar umuman o‘zgarib ketishi mumkin. Tahlil olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning natijalari qachon namoyon bo‘lishi, kutilayotgan o‘zgarishlarning o‘zaro bog‘liqliklarga qay tarzda ta’sir etishini aniqlashdagi murakkabliklar sababli tendensiyalarni aniqlash yanada qiyinlashishi mumkin. Nihoyat, ekzogen parametrlarning o‘zgarishlari bobidagi bashoratlar ham noto‘g‘ri bo‘lib chiqishi mumkin. Iqtisodiy siyosat va moliyalashtirishning turli variantlari. Talabni boshqarish metodlari. Х arajatlar х arakterini o‘zgartirish chora-tadbirlari. Tizimiy siyosat. Moliyalashtirishning turli variantlari. Iqtisodiy choralarning zaruriy ketma-ketligi va zaruriy kelishuvlar Iqtisodiy siyosat variantlari quyidagi ikkita bu х galteriya ayniyatlari asosida o‘zaro bog‘lanishi mumkin: GNDI – A = CAB

va CAB + DFI = DRES , bu yerda: GNDI - egalikdagi yalpi milliy daromad (EYAMD); A - ichki foydalanish, ya’ni rezidentlarning iste’mol va investitsiya xarajatlari; CAB - TBning joriy operatsiyalar hisobi saldosi; DFI - kapitalning sof oqib kelishi; DRES - davlat sof х alqaro zahiralarining o‘zgarishi. (13.1) tenglama shuni ko‘rsatadiki, TBning joriy operatsiyalar hisobi saldosini ya х shilash uchun mamlakatdagi ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish kerak, yoki uning xarajatlarini qisqartirish kerak. Demak, boshqarish usullari ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun ichki xarajatlarni qisqartirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Natijada, eksport qilinadigan mahsulot salmog‘i oshib, import hisobiga xarajatlar salmog‘i qisqaradi. (13.2) tenglama TB dagi ayniyatni ifodalaydi: daromadlarga nisbatan foydalanishning har qanday oshishi, TB ning joriy operatsiyalar hisobida kamomadga olib keladi va bu kamomad qo‘shimcha kapitalning oqib kelishi hisobiga, yoki zahiralar miqdorining qisqarishi hisobiga qorejaishi mumkin. Talabni boshqarish bo‘yicha choralar. TBning joriy operatsiyalar hisobidagi kamomad yoki inflatsion bosimni qisqartirish lozim bo‘lgan paytlarda talabni boshqarish choralari ichki talabni qisqartirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bunday choralar sifatida pul-kredit, soliq- budjet va daromadlar siyosati sohalaridagi tadbirlarni ko‘rsatish mumkin. Lekin nar х larning erkinlashtirish kabi choralar ham xarajatlarni qisqartirishga olib kelishi mumkin. Ko‘p hollarda ichki talabning haddan tashqari oshib ketishiga noto‘g‘ri olib borilayotgan soliq-budjet siyosati sababchi bo‘ladi. Bunday hollarda, yuzaki

qaraganda, davlat xarajatlarini qisqartirish va davlat daromadlarini ko‘paytirish lozimdek ko‘rinishi mumkin. Ammo, davlat sektorining umumiy balansini ifodalovchi oddiy ko‘rsatkichlar soliq-budjet siyosatining talabga ta’sirini yyetarli tarzda baholay olmasligi mumkin. Х ususan, dasturni amalga oshirish natijalariga baho berish uchun umumiy balans qanday manbalar hisobiga moliyalashtirilayotganligi muhim. Ichki xarajatlarni, shuningdek pul agregatlarining o‘sish sur’atlarini chegaralash, masalan, х ususiy yoki davlat sektoriga berilayotgan kredit hajmini o‘zgartirish hisobiga ushlab turish mumkin. Pul-kredit va soliq-budjet siyosatlari bank tizimi davlat sektorini sof moliyalashiga (ijobiy yoki salbiy) ko‘ra o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Masalan, davlat sektorining kamomadi qisqarsa, bankdan ssudalar olish zaruriyati ham kamayadi (yoki ushbu kamomadni nobank ssudalari orqali moliyalash ortadi). Natija esa - pul agregatlari o‘sish sur’atlarining pasayishi bo‘ladi. Xarajatlar х arakterini o‘zgartirish chora-tadbirlari. Iste’molni qisqartirishga qaratilgan ko‘pgina dasturlardagi choralar xarajatlar х arakterini o‘zgartirishga qaratilgan choralar bilan, х ususan almashuv kursi siyosati choralari bilan birgalikda to‘ldirib olib boriladi. Almashuv kursining pasayishi tovarlar х orijiy va ichki nisbiy nar х larining o‘zgarishiga olib keladi. Rezidentlar nuqtai nazaridan mamlakat eksport va import qilayotgan tovarlarning nisbiy nar х lari tovarlarning ichki nar х lariga nisbatan oshadi. Milliy valyutaning devalvatsiyasi ikkita maqsadni ko‘zlab amalga oshiriladi: 1) ichki tovar va х izmatlarga tashqi dunyoning talabini oshirish va shu bilan birga import nar х larining oshishi hisobiga rezidentlarning ichki xarajatlarini qisqartirish; 2) taklif sohasida – eksport tovarlari va import tovarlari bilan raqobat qila oladigan ichki tovarlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish. Eksport tovarlari hamda import tovarlari bilan raqobat qila oladigan tovarlarning umumiy ishlab chiqarish hajmida salmog‘ining oshishi ichki talab qisqarishining ishlab chiqarish hajmiga salbiy ta’sirini ancha susaytiradi. Tizimiy siyosat.

Tizimiy choralar iste’mol bilan ishlab chiqarish orasidagi uzilishlarga barham berish uchun taklifni oshirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Umuman olganda, bunday choralarni ikki kategoriyaga ajratish mumkin: 1) mavjud resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish hisobiga ishlab chiqarish hajmini oshirish choralari; 2) iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qaratilgan choralar. Amalda yuqorida keltirilgan kategoriyalar orasida chegaralarni belgilash mushkul bo‘lsada, birinchi kategoriyaga nar х lar va chegaraviy xarajatlar orasidagi farqlarni bartaraf etishga yo‘naltirilgan choralarni kiritish mumkin. Farqlanishlar odatda, nar х larni nazorat qilish, raqobatdagi kamchiliklar, hamda savdo va valyuta operatsiyalarini olib borishdagi cheklovlar, shuningdek soliq va subsidiyalar natijasida sodir bo‘ladi. Ikkinchi kategoriyaga kapital qo‘yilmalari va jamg‘arishni rag‘batlantirishga qaratilgan choralarni kiritish mumkin. Ularga, х ususan real foiz stavkalarini ta’minlash, budjet xarajatlarini katta miqdorda iqtisodiy rivojlanishni ta’minlaydigan sohalarga yo‘naltirish, shuningdek kapital qo‘yilmalarini amalga oshrish uchun yangi turdagi resurslardan foydalanish orqali yuqori darajadagi foyda normasini ta’minlaydigan choralarni kiritish mumkin. Tizimiy х arakterdagi choralar bo‘yicha ijobiy natijalarga erishish, odatda ko‘p vaqtni talab qiladi. Moliyalashtirishning turli variantlari. TBning joriy operatsiyalari bo‘yicha kamomadini qoplash va shu bilan bir vaqtda tashqi qarzlarga х izmat ko‘rsatish bo‘yicha muammolarga duch kelmaslik uchun х orijiy kapitalning oqib kelishini ta’minlash imkoniyati, boshqa omillar bilan bir qatorda, kreditorlarning mamlakatni kreditlarni qaytarish imkoniyati va qarz olingan mablag‘lardan samarali foydalanishi to‘g‘risidagi fikrlariga bog‘liq bo‘ladi. Х ususan, agar х orijiy ssudalar, ssudalar qaytimini ta’minlashga yetarli miqdorda foyda olishni ta’minlaydigan kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirishga sarflanadigan bo‘lsa, qarzlarga х izmat ko‘rsatishda muammolar kelib chiqmaydi. O‘z navbatida, agar tashqi qarzlar samarasiz yoki faqat ichki iste’mol uchun sarflansa, muammolar kelib chiqishi mumkin. Bundan tashqari, mablag‘larning

mavjudligi va ularni olish imkoniyati dunyo iqtisodiyotidagi o‘zgarishlarga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan, 1980-yillarning boshidagi foiz stavkalarining oshib ketishi, rivojlanayotgan mamlakatlarda qarzlarga х izmat ko‘rsatishda qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Dasturlarni ishlab chiqishda tashqi qarzni boshqarish masalalari katta ahamiyat kasb yetib bormoqda. Tashqi qarzga х izmat ko‘rsatishdagi asosiy bog‘liqliklarni o‘rta muddatlarda ushbu mamlakatning iqtisodiy siyosati va tashqi omillar, shu jumladan х orijiy foiz stavkalarini hisobga olgan holda nazorat qilish lozim. O‘rta muddatli ssenariylarni tayyorlash barqarorlashtirish dasturlarining muhim qismi hisoblanadi. Moliyalashtirishni х alqaro zahiralar darajasini qisqartirish hisobiga ham amalga oshirish mumkin. Lekin, uning imkoniyatlari dastlab mavjud bo‘lgan zahiralarning miqdori bilan chegaralangan bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilgan “o‘z xohishi” bilan tashqi moliyalashtirish manbalaridan tashqari, ma’lum holatlarda ba’zi mamlakatlar TB kamomadini moliyalashtirishda qarzlarni to‘lamaslik hollariga yo‘l qo‘yishlari mumkin. Bu holat qarzdorlik to‘lovlarini chegaralaydi, natijada ochiq dunyo savdo tizimining ustunlik tomonlarini yo‘qqa chiqaradi, х orijiy kreditorlarning ishonchlarini pasaytiradi va ular bilan munosabatlarni murakkablashtiradi. Iqtisodiy choralarning zaruriy ketma-ketligi va zaruriy kelishuvlar. Qabul qilinayotgan choralar samarali bo‘lishi uchun ularni ishlab chiqish va joriy qilish o‘zaro bir-birlarini to‘ldiradigan х arakterda bo‘lishi talab qilinadi. Masalan, almashuv kursining pasayishi talabni chegaralash choralari bilan qo‘llab turilmasa, tashqi sektorga yo‘naltirilgan resurslar salmog‘i oshmaydi va bu holat faqat mamlakatdagi inflatsion kutishni kuchaytirishga olib kelishi mumkin. Iqtisodiy siyosat choralari majmuasining maqsadlarini aniqlashda amalga oshiralayotgan turli vazifalar va ularga erishish zarurligi masalalari inobatga olinishi lozim. Bu sohada bir nechta misollarni keltirish mumkin:

 resurslarni taqsimlash samaradorligini oshirish nuqtai nazaridan narхlarning nazorat qilinishini bekor qilish maqsadga muvofiq bo‘lsada, ushbu chora, kamida dastlabki bosqichda inflatsiya sur’atlarining oshishiga olib keladi;  TBning joriy moddalari bo‘yicha kamomadni qisqartirish maqsadida almashuv kursini pasaytirish natijasida mahalliy valyutada tashqi qarzga хizmat ko‘rsatish xarajatlari oshib ketadi. Boshqa choralar mavjud bo‘lmagan sharoitlarda, bu holat davlat budjetining kamomadini oshishiga olib keladi;  savdoni erkinlashtirish dastlabki bosqichda importga talabni chegaralab turgan cheklovlarni olib tashlanishi natijasida TB umumiy holatining yomonlashuviga olib keladi;  pul agregatlarining o‘sish sur’atlarini pasaytirish maqsadida ichki foiz stavkalarining oshirilishi, х orijiy kapitalning oqib kelishiga olib keladi va natijada bu holat pul massasining oshishiga bosim o‘tkazishi mumkin. 13.3. Iqtisodiy bashoratlash bosqichlari. Iqtisodiy muammolarni baholash. Boshqaruv idoralarining nazoratidan tashqarida bo‘lgan omillarni aniqlash. Ko‘rsatkichlarning tahminiy maqsad darajalari va ularga erishish uchun chora-tadbirlarni ishlab chiqish Moliyaviy dasturni tayyorlash uchun iqtisodiy muammolarga baho berish va oldinga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun o‘zaro mos keluvchi va bir-biriga zid bo‘lmagan miqdoriy ko‘rsatkichlar majmuasi ishlab chiqilishi taqozo qilinadi. Buning uchun taklif qilinayotgan choralarni amalga oshirish natijasida bir-biriga qaramaqarshi kelmaydigan asosiy sektorlarning hisoblari bashoratlari tayyorlanadi. Bu hisoblar orasidagi bog‘liqliklar mavjudligini hisobga olgan holda dasturdagi barcha elementlarining mosligini ta’minlash uchun bunday bashoratlar birin-ketin emas, balki birgalikda tayyorlanishi talab qilinadi. Har bir sektor uchun bashoratlar tuzilayotganda ayrim hisoblarni bashoratlash jarayonida paydo bo‘ladigan masalalar va bunda qanday usullar qo‘llanilishi lozimligi ko‘rsatib o‘tiladi. Asosiy e’tibor har doim biror-bir muayyan sektorga

qaratilsada, pirovard maqsad ushbu mamlakat uchun ketma-ket iqtisodiy holatni ifodalovchi makroiqtisodiy bashoratni tuzish ekanligini esimizdan chiqarmasligimiz lozim. Birinchi bosqichda “bazis ssenariysi” ishlab chiqiladi. Ushbu ssenariy mamlakat iqtisodiy siyosati oldingi yilga nisbatan o‘zgarmay qoladi degan faraz bilan tuziladi. Bazis ssenariysini tuzishdan maqsad – mavjud muammolar o‘zidan o‘zi yechilib ketadimi yoki o‘z kesinligini saqlab qoladimi yoki yanada kuchayib ketadimi degan savollarga javob topishdir. Oldingi yilga nisbatan qaysi iqtisodiy siyosat o‘zgarmay qolishini aniqlash uchun bir qancha farazlar qilinadi. Masalan, agar amaldagi budjet xarajatlari doimo bashorat qilingan miqdorlardan katta miqdorda ortiq bo‘lgan bo‘lsa, ushbu amaliyotning davom ettirilishi iqtisodiy siyosatning ma’lum bir elementi o‘zgarishsiz qolganligidan dalolat berishi mumkin. Х uddi shunga o‘ х shab, agar almashuv kursining o‘zgarishi mamlakat ichidagi inflatsiya sur’atlari bilan tashqi savdo bo‘yicha sherik mamlakatlardagi inflatsiya sur’atlari orasidagi farqqa qarab belgilanib turgan bo‘lsa, ushbu yondashishning saqlanib qolishi mamlakat iqtisodiy siyosati o‘zgarmay qolganligining ma’lum elementi bo‘lib hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiy siyosatiga baho berishda soliq-budjet va pul-kredit sohalari, almashuv kursi va tizimiy masalalarni qamrab oladigan keng masalalar to‘plamini qamrab olish muhimdir. Ma’lum sabablarga ko‘ra asosiy ssenariylari bir-biridan farqlanishi mumkin. Bunga sabab, ekzogen o‘zgaruvchilarga aloqador turlicha farazlar va oldingi yilga nisbatan qaysi iqtisodiy siyosat elementi o‘zgarmay qolishi bo‘yicha turlicha farazlar, shuningdek hal qiluvchi o‘zaro bog‘liqliklarni bashoratlashdagi turlicha usullarning qo‘llanilishi bo‘lishi mumkin. Bazis ssenariysini tayyorlashda har doim subyektivlik elementi mavjud bo‘lsada, o‘zaro bog‘liklarning mosligini ta’minlash uchun ayrim sektorlarning bashoratlarini ko‘p martalab tekshirib turish talab qilinadi. Bazis ssenariysi siyosat choralari ssenariysini ishlab chiqishda mo‘ljal vazifasini o‘taydi. Choralar oldinga qo‘yilgan makroiqtisodiy maqsadlarga erishishi uchun

tadbirlar majmuasiga asoslanishi kerak. Ushbu tadbirlar majmuasini amalga oshirish natijasida kutilayotgan natijalar bazis ssenariysini siyosiy choralar ssenariysi bilan solishtirish orqali aniqlanadi. Iqtisodiy muammolarni baholash. Iqtisodiy siyosat bashoratini tuzish va tahlil qilish uchun iqtisodiyotning iqtisodiy, institutsional va ijtimoiy-siyosiy tizimini, hamda o хirgi yillarda iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarini tushunish zarur. Shuningdek, iх tiyorda mavjud bo‘lgan iqtisodiy siyosat yuritishning qanday vositalari borligini ham aniqlash lozim. Quyidagilarni belgilash talab qilinadi:  Iqtisodiy nomutanosibliklarning хarakteri va ahamiyati. Agar muammolar qisqa muddatli (siklik, mavsumiy va h.k.) х arakterga ega bo‘lsa, faqat oraliq moliyashtirish talab qilinishi yoki vaqtincha х alqaro zahiralardan foydalanish mumkin. Chuqurroq nomutanosiblikning mavjudligi tezda kuchli tuzatish choralari qo‘llanilishini taqozo qiladi.  Nomutanosiblik sababi (sabablari). Agar muammoning asosida katta miqdordagi davlat budjetining kamomadi yotgan bo‘lsa, ushbu sohada tuzatishlar kiritilishi lozim. Agar muammo tashqi omillar hisobiga paydo bo‘lgan bo‘lsa, masalan, tashqi savdo sharoitlarining yomonlashuvi sababli, TBning joriy operatsiyalar hisobi saldosini ya х shilashga qaratilgan choralar ko‘rilishi yoki almashuv kursiga tuzatishlar kiritish imkoniyati ko‘rib chiqilishi talab qilinadi. Boshqaruv idoralarining nazoratidan tashqarida bo‘lgan omillarni aniqlash. Tashqi sektor bashoratlari tashqi dunyo bilan o‘zaro aloqalarga bog‘liq bo‘lganligi sababli, ularda dunyo iqtisodiyotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, tashqi savdo ayrim moddalariga nar х larning o‘zgarishi, dunyo foiz stavkalari va sherik va raqobat mamlakatlardagi talab va ishlab chiqarish hajmlaridagi o‘sish sur’atlari kabi ko‘rsatkichlar albatta hisobga olinishi lozom. Ushbu ko‘rsatkichlarning bashoratini turli х ususiy va davlat tashkilotlaridan va х alqaro moliya tashkilotlaridan olish mumkin. Shu bilan birga, bunday bashoratlar yuqori

darajadagi noaniqlik х arakteriga ega va shuning uchun tashqi omillardagi tebranishlar bashorat qilinayotgan ko‘rsatkichlarga qanchalik ta’sir qilishi mumkinligini tahlil qilish kerak. Ko‘rsatkichlarning ta х miniy maqsadli darajalari va ularga erishish uchun chora-tadbirlarni ishlab chiqish. Bazis ssenariysida dastlabki maqsadli ko‘rsatkichlar kelgusida ham hozir olib borilayotgan siyosat o‘zgarmay qoladi degan faraz asosida aniqlanadi. Bazis ssenariysi siyosiy choralar ssenariysidagi asosiy maqsadli ko‘rsatkichlarni ishlab chiqishda asos bo‘lib х izmat qiladi. Siyosiy choralar ssenariysida bazis ssenariysidan farqli o‘laroq, dastavval maqsadli ko‘rsatkichlar belgilanadi, so‘ngra esa ushbu maqsadga erishish uchun zarur choralar aniqlanadi. Maqsadli ko‘rsatkichlar tarkibiga, odatda TB ko‘rsatkichlari, inflatsiya darajasi va real ishlab chiqarish (o‘sish sur’atlari) kiradi. TB ko‘rsatkichlariga joriy operatsiyalar hisobining saldosi yoki х alqaro zahiralarni kiritish mumkin; ular o‘rta muddatda TBning talabga javob beradigan holatini ta’minlashlari lozim. 13.4. Ayrim sektorlarning bashoratlarini tayyorlash Bashoratni tayyorlash jarayoni iterativ х arakterga ega bo‘lganligi sababli, ssenariy va farazlarni belgilashda ko‘p yondoshishlardan foydalanish mumkin. Ushbu mavzu doirasida, dastlab nar хlar va ishlab chiqarish hajmi birlamchi bashorat qilinadi, so‘ngra TB va soliq-budjet sohasi va oх irida pul-kredit sohasi bashoratlanadi. Biroq turli bosqichlarda ayrim sektor ko‘rsatkichlarini, hisobga olinayotgan ko‘rsatkichlarning o‘zaro mos kelishi va maqsad qilib belgilangan darajalariga erishish uchun, qaytadan bashoratlash zarur bo‘lib qolishi mumkin. Bir nechta misollar keltiramiz. Faraz qilaylik, nar х lar, real ishlab chiqarish hajmi va sof х alqaro zahiralar ko‘rsatkichlarining o‘zgarishlariga doir birlamchi bashorat tuzilgan. Ushbu bashorat ko‘rsatkichlari tashqi sektorga qanday ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini

tekshirish uchun eksport qiymati va mamlakatga kapital oqimini va ular orqali import hajmini bashoratlash orqali tekshirish mumkin. Biroq, ikkinchi bosqichda yuqoridagi usulda hisoblangan import hajmini bashorat qilingan ishlab chiqarish hajmini ta’minlash uchun importga talab hajmi bilan mos kelishi tekshirilishi kerak. Agar, importga talab yuqoridagi usulda hisoblangan import hajmidan katta bo‘lsa, bashorat hisobkitoblariga tuzatishlar kiritilishi talab qilinadi. Bunda quyidagi variantlardan foydalanish mumkin:  ko‘proq hajmdagi import hajmini ta’minlash uchun ko‘proq xorijiy valyutadan foydalanish, yoki eksport tushumlarini oshirishga qaratilgan choralar ko‘rish, yoki qo‘shimcha moliyalashtirish manbalarini topish;  import hajmini oshirish uchun birlamchi belgilangan yoki maqsadli sof xorijiy zahiralar hajmini qisqartirish;  importga talabni qisqartirish uchun dastlabki belgilangan yoki maqsadli ishlab chiqarish hajmini qisqartirish;  bir vaqtning o‘zida yuqorida ko‘rsatilgan usullardan foydalanish. Yuqorida qo‘llanilgan iterativ usulni soliq-budjet va pul-kredit sektorlarini bashoratlashda ham qo‘llash zarur. Masalan, bank tizimining sof ichki kreditlarini har qanday bashoratlash asosida nar х lar, ishlab chiqarish hajmi va sof х orijiy aktivlar miqdorlarini bashoratlash yotadi. Agar davlat sektoriga nazarda tutilayotgan bank kreditlarining miqdori davlat budjetining kamadini qoplashga yetarli bo‘lmasa, quyidagi variantlardan foydalanish mumkin:  davlat sektori kamomadini qisqartirish uchun soliq-budjet sohasidagi choralar majmuasini joriy qilish natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atlari sekinlashadi;  х ususiy sektorga bank kreditlarini qisqartirish hisobiga davlat sektoriga kreditlarni ko‘paytirish natijasida nominal ishlab chiqarish hajmi sekinlashadi;  qo‘shimcha tashqi moliyalashtirish manbalarini izlab topish natijasida TB holati o‘zgaradi;

 ichki bankdan tashqari manbalar hisobiga moliyalashtirish natijasida foiz stavkalari o‘zgaradi;  davlat sektoriga ajratiladigan bank kreditlari miqdorining oshirilishi inflatsiya sur’atlarini oshiradi yoki TBning holatini yomonlashtiradi;  bir vaqtning o‘zida yuqorida ko‘rsatilgan usullardan foydalanish. Yuqorida ko‘rib chiqilgan misollar turli sektorlar ko‘rsatkichlari orasidagi moslikni ta’minlashga alohida e’tibor berilishi lozimligini taqozo qiladi. Asosiy bashorat va moliyaviy dasturlarni ishlab chiqishda quyidagi bu х galteriya ayniyatlarining bajarilishini ta’minlash talab qilinadi:  MHTning xarajatlar tomonidagi ishlab chiqarish hajmi budjet ma’lumotlarida beriladigan davlat boshqaruv idoralarining iste’moli va investitsiyasiga, hamda TBning sof tashqi xarajatlariga asoslangan bo‘lishi kerak;  davlat budjeti ma’lumotlaridagi davlat boshqaruv idoralariga ajratilgan bank kreditlari miqdori pul-kredit hisoblarida aks ettirilgan davlat boshqaruv idoralari sof ichki kreditlaridagi o‘zgarishlariga mos kelishi kerak;  davlat budjeti ma’lumotlaridagi tashqi moliyalashtirish miqdori va bank tizimining sof х orijiy aktivlaridagi o‘zgarishlar hajmi TBdagi kapital oqimi to‘g‘risidagi ma’lumotlariga mos kelishi kerak. Bashoratlar bu х galteriya ayniyatlarini ta’minlashlari bilan birga iqtisodiy sektorlar orasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni ham ifodalaydi. Bunday o‘zaro bog‘liqliklarga quyidagilarni kiritish mumkin:  pulga talab va uning nominal ishlab chiqarish va boshqa ko‘rsatkichlar bilan bog‘liqligi;  ichki daromad va nisbiy nar х lar va boshqa ko‘rsatkichlarning importga talab bilan bog‘liqligi;  bank kreditining х ususiy investitsiyalar va importga ta’siri.

Qisqacha xulosalar Moliyaviy dasturlash - belgilangan makroiqtisodiy maqsadlarga erishishga qaratilgan chora-tadbirlar to‘plami. Ushbu maqsadlar iqtisodiyot faoliyatining belgilangan samaradorlik darajasini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Ammo, ko‘pincha moliyaviy dasturlashda ko‘zlangan chora-tadbirlar yalpi talab bilan yalpi taklif o‘rtasidagi nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan bo‘ladi. Nomutanosiblik, odatda TBning qoniqarsiz holati, yuqori darajadagi inflatsiya va past yoki pasayib borayotgan ishlab chiqarish hajmlarida ifodalanadi.

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаti 1. I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbеkiston, 2009.-56 b. 2. Кудина М.В. Основы экономики: Учебник. – ФОРУМ: ИНФРА-М, 2006. 3. Бухгалтерский финансовый учет: Учебник для вузов/Под ред.проф. Ю.А. Бабаева. – М.:Вузовский учебник, 2006. 4. Yakubov I.O., G‘oyibnazarov B.K., Abdusattarova X.M. Balans muammolari. O‘quv qo‘llanma.-T.:O‘zRYoUAJ. 2004. 5. Якубов И.О., Тошмухамедов Н.С. Балансовые проблемы. – Т.: ТГЭУ, 2008.

O'xshashlar

Moliyaviy nazorat

Moliyaviy qo’yilmalar

Moliyaviy hisobot

Moliyaviy nazorat.

Moliyaviy natijalar auditi