Moliyaviy nazorat - Iqtisodiyot - Referatlar

Moliyaviy nazorat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

Moliyaviy nazorat Reja : 1. Moliyaviy nazoratning mazmuni va ahamiyati 2. Moliyaviy nazoratning obyektlari, subyektlari va usullari 3. Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni 4. Davlat m oliyaviy nazorat i organlari

1. Moliyaviy nazoratning mazmuni va ahamiyati Nazorat iqtisodiy tizimning zarur el e m e nti sifatida butun insoniyat sivilizatsiyasi bilan birga rivojlanadi , evolyutsion taraqqiyot va inqilobiy to ‘ fonlar jarayonida , jamiyat iqtisodiy formatsiyasi , siyosiy tizimi , davlat va xo ‘ jalik boshqaruvi , qonun chiqaruvchi , ijroiya va sudlov hokimiyati organlari almashinuvi jarayonida o ‘ zgarib boradi . Nazorat - jamiyat iqtisodiy hayotidagi obyektiv hodisa va har qanday davlat boshqaruvining muhim bo ‘ g ‘ inidir . Shu bilan birga u ko‘p ming rahbar va mutaxassislar, mehnat jamoalari, jamoat va davlat tashkilotlarining subyektiv ijod sohasidir. Moliyaviy nazorat - butun nazorat tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, uning yo‘nalishi davlat moliya siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirish, tarmoqlar iqtisodiyotidagi barcha soha va bo‘g‘inlarda moliyaviy resurslarni shakllantirish va samarali foydalanishga qaratilgan bo‘ladi. Bozor munosabatlari rivojlangan taqdirda ham moliyaviy nazoratning salohiyati pasaymasdan, balki oshib boradi. Moliyaviy nazorat - moliyaning nazorat funksiyasini amalga oshirish ko‘rinishida namoyon bo‘lib, u moliyaviy nazoratning mazmuni va yo‘nalishini belgilab beradi. Shunday bo‘lsada, moliyaviy nazoratning mazmuni va yo‘nalishi jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlarining o‘zgarishidan kelib chiqqan holda o‘zgarib turadi. Masalan, korxonalarning xo‘jalik yuritish huquqlarining kengayishi, ularning moliyaviy faoliyatini olib borishdagi mustaqilligi, tadbirkorlikning rang-barang ko‘rinishdagi mulk shakllarining vujudga kelishi moliyaviy nazoratning mazmunini boyitishga olib keladi. Moliyaviy nazorat bu maxsus shakl va uslublarni qo‘llash orqali xo‘jalik yurituvchi subyektlar va boshqaruv organlarining moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni tekshirishga qaratilgan harakatlar va taftishlar yig‘indisidir. Moliyaviy nazorat - bu moliyaviy tekshirish va u bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar harakatini va muomalasini majmui bo‘lib, xo‘jalik subyektlari faoliyatini va boshqarishni o‘ziga xos usullar va shakllar yordamida tashkil etish.

Moliyaviy nazorat tizimi subyektlar (nazorat qiluvchilar), obyektlar (nazorat qilinuvchilar), nazoratning usul va vositalarini birgalikda jamlab, o‘z ichiga oladi. Ular nazorat obyektining holatini, ijroning kutilgan natijalarini aniqlash, ularni tahlil qilish va baholash, tuzatish kiritishga qaratilgan xatti-harakatlar yo‘sinini ishlab chiqish uchun yaxlit uyg‘unlikda hamkorlik qiladi. Moliyaviy nazorat - tarmoqlar iqtisodiyotidagi nazoratning tarkibiy qismi bo‘lib, u qiymat kategoriyasi bilan bog‘liqdir. Moliyaviy nazorat ma’lum bir sohalarda qo‘llanilib, o‘ziga xos maqsadli yo‘nalishga ega bo‘ladi. Moliyaviy nazoratning obyektiga moliyaviy resurslarning harakati, shakllanishi hamda foydalanishdagi taqsimlash va pullik jarayonlar shuningdek, tarmoqlar iqtisodiyotining barcha bo‘g‘inlaridagi fond shaklidagi pul resurslari ham kiradi. Bevosita tekshirish predmetlari esa, moliyaviy (qiymat) ko‘rsatkichlar tarkibiga kiruvchi foyda, daromad, bevosita va bilvosita soliqlar, rentabellik, mahsulot tannarxi, muomala xarajatlari, turli xil maqsadlar va fondlarga ajratmalar hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar uyg‘unlashgan xarakterga ega bo‘ladi, shuning uchun nazorat xo‘jalik yurituvchilarning ishlab chiqarish, xo‘jalik yuritish, tijorat hamda moliya-kredit mexanizmidagi o‘zaro bog‘liqlikni barcha tomonlarini qamrab oladi. Moliyaviy nazorat quyidagi tekshirishlarni o‘zida aks ettiradi: - obyektiv iqtisodiy qonunlar talabiga rioya etish; - milliy daromad va yalpi ijtimoiy mahsulot qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlashdagi optimallikni ta’minlash; - davlat budjeti daromadlarini tashkil etish va ijrosi (budjet nazorati)ni ta’minlash; - korxona, tashkilot va budjet muassasalarida moliyaviy, mehnat va moddiy resurslardan samarali foydalanish; - xo‘jalik subyektlarining moliyaviy holati va soliq nazorati. Moliyaviy nazoratning oldida hal qilinishi lozim bo‘lgan quyidagi vazifalar turadi:

 tarmoqlar iqtisodiyotidagi pul daromadlari va fondlari bilan moliyaviy resurslarga bo‘lgan talab o‘rtasidagi mutanosiblikka ta’sir o‘tkazish;  davlat budjeti oldidagi moliyaviy majburiyatlarni o‘z vaqtida va to‘liqligicha bajarilishini ta’minlash;  moliyaviy resurslarni yuksaltirishda ichki ishlab chiqarish rezervlarini aniqlash;  tannarxni pasaytirish hisobiga rentabellikni oshirish yo‘llarini ko‘rsatish;  xo‘jalik subyektlarining pul resurslari va moddiy boyliklarini maqsadga muvofiq obyektlarga sarflashga ta’sir qilish, shuningdek, buxgalteriya hisobi va hisobotini to‘g‘ri yurgizish;  harakatdagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga rioya qilishni ta’minlash, shuningdek, turli xil mulk shaklidagi korxonalarni soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish uchun takliflar berish;  korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyati va valyuta operatsiyalaridan yuksak iqtisodiy samara olishga shart-sharoit yaratish va shu kabilar. Moliya intizomiga rioya qilish uchun moliyaviy nazorat korxona, tashkilot va muassasalar javobgarligi bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi. Bunday javobgarlik moliya intizomini buzgan shaxsga nisbatan, ham ma’muriy ko‘rinishda, ham iqtisodiy usulda bo‘lishi mumkin, iqtisodiy usul bilan ta’sir ko‘rsatish muayyan moliyaviy jazo choralari (sanksiyalari) orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy javobgarlikni kuchaytirish, bir tomondan, moliyaviy nazoratning ta’sirini yuksaltirishda q o‘llanilayotgan moliyaviy sanksiyalar miqdorini kamaytirishni talab qilsa, ikkinchi tomondan, ularning samaradorlik darajasini oshirishni talab etadi. Moliya pul munosabatlarining alohida usullari yordamida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, taqsimlash, muomala va iste’molning barcha bosqichlarini namoyon qiladi. Moliyaning nazorat funksiyasini mavjudligi o‘z o‘rnida moliyaviy nazorat mavjudligini keltirib chiqarmaydi, u tegishli davlat organlarining mu h im tashkil etuvchi faoliyatini taqazo etadi.

1. Moliyaviy nazorat - kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda moliyani muhim rolining bir ko‘rinishidir. 2. Moliyaviy nazorat davlat boshqaruv organlari faoliyatining ko‘rinishlaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi. 3. Moliyaviy nazorat - boshqaruvning tartibga solish, rejalashtirish, hisob- kitob va xo‘jalikni yurituvchi subyekt faoliyatining tahlili singari mustaqil vazifasidir. 4. Taqsimlash munosabatlari orqali moliyaviy nazorat ishlab chiqarish, ayirboshlash, muomala va iste’mol munosabatlariga tatbiq etiladi. Moliyaviy nazorat - moliyaviy, kredit va xo‘jalik organlari (tashkilotlari)ning rejalarning bajarilish jarayonida moliyaviy, budjet, soliq, kredit, hisob-kitob va kassa intizomini ta’minlashga qaratilgan va pul xarajatlarining qonuniyligi, asosliligi va oqilonaligini tekshirishdan iborat qonun me’yorlari bilan tartibga solinuvchi faoliyatidir. Moliyaviy nazoratning vazifasi yo‘l qo‘yiladigan chetga chiqish me’yorlarini malakali belgilashdan iborat, qolgan barcha chetga chiqishlarni qayd etish va bartaraf qilish talab qilinadi. Boshqaruvning ichki va tashqi xo‘jalik jarayonlarini kuzatish, tekshirishni amalga oshirar ekan, nazorat bozor iqtisodiyotida, bu harakatlarning hammasi faqat samarali boshqarish uchun foydali bo‘lgandagina mavjudlik huquqiga egadir. Moliyaviy nazorat deganda nazorat vazifalari yuklatilgan davlat va jamoat organlarining korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini iqtisodiy samaradorligini holis baholash maqsadi bilan bu faoliyat ustidan nazoratning ko‘p tomonlama tarmoqlardagi tizimini, xo‘jalik va maqsadga muvofiqligini aniqlashni hamda davlat budjeti daromadlarining rezervlarini aniqlashni tushunmoq kerak. Keltirib o‘tilgan ta’riflar tahlili nazoratning eng muhim jihati – og‘ishlarni qayd qilish va baholash xulosalaridan iboratligi xususida xulosa chiqarish imkonini beradi. Bu, fikrimizcha, nazoratning mohiyatini belgilab beradi. Og‘ishlarni qayd qilish uchun :

– qonun nuqtai nazaridan nazorat qilinayotgan obyektning ruxsat etilgan holati va kutilgan daraja va xatti-harakati yo‘l qo‘yiladigan daraja bilan qiyoslanadi; – harakatlar, xarajatlar, natijalar, standartlar, rejalashtirilayotgan yoki zarur ma’lumotlar bilan qiyoslanadi; – qo‘llangan va huquqiy cheklashlar bilan amalga oshirilgan harakatlar qiyoslanadi; – kutilayotgan va haqiqiylari oqilona va maqsadga muvofiqlari bilan qiyoslanadi; – boshqa qiyoslashlar ham amalga oshiriladi. Nazoratning mohiyati va nazorat qiluvchi shaxsning ish usuli shundan iborat. O‘tkazilgan qiyoslashlardan ish manfaatiga xizmat qiladigan va hatto aybdorlarni jazolash uchun baholash xulosalari chiqarish nazoratni boshqarishning boshqa vazifalaridan farqlaydigan maqsadi shu. Shunday qilib, moliyaviy nazorat - davlat tomonidan tashkil etishni nazorat qilish vazifalari yuklatilgan davlat yoki mustaqil jamoat organlari tomonidan hukumat, korxonalar, tashkilotlar va muassasalar faoliyatining samaradorligini aniqlashga qaratilgan nazorat tizimidir. Davlat budjetini shakllantirish va sarflashdagi rezervlarni, moliyaviy va moddiy resurslarni boshqarishning barcha darajalarida operatsiyalarning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini, qonuniylik tamoyillaridan chetga o‘tish va ularni buzishlarni aniqlash nazorat tizimi vazifasiga kiradi. Nazorat maqsadi - tuzatish choralarini ko‘rish, aybdorlarni javobgarlikka tortish va bularning oldini olishdan iborat. 2. Moliyaviy nazoratning obyektlari, subyektlari va usullari. Jamiyatdagi iqtisodiy hayotning turli xil sohalarida va xo‘jalik boshqaruvidagi ko‘p qirrali murakkab vazifalarni hal qilishda moliyaviy nazorat

faol ishtirok etadi, shunga binoan uni tashkil etish uchun ma’lum bir talablarni aniqlashni taqozo etadi. Moliyaviy nazoratning turkumlanishi quyidagi 7-rasmda aks ettirilgan. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subyektlar o‘z mavqeidan kelib chiqib quyidagicha farqlanada:  davlat moliya nazorati  korxona ichidagi moliya nazorati  jamoat moliya nazorati  mustaqil (auditorlik) moliya nazorati. Davlat moliya nazoratini umumdavlat boshqaruv organlari bilan bir qatorda, alohida vazirliklar orqali ham amalga oshiradi. Umumdavlat boshqaruv organlari moliya nazoratini amalga oshirayotganda, mamlakat hududidagi xo‘jalik subyektlarining mulkchilik shakli va idoraviy bo‘ysunishidan qat’i nazar barchasini qamrab oladi. Vazirliklar tomonidan amalga oshirilayotgan moliya nazoratini faqat o‘zlarining tarkibidaga maxsus nazorat-taftish organlari amalga oshiradi. Ularning tekshirish obyektlari esa, vazirliklar tarkibidagi korxonalar, konsernlar, assotsiatsiyalar va aksionerlik jamiyatlarining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatidan iborat bo‘ladi. Korxona ichidagi moliya nazoratini korxona, tashkilot va muassasa ichida tashkil qilingan iqtisodiy xizmat (buxgalteriya, moliya bo‘limi)lari amalga oshiradi. Nazorat obyekti esa, alohida korxonaning moliya va ishlab chiqarish jarayoni hamda alohida korxona tarkibiga kiruvchi tuzulmaviy bo‘lim (filial, shaxobcha, bo‘lim)lar hisoblanadi. Jamoat moliya nazoratini alohida guruh, alohida jismoniy shaxslar (mutaxassislar) ixtiyoriy va mehnat haqi talab qilmaslik sharti asosida amalga oshiradi. Nazorat obyekti bo‘lib, tekshiruvchi oldida turgan muayyan vazifalar nazarda tutiladi. Mustaqil (auditorlik) moliya nazoratini maxsus audit firmalari va xizmatlari amalga oshiradi. Moliyaviy nazoratni amalga oshirish shakli quyidagicha bo‘ladi:

 dastlabki;  joriy;  s o‘ nggi. Moliya nazoratining dastlabki shakli yuridik va jismoniy shaxslarning moliya xo‘jalik jarayonini yurgizishda muhim ahamiyat kasb etib, u korxona moliya rejasini tashkil qilishda, ko‘rib chiqishda va tasdiqlashda, muassasa va tashkilotlarning daromadlar va xarajatlar smetasi, ta’sis hujjatlarini imzolashdan oldin amalga oshirilishi lozim bo‘lgan jarayonlar tartibidir. Shunday qilib, dastlabki nazorat moliyaviy, moddiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishga ijobiy shart-sharoit yaratib beradi. Moliyaviy nazoratning bu shakli amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar buzilishining oldini olishga xizmat qiladi. Joriy moliyaviy nazorat shakli xo‘jalik-moliya operatsiyalari jarayoni orqali moliya rejalari bajarilayotgan paytda qo‘llaniladi. Ushbu shaklning asosiy ahamiyati korxonalarning ichki xo‘jalik rezervlarini izlash hisobidan jamg‘armani oshirishga ta’sir qiladi. Joriy moliya nazorati korxona, tashkilot va muassasalarning moliya xizmatlari orqali moliya rejasi bajarilayotganda, moliyaviy intizomlar buzilishining oldini olish maqsadida kundalik tadbirlarni amalga oshiradi. Moliya nazoratining so‘nggi shakli hisobot davri va butun moliya-yili tugagandan so‘ng amalga oshiriladigan tadbirlar yig‘indisidir. Bunda, budjetni ijro etishdagi davlat pul resurslarini maqsadga muvofiq xarajat qilinganligi, korxona va tashkilotlarning moliya rejasini bajarganligi hamda budjet muassasalari smetasining bajarilish natijalari tekshiriladi. So‘nggi moliya nazorati dastlabki moliyaviy nazorat shakli bilan o‘zaro bog‘liqlikdadir, chunki so‘nggi nazorat dastlabki moliya nazorati bazasida amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratni qonuniy ravishda, zaruriyat tug‘ilganda va o‘z vakolati chegaralarida O‘zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organlari olib boradi. Ulardan: Moliya vazirligi, Davlat Soliq qo‘mitasi, Davlat Mulki qo‘mitasi, Davlat Bojxona qo‘mitasi va boshqalar. Markaziy bank tijorat banklarini nazorat

qiladi va qolgan fondlar faoliyatini Ijtimoiy ta’minot vazirligi qoshida vakolatli maxsus tuzilgan inspeksiyalar olib boradi. Davlat moliyasi nazorat organi bo‘lib Moliya vazirligi qoshida tuzilgan nazorat-taftish boshqarmasi (NTB) hisoblanadi . MOLIYAVIY NAZORAT Mudda tlari bo‘yich a Bosh qaruv tizimi da cub’e ktlarn inig maqo mi bo‘yic ha Sub’ekt lari bo‘yich a Manb alarg a bog‘li q shakll ari bo‘yic ha Bu dje t- mo liya viy Mo liya - xo‘j alik Mu sta qil Mu sta qil Ja mo at Ich ki xo‘j alik Ich ki tar mo q Da vlat Ko mp yut er orq ali Dal illar aso sid a Huj jatl ar aso sid a So‘ ngg i Jori y Das tla bki 7-rasm. Moliyaviy nazoratning turkumlanishi

8-avgust 1996-yilda O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti "Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat organlari faoliyatini koordinatsiyasini takomillashtirish" to‘g‘risidagi Qarorga imzo qo‘ydi. Unda tekshirishlarni nazorat qilish maqsadida, xo‘jalik subyektlarining faoliyatiga, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, nazorat organlari tomonidan sababsiz aralashishga yo‘l qo‘ymaslik xo‘jalik subyektlarini moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirish va tahlil qilishni muvofiqlashtirish O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasi zimmasiga yuklatildi. Uning qoshida nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha Respublika Kengashi tashkil etildi va unga quyidagi vazifalar yuklatildi: - yil, yarim-yil va choraklar davrida rejali tekshirishlarni o‘tkazish jadvalini ishlab chiqish va tasdiqlash; - amalda kompleks tekshirishlarni o‘tkazishni kiritish va ularda bitta korxona hamma vakolatli tashkilotlar tomonidan tekshirilib, shuni evaziga o‘tkaziladigan tekshirishlar miqdorini va ayrim masalalarni qayta tekshirilishini kamaytirish. Jamoat nazoratini mustaqil, masalan, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyati, atrof-muhitni himoya qilish jamiyatlari amalga oshira boshladilar. Moliyaviy nazorat amalga oshirish usullari bo‘yicha ham farqlanib, u quyidagilarga bo‘linadi:  t e kshirish;  o‘rganish;  tahlil;  taftish. Tekshirish usuli orqali, hisobot, balans va xarajat hujjatlari asosida korxona moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining alohida masalalari ko‘rib chiqiladi. Tekshirish jarayonida moliya intizomining buzilgan nuqsonlari aniqlanadi, natijada, mavjud muammolarni bartaraf etish va salbiy holatlarni takrorlanmasligi uchun chora- tadbirlar ishlab chiqiladi. O‘rganish korxona, tashkilot va muassasalar faoliyatining alohida tomonlarini qamrab oladi. Tekshirishdan farqli o‘laroq, o‘rganish

ko‘rsatkichlarning keng ko‘lamini qamrab oladi va xo‘jalik subyektining moliyaviy holatini, uni rivojlanish istiqbollarini, ishlab chiqarishni qayta tashkil qilish yoki qayta ixtisoslashuvining zarurligini aniqlab beradi. O‘rganish so‘rov va anketalar o‘tkazish orqali amalga oshirilish mumkin. Tahlil moliyaviy nazoratning bir usuli sifatida tizimli va omilli bo‘lishi lozim. U davriy yoki-yillik hisobotlar orqali bajariladi. Pirovardida, rejaning bajarilish, mablag‘larni sarflanish me’yorlariga rioya etilish, moliyaviy intizomga rioya etilish darajalari aniqlanadi. Moliyaviy nazoratning taftish usuli korxona va tashkilotlarning hisobot davridagi moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tekshirish uchun ko‘llaniladigan eng muhim usullaridan biri hisoblanadi. Amaliyotda har qanday taftishni amalga oshirishdan oldin maxsus dastur qabul qilinib, uning tarkibida taftish maqsadi, obyekti, mavzusi va vazifalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy masalalar aks etgiriladi. Taftishning maqsadidan kelib chiqib, turli xil yondashishlar qo‘llaniladi, jumladan, reja va hisobotdagi ma’lumotlarni qiyoslash, naqd pullarni tekshirish, hujjatli va qarama-qarshi tekshirishlar, tovar-moddiy boyliklarni inventarizatsiya qilish va shunga o‘xshashlar. Taftish so‘nggida taftishni amalga oshirgan mutaxassislar tomonidan dalolatnoma tuziladi. Dalolatnomada korxonaning ishlab chiqarish faoliyatida yuzaga kelgan kamchiliklar va muammolarni bartaraf qilish uchun chora-tadbirlar ko‘rsatiladi. Moliyaviy nazorat uslubini kuzatish, qiyoslash, tahlil qilish, olingan natijalarni umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish, ayrim faktlardan umumiy xulosaga kelish va umumiy holatdan xususiy xulosalarga kelishni o‘z ichiga olgan o‘ziga xos uslubiy yo‘sinlar, yo‘l va vositalar yordamida moliya- Taftish

iqtisodiy axborotni va nazorat obyektining haqiqiy holatini o‘zaro bog‘liqlikda o‘rganish deb tushunish mumkin. Moliyaviy nazorat uslubiy usullarining quyidagi tasnifini tavsiya etamiz:  umumuslubiy usullar : taftish, audit, tahlil, mavzuli tekshirish, tadqiq qilish, pirovard natijani dasturiy baholash;  hujjatlar asosidagi nazorat usullari : rasmiy va arifmetik tekshirish, yuridik baholash, mantiqiy nazorat, muqobil tekshirish, teskari hisob usuli, balans- uyg‘unligini tekshirish, qiyoslash, hisobotlarning sanoq bahosi;  faktlar bo‘yicha nazorat usullari : ro‘yxatga olish, ekspertiza, ko‘z bilan kuzatish, nazorat o‘lchovi, nazorat tariqasida ishga tushirish, vaqtni aniq o‘lchash, ish kuni taqsimlanishini o‘rganish, laboratoriya tahlili. Nazorat samaradorligiga rasmiy va mantiqiy, hujjatlar va faktlar asosidagi tekshirishlar singari xilma-xil usullarni qo‘shib foydalanish orqali erishiladi. Tekshirish jarayonida jalb qilinadigan axborot manbalarining to‘g‘riligini aniqlash, xo‘jalik subyektining murakkab vaziyatlardagi yoki noaniqlik sharoitidagi xatti- harakatlarining izchilligini oydinlashtirish, faktik materialni tahlil qilish va umumlashtirish - bularning bari nazoratning turli-tuman usullaridan foydalanishni taqozo etadi. Hujjatlar, faktlar asosidagi yoki kompyuter yordamidagi uslubiy usullarni tahlil qilinayotgan ma’lumotlar manbalariga ko‘ra aniqlash mumkin. Hujjatlar asosidagi nazorat uchun, xususan, dastlabki hujjatlar; buxgalteriya hisobi registrlari; buxgalteriya, statistika va operativ-texnik hisobotlar; rejali, me’yoriy, texnologik, loyixa-konstruktorlik ko‘rinishidagi boshqa hujjatlar axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Faktik nazorat tekshirilayotgan obyektlarning haqiqiy holatini natura holida ko‘zdan kechirish (qayta hisoblash, vaznini o‘lchash, o‘lchash, ekspertiza qilish, laboratoriya tahlili va boshqalar) ma’lumotlari bo‘yicha o‘rganishdan iborat. Hujjatlarning mukammalligi va dastlabki hujjatlar va hisob qaydlarining shubxasiz asosliligi zarurat tug‘ilganda maxsus faktik nazorat uslublari yordamida aniqlanadi. Faqat hujjatlar orqali nazorat qilish uslublariga asoslangan taftish

obyektning butun moliya-xo‘jalik faoliyatini o‘rganmay, buxgalteriya hujjatlari va hisob registrlarini tekshirishdangina iborat bo‘lib qolardi. Hujjatlar asosidagi va faktik nazorat bir-birini to‘ldiradi, ularning alohida qo‘llanilishi amalda g‘oyat kam uchraydi. Hujjatlar asosidagi va faktik nazorat uslublarga bo‘linishining shartli ekanligini faktik ma’lumotlarni hisob ma’lumotlariga qiyoslash bilan yakunlanuvchi ro‘yxatga olish uslubida kuzatish mumkin. Hisob-kitob faoliyatiga kompyuter texnologiyalarining keng joriy etilishi, ko‘p buxgalteriya ma’lumotlarini saqlashda dastlabki hujjatlarni qayta ishlash, kompyuter dasturlari yordamida buxgalteriya hisob-kitobi registrlari va hisobotlarini tuzish nazoratning yangi - kompyuter usulini amalga kiritish imkoniyatini yaratadi. Kompyuterdan har qanday axborotni qog‘ozda, ya’ni muayyan hujjat ko‘rinishida olish mumkinligiga oid e’tirozlarni asossiz deb hisoblash mumkin. Qog‘ozdagi ifoda faqat bu hujjatni tuzgan mas’ul shaxs tomonidan imzolangan taqdirdagina hujjat sifatida xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, kompyuterlarning turli viruslarga moyilligi, hujjatlar bilan asoslovsiz, osongina tuzatishlar kiritilishi soxtalashtirilgan ma’lumotlar olish xavfini tug‘diradi. Shu tufayli zamonaviy nazoratchi yoki auditor uchun kompyuterda qayta ishlangan hujjatning to‘g‘riligini (yoki ishonchsizligini) farqlay bilish muhim. Hujjatning o‘ziga xos shakli va uni olish uchun maxsus bilim zarurligi, nazarimizda ilmiy- amaliy hayotga «kompyuter nazorati» atamasini kiritishga asos beradi. Kompyuter nazorati hujjatlar asosidagi va faktik nazoratdan ayri holda olib borilishi mumkin emas, ularning hammasi o‘zaro bir-birini to‘ldiradi. Moliyaviy nazoratni to‘liq yoki qisman, kompleks yoki mavzuli, yoppasiga yoki tanlab o‘tkaziladigan nazorat turlariga bo‘lish tekshirish hajmi yoki tekshirilayotgan obyektning to‘liq qamrab olinishiga bog‘liq. Davlat organlari tomonidan idoraviy buysunishdagi korxonalar va tashkilotlarda o‘tkaziladigan taftishlar, shuningdek audit va tahlil (shartnoma yoki

dasturga bog‘liq holda), bizning nazarimizda, komplekslilik mezoniga javob beradi. Korxona, tashkilot moliya-xo‘jalik (tadbirkorlik tijorat) faoliyatining ayrim bo‘limlari (qism, uchastkalari) holatini tekshirish mavzuli tekshirish deb ataladi. Masalan, moddiy boyliklar (asosiy vositalar yoki nomoddiy aktivlar)ning saqlanishi va ulardan foydalanishni tekshirish, moliyaviy natijalar aniqlanishining to‘g‘riligini tekshirish va boshqalar. Kompleks yoki mavzuli (operatsiya) tekshirishni o‘tkazish chog‘ida hujjatlar yalpi yoki tanlab tekshirilishi mumkin. Yalpi tekshirish chog‘ida nazoratdan o‘tkazilayotgan davr mobaynidagi dastlabki hujjatlar hisob registrlari va hisobotlar tariqasida rasmiylashtirilib amalga oshirilgan barcha operatsiyalar mazmuni ko‘rib chiqiladi. Tanlab tekshirishda tekshirib chiqilayotgan davrdagi operatsiyalarniig bir qismi (masalan, har bir oyda ketma-ket yoki har qaeridan bir necha kun) qamrab olishni nazarda tutiladi. Agar tanlab tekshirish chog‘ida suiste’mol qilish, ko‘zbo‘yamachilik aniqlansa, u holda yalpi tekshirishga o‘tish lozim. «To‘liq tekshirish» yoki «qisman tekshirish» atamalari hujjatlar asosidagi yoki faktik nazorat usullariga taalluqli. Ro‘yxatta olishni o‘tkazishda barcha moddiy boyliklarning saqlanganligini tekshirish bilan to‘liq qamrab olish mumkin. Shunday qilib, boshqaruv tizimidagi subyektlarning maqomi va roli, subyektlarning o‘zi, nazorat amallarini bajarish vaqti, manbalari, tekshirish bilan qamrab olish hajmi va to‘laligi moliyaning nazorat usulini tasniflash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Yuzaga kelgan murakkab sharoitda moliyaviy nazoratni ishonchli va samarali mexanizmida davlat hukumat organlari bilan boshqaruv organlarining kelishilgan va birdamlik asosida faoliyat olib borilishi lozim. Bu organlarning har birini faoliyatidagi vazifalari, belgilangan kompetensiyalari, ish usullari O‘zbekiston Respublikasini qonunlarida belgilanib, ular doirasida olib boriladi. Shuning bilan bir qatorda, ishning murakkabligi va ko‘p qirraligini inobatga olgan holda, davlatni iqtisodiy ahamiyatini himoya qilinishi, ayrim vaziyatlarda,

birlashgan kuchni yoki boshqacha qilib aytganda, o‘zaro bog‘langan faoliyatini quyidagi 3 asosiy yo‘nalishi bo‘yicha amalga oshirilishi kerak: • moliyaviy qonun buzilishini aniqlash va bartaraf qilish; • davlatga moliyaviy zararni qonun bilan belgilangan soliqlar, penyalar, jarimalar va boshqa sanksiyalar yordamida moddiy qoplashni ta’minlash; • moliyaviy qonun buzishni oldini oladigan profilaktik chora-tadbirlarni o‘tkazish; Moliyaviy nazorat moliyani nazorat funksiyasini amalga oshirish uchun asosiy usul bo‘lib, uni vazifalarini va maqsadini belgilab beradi. Shuning bilan bir qatorda nazoratning mazmuni, uning yo‘nalishini o‘zgarishi, ishlab-chiqarish kuchlarini rivojlanish darajasiga va jamiyatni ishlab-chiqarish munosabatlariga bog‘liq. 1. Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni O‘zbekiston Respublikasida davlat moliyaviy nazorati davlat mablag‘larini sarflash bo‘yicha qonunchilik va me’yoriy-huquqiy hujjatlarga, me’yorlarga, stpndartlarga va qoidalarga rioya etilishi ustidan nazorat bo‘yicha harakatlar va operatsiyalar yig‘indisini bildiradi. Davlat budjetini-shakllantirish va sarflanishidagi rezervlarni, moliyaviy va moddiy resurslarni boshqarishning barcha darajalarida operatsiyalarning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini, qonuniylik tamoyillaridan chetga og‘ish va ularni buzishlarni aniqlash nazorat tizimi vazifasiga kiradi. Nazoratning maqsadi - tuzatish choralarini k o‘ rish, aybdorlarni javobgarlikga tortish va buzilishlarning oldini olishdan iborat. Davlat nazorat organlarining vazifasi, eng avvalo, davlat qonunlari va Prezident farmonlarining ijrosini; ajratilgan budjet mabla g‘ lari yo‘naltirilishining qonuniyligi, to‘g‘riligi va maqsadga muvofiqligini; hukumat va uning organlari faoliyatining samaradorligini, moliyaviy va moddiy resurslarni boshqarishning

barcha darajalarida davlat mablag‘lari samarali va tejab sarflanishini tekshirishga yo‘naltirilishi kerak. Davlat hokimiyati, birinchi navbatda, qonun chiqaruvchi organlar va ijroiya hokimiyati organlari va nazorat qilish vakolatiga ega bo‘lgan boshqaruv organlari budjet-moliya nazoratining subyektlari sifatida ishtirok etadilar. O‘zbekistonda bu Oliy Majlis, Prezident devoni, Vazirlar Mahkamasi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi, Markaziy bankdir. Davlat moliyaviy resurslarini boshqarish – jamiyat oldidagi ulkan mas’uliyat, shu sababli budjet–moliya nazorati boshqaruvning zaruriy elementi bo‘lishi shart. Budjet-moliya nazorati – davlat nazoratining asosiy turidir. Budjetning daromad va xarajat qismlarini tekshirish vazifasi faqat budjet-moliya nazoratiga xos bo‘lib, u moliyaviy nazoratning mohiyatini g‘oyat yorqin aks ettiradi. Hozirgi kunda davlat budjeti oldida turgan vazifalarni qay darajada amalga oshirilishi, moliyaviy nazorat tizimining qay darajada shakllanganligi bilan belgilanadi. Shuningdek, davlat budjet mablag‘laridan foydalanishda huquqiy tartiblarga rioya etilishini kuzatib borish, amalga oshirilayotgan moliyaviy harakatlarning iqtisodiy asoslanganligi va samaradorligini bu harakatlarning davlat oldida turgan vazifalarga muvofiq kelishini moliyaviy nazoratini olib borish iqtisodiy sharoitlardan kelib chiqmoqda. Davlat moliyaviy nazorati davlatning moliyaviy siyosatini amalga oshirilishiga, budjet mablag‘laridan samarali foydalanish sharoitlarini yaratishga ko‘maklashadi. Birinchi navbatda u barcha darajadagi budjetlarning va budjetdan tashqari fondlarning tuzilishi, ko‘rib chiqilishi, tasdiqlanishi va ijrosi ustidan, korxonalar va tashkilotlar, banklar va boshqa moliya muassasalarining moliyaviy faoliyati ustidan nazoratni nazarda tutadi. Iqtisodiyotning nodavlat sektori ustidan davlat moliyaviy nazorati faqatgina ularning davlat oldidagi moliyaviy majburiyatlarini bajarilishiga, shu jumladan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lanishi, kreditlar va boshqa mablag‘lardan foydalanishning qonuniyligi va maqsadliligiga rioya qilinishi, pulli

hisob-kitoblarni tashkil qilishda hukumat tomonidan o‘rnatilgan qoidalarning bajarilishi, buxgalteriya hisobi va hisobotlarini yuritilishiga tegishlidir. 2. Davlat moliyaviy nazorati organlari Davlat moliyaviy nazorati barcha darajadagi qonunchilik va ijroiya organlari tomonidan amalga oshiriladi. Budjet jarayonining brcha basqichlarida Parlament moliyaviy nazorati tegishli qo‘mitalar va komissiyalar vakolatiga kiradi. Oliy Majlis tomonidan tashkil etilgan va unga bo‘ysunuvchi, doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi davlat moliyaviy nazorat organi O‘zbekiston Respublikasining Hisob palatasi hisoblanadi. Uning faoliyati mulkchilik shaklidan, idoraviy va ijtimoiy mansubligidan qat’iy nazar barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga, davlat budjeti mablag‘lariga tayanadigan , davlat mulkini boshqaradigan yoki soliq, bojxona yoki boshqa imtiyozlarga ega bo‘lgan jamoat tashkilotlariga yo‘naltirilgan. O‘zR Hisob palatasi xodimlari tekshirishlar natijalari bo‘yicha xulosalarini tayyorlaydilar va ularni tekshirilgan tashkilotlar rahbarlariga qonun buzilishlarini bartaraf qilish bo‘yicha choralar ko‘rish uchun yuboradilar. Agarda, davlat mablag‘lariga hiyonat aniqlansa, ish huquqni muhofaza qiluvchi organlarga topshiriladi. Qonun buzarliklar aniqlanganda majburiy bajariladigan ko‘rsatmalar beriladi. Bir necha martalik qonun buzarliklar sodir etilganida, Oliy Majlis bilan kelishilgan holda, tashkilotning barcha turdagi hisob-kitoblarini to‘xtatib qo‘yish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Bunda Hisob palatasiga qonun buzarlarga nisbatan ma’muriy jazo choralarini qo‘llash huquqi berilmagan. Ijroya hokimiyati yo‘nalishi bo‘yicha davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi muhim organ O‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi hisoblanadi. Uning zimmasiga budjetni shakllanishi va bajarilishi, davlat mablag‘larini sarflanishi ustidan nazoratni amalga oshirish yuklatilgan. Moliyaviy nazoratni amlga oshirshdagi muhim rol uning huzuridagi o‘zining hududiy organlariga ega bo‘lgan Nazorat-taftish Bosh boshqarmasiga (NTBB) topshirilgan. Uning asosiy vazifasi –

budjet mablag‘laridan, davlat mulkidan, davlat tomoindan taqdim etiladigan soliq va budjet imtiyozlaridan maqsadli va samarali foydalanishni ta’minlash, shuningdek budjet ssudalarini maqsadli sarflash va o‘z vaqtida qaytarish ustidan nazorat olib borish. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Nazorat-taftish Bosh boshqarmasining asosiy vazifa lar i quyidagilar: – respublika va mahalliy budjetlarning qat’iy bajarilishi ustidan doimiy nazoratni ta’minlash; – tijorat banklarini moliya organlari, budjet muassasalari ning birinchi navbatdagi sarf-xarajatlar ini mabla g‘ bilan ta’minlash hamda budjet muassasalari xodimlariga ish xaqi, ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalarni t o‘ lash muddatlariga va t o‘ liqligiga rioya qilish, shuningdek budjet muassasalariga k o‘ rsatib o‘ tilgan maqsadlar uchun naqd pul berish b o‘ yicha faoliyati ustidan nazorat va monitoringni amalga oshirish; – belgilangan shtat-smeta intizomiga va budjet mablag‘larini x o‘ jalik ehtiyojlariga sarflash limitlariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirish; – hokimiyat va boshqaruv organlari rahbarlari va mansabdor shaxslarning budjet jarayoniga asossiz aralashish hollarining oldini olish kabi bir qator vazifalar ham nazorat-taftish organlari zimmasiga yuklatil gan . Shuningdek , O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish Bosh boshqarmasiga amaldagi qonunchilikka asosan , budjet intizomini buzganlik uchun mansabdor shaxslarni jinoiy va ma’muriy javobgarlik ka tortish huquqi beril gan . Davlat moliyaviy nazorati sohasida amaldagi qonunchilikka rioya etilish qismiga tegishli bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining va budjetdan tashqari fondlarining kassa ijrosini nazorat qilish Moliya vazirligining G‘aznachiligiga yuklatilgan. G‘aznachilik tizimi amaldagi qonunchilikka rioya etilish qismiga tegishli bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining va budjetdan tashqari fondlarining kassa ijrosini nazorat qilish bo‘yicha ishlarni olib boruvchi Bosh boshqarma hamda o‘zlarining hududlarida davlat budjeti va budjetdan tashqari

fondlarga tushumlar va ularni ishlatilishini nazorat qiluvchi hududiy organlardan tashkil topgan. G‘aznachilik Moliya vazirligiga qilingan ishlar bo‘yicha har kuni axborot berib boradi. Ikkita mustaqil davlat xizmatlarining funksiyalari va harakatlarida bir-birin takrorlashga yo‘l qo‘yilmasligi uchun Moliya vazirligi G‘aznachilik dastlabki moliyaviy nazoratni, NTBB so‘nggi moliyaviy nazoratni amalga oshirish bo‘yicha qaror qabul qilgan. Amaliyotda funksiyalarning bunday taqsimlanishi quyidagicha ko‘rinish olgan: budjet mablag‘laridan foydalanishning qonuniyligi va mablag‘larni banklardagi hisob raqamlardan o‘tishi ustidan nazoratni G‘aznachilik amalga oshiradi, xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan budjet mablag‘larini sarflanishining asoslanganligi va maqsadlili ustidan nazoratni esa NTBB amalga oshiradi. Soliq qonunchiligiga rioya etilishi ustidan moliyaviy nazorat davlat soliq xizmati tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi huzurida Bosh Nazorat-taftish boshqarmasi tashkil etilgan . Bosh boshqarma O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to‘grisida" 2000-yil 13 martdagi 87-son qarori bilan tashkil etilgan tarkibiy bo‘linmasi hisoblanadi. Bosh boshqarma Qoraqalpogiston Respublikasi, Viloyatlar va Toshkent shahar Davlat soliq boshqarmalarida o‘z faoliyatida bevosita unga bo‘ysunadigan nazorat- taftish bo‘linmalariga ega bo‘ladi. Quyidagilar Bosh boshqarmaning asosiy vazifalari hisoblanadi: – xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini soliqqa oid qonun hujjatlariga rioya qilinishi yuzasidan hujjatlar asosida tekshirish (taftish)larni hamda Huqumat qarorlari bilan nazorat , soliq organlariga yuklangan masalalar bo‘yicha nazorat tartibidagi tekshirishlar n i belgilangan tartibda tashkil etish va o‘tkazish;

– xo‘jalik yurituvchi subyektlardan undiriladigan soliqlar va yig‘imlarni hisoblab chiqarishda, undirishda qonuniylikka rioya qilinishi, to‘lovlarning to‘ g‘ ri hisoblab chiqarilishi va budjetga o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan nazoratni amalga oshirish; – soliqqa doir huquq buzishlarni aniqlash, ularning oldini olish, ularga barham berish; – soliq majburiyatlarini bajarishda xo‘jalik yurituvchi subyektlarga yordam ko‘rsatish; – Davlat soliq qo‘mitasining boshqa bo‘linmalari bilan birgalikda xo‘jalik yurituvchi subyektlarni kompleks tekshirishlarning istiqboli rejalarini tayyorlash, tekshirishlar o‘tkaziladigan obyektlarni aniqlash va ularni amalga oshirish; – hujjatlar asosida va nazorat tartib id agi tekshirishlarni o‘tkazish jarayoni hamda tartibi ustidan nazorat o‘rnatish, shuningdek, ularni o‘tkazishda (barcha darajadagi soliq organlariga) amaliy va metodik yordam ko‘rsatish; – davlat soliq xizmati organlari tomonidan tekshirishlar materiallari bo‘yicha qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qarorlar qabul qili n ishi va moliyaviy sanksiyalar qo‘llanilishi ustidan nazorat o‘rnatish; – xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan hujjatlar asosida va nazorat tartib i dagi tekshirishlar yakunlari bo‘yicha budjet oldidagi majburiyatlarning bajarilishi (qo‘shimcha hisoblangan summalar, moliyaviy sanksiyalar, ma’muriy jari m alar va shu kabilarning undirilishi) ustidan nazorat o‘rnatish; – hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlar natijasida aniqlanga n soliq qonunchiligi buzilishlari va boshqa holatlar to‘ g‘ risidagi axborotlarni umumlashtirish va tahlil qilish; – fuqarolarning soliq qonunchiligi buzilishlari holatlari to‘ g‘ risidagi xatlari, shikoyatlari va arizalarini ko‘rib chiqish. Davlat bojxona xizmati O‘zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksi talablariga muvofiq tovarlarni O‘zbekiston bojxona chegarasi orqali harakatlanishi ustidan davlat nazorati sohasida vakolatlarga ega.

Sanab o‘tilgan organlardan tashqari davlat moliyaviy nazoratini boshqa qator davlat organlari: O‘zR Markaziy banki, Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi va boshqalar ham amalga oshiradilar. Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

O'xshashlar

Moliyaviy nazorat.

Audit va moliyaviy nazorat

Umumdavlat nazorat organlarining moliyaviy nazoratni tashkil etishdagi roli

O’zbekiston Respublikasining moliyaviy nazorat tizimi va unda auditning tutgan o’rni

Byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasini rejalashtirish va byudjetdan moliyalashtirishdagi moliyaviy nazorat