Bosh sahifa
Referatlar
Iqtisodiyot
Davlat institutsional tashkilot sifatida
Davlat institutsional tashkilot sifatida
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
121.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Tashkilot boshqaruv tizimi sifatida
Tashkilot ichki muxiti
Liderlik va tashkilot madaniyati
Institutsional nazariyalarning paydo bo`lishi va rivojlanishi
Tashkilot ichki va tashki muxiti.
![harakatlari qoramollarni yetishtirishga yo`naltirilsa, u 10 ga teng foydalilik ko`rsatichiga ega bo`ladi, deylik. Biroq, agar oilalardan biri qurollangan qo`riqchilarga ega bo`lsa, u holda ushbu oila boshqa tinchliksevar oilaga potensial tahdid soladi: kuch ishlatishdan foydalanish asosida birinchi oila katta resurslarni egallab olishi va nazorat qilishi mumkin. Agar ikkala oila ham o`z a’zolarini qurollantirsa, chorvachilik bilan band bo`lganlar sonining qisqarishi tufayli ular oladigan foyda darajasi 4 gacha kamayadi. Ko`rsatkichlar taqsimoti 2-oila Qo`riqchilar ni saqlab turadi Faqat chorvachilik 1- oila Qo`riqchilar ni saqlab turadi 4;4 [N, St 1 , St 2 ] 2; 12 Faqat chorvachilik 2; 12 10; 10 [P] Nesh bo`yicha yagona muvazanat (4;4) nuqtada turibdi, ya’ni ikkala oila ham o`z a’zolarining bir qismini qurollantiradi va ularni mulkchilik huquqlarini himoya qilish uchun kuch ishlatishdan foydalanishga ixtisoslashtiradi. Har bir xo`jalik birligining, ushbu holatda oilaning o`z «xavfsizlik xizmati»ga ega bo`lishga intilishi natijasida resurslarning katta qismi ishlab chiqarish faoliyatidan olib qo`yiladi, demak, ishlab chiqarishning umumiy hajmi qisqaradi. Masalan, 10 ta yirik shohli qoramol o`rniga har bir oila faqat to`rtta qoramol yetishtiradi. Ishlab chiqarish faoliyati bilan mulkchilik huquqlarini mustaqil himoya qilish faoliyati o`rtasida iqtisodiy sub’ektni tanlash muammosi ham Djon Umbek ishlarida tahlil qilinadi. U tadqiqot ob’ekti sifatida «oltin vasvasasi » davri (XIX asrning ikkinchi yarmi)dagi Kaliforniyani tanladi. Kaliforniyada ushbu davrda yuzaga kelgan vaziyatning xususiyatli belgisi – oshkora qayd etilgan va himoyalangan mulkchilik huquqlarining mavjud emasligidan iborat: 1848 yilda mintaqa Meksika tomonidan AQSh yurisdiksiyasi ostiga topshirildi, lekin yangidan kelgan davlat xizmatchilarining aksariyati oltin chiqadigan uchastkalarni taqsimlash yuzasidan kelib chiqqan nizolarni hal etishni oltin izlovchilarning o`zlariga taqdim etgan holda oltin konlarini ishlab tayyorlashga kirishdilar.](/data/documents/ee7c6cb8-a82e-490d-a149-1ef157060b85/page-5.png)
![qoplanishini kafolatlagan tajovuz qurboni esa, hech narsa yo`qotmaydi. Shunday qilib, biz quyidagi matritsaga ega bo`lamiz. 2-oila Qo`riqchilar ni saqlab turadi Faqat chorvachilik 1-oila Qo`riqchilar n i saqlab turadi 4;4 4; 10 Faqat chorvachilik 10; -4 10; 10 [N, St 1 , St 2 , P] Davlatning aralashuvi majbur qilish imkoniyat ini to`xtatadi va resurslarning bir qismini samarali foydalanish uchun bo`shatadi. Agar davlat kuch ishlatishni qo`llash uchun to`liq monopoliyani joriy etsa, u holda Nesh bo`yicha va Pareto bo`yicha yagona muvozanatli yakun (10; 10) bo`ladi. 3. Davlatning «muvaffaqiyatsizliklari» Istalgan boshqa tashkiliy tuzilma singari davlatning faoliyat ko`rsatishi ham transaksiya xarajatlari bilan bog`liq. Va ular katta miqdordagi transaksiyalarga qaraganda qanchalik ko`p bo`lsa, davlat shartnoma shartlarini bajarishning kafili sifatda ishtirok etadi. Shaxs va davlat o`tasida yuzaga keladigan hukumronlik munosabatlari murakkab va pozitsion xususiyatga ega. Birinchidan, shaxslar davlatga nazorat qilish huquqi bilan birga ushbu huquqni o`z vakillariga – davlat xizmatchilariga o`tkazish huquqini ham topshirishadi. Ikkinchidan, shaxslar nazorat qilish huquqini muayyan shaxsga emas, balki davlat tuzilmasida ma’lum mavqeni egallab turgan funksioner - byurokratlarga topshirishadi. Hukumronlik munosabatlari funksionerlarning shaxsiy xususiyatlariga emas, balki ularning «oqilona yaratilgan qoidalar bilan asoslangan ishbilarmonlik mahoratiga» asoslanadi. Mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilishda davlatning roli qanchalik faol bo`lsa, davlatning ichki tuzilishi shunchalik murakkab va davlat xizmatchilarining soni shunchalik yuqori, demak, davlat apparatining ichida aylanuvchi axborotning buzib ko`rsatilishi darajasi shunchalik yuqori bo`ladi.](/data/documents/ee7c6cb8-a82e-490d-a149-1ef157060b85/page-7.png)
![Bundan tashqari, monitoring va davlat tomonidan o`z vakillari – byurokratlarning opportunistik xatti-harakatlarini oldini olish xarajatlari ham ortadi. Shuning uchun davlatning mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish jarayoniga har qanday aralashuvini modellashtirishda biz, birinchidan, axborotning ehtimoliy buzib ko`rsatilishini, ikkinchidan, majbur qilishdan legitim foydalanish ehtimoli hamma vaqt 100 foizdan kamligini hisobga olishimiz zarur. Hozirgi vaqtda ochiqcha foydalaniladigan resurslarga nisbatan mulkchilik huquqlarining davlat tomonidan tafsirlanishi jarayonini yoritish uchun Elinor Ostrom quyidagi matritsani taklif etadi. 2-shaxs Davlat tomonidan tafsirlangan mulkchilik huquqlari asosida samarali faoliyat Kuch ishlatishdan foydalanish 1- shaxs Davlat tomonidan tafsirlangan mulkchilik huquqlari asosida samarali faoliyat 10-2 x ; 10-2 x [P] -1-2 x ; 1 1- 2 u Kuch ishlatishdan foydalanish 1 1- 2 u ; -1-2 x 2 u ; 2 u [N, St 1 , St 2 ] bu yerda u – davlat tomonidan kuch ishlatishning legitim qo`llanilishi ehtimoli; x - qonun bilan belgilangan mulkchilik huquqlarini buzmaganlarga qarshi kuch ishlatishning nolegitim, hato qo`llanilishi ehtimoli (davlat tomonidan kuch ishlatishning qo`llanilishi foydalilikning ikkita birligi yo`qotilishiga olib kelishi ko`zda tutiladi).](/data/documents/ee7c6cb8-a82e-490d-a149-1ef157060b85/page-8.png)
![Firmaning bozorga nisbatan ekspansiyasi chegaralari kabi davlatning ham o`sish chegaralari mavjud. Agar shartnomalar bajarilishining kafili funksiyalarini bajarish uchun to`liq davlat monopoliyasi qonunga bo`ysunishning yuqori xarajatlari shaklini qabul qiluvchi yuqori transaksiya xarajatlariga olib kelsa, u holda davlat barcha o`zaro munosabatlarda emas, balki faqat uning ayrimlarida kafil sifatida ishtirok etadi , deb taxmin qilish o`rinli. Boshqa bitimlarda ular amalga oshirilishini kafolatlashning muqobil mexanizmlari amal qiladi. Davlat kafolatlanadigan bitimlar doirasi nima bilan belgilanadi? Ushbu doira ularning davlat tomonidan kafolatlanishi shartnoma tomonlarining muqobil kafillarga murojaat etishida yuzaga keladigan xarajatlarga qaraganda kam xarajatli bitimlar bilan chegaralanadi. Shu boisdan uchun firma uchun ifodalangan «o`zi qilish yoki bozorda xarid qilish» degan savol davlat uchun quyidagicha ifodalanadi: «o`zi kafolatlash yoki nazorat qilish huquqini boshqa kafillarga o`tkazish». Masalan, ayrim mamlakatlarda ijtimoiy va tibbiy sug`urta bilan bog`liq barcha bitimlar davlat tomonidan kafolatlanadi, ayni paytda boshqa mamlakatlarda ijtimoiy va tibbiy sug`urta xususiy firmalarga topshiriladi. Ta’lim haqida ham shunday deyish mumkin. Bu hol bitimlarni kafolatlashning muqobil mexanizmlarini taqqoslashda ular tomonidan muayyan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sharoitlarda yuzaga kel adigan transaksiya xarajatlarining o`zaro nisbatini e’tiborga olish lozim. Demak, davlatning mutlaq chegarasi mavjud emas , shuningdek muayyan tarixiy haqqoniylikka nisbat an olinmasa, iqtisodiy va ijtimoiy hayotga davlat aralashuvining optimal o`lchamlari ham mavjud emas . Ushbu xulosa Duglas Nort tomonidan keltirilgan tarixiy istiqbolda davlat rolining tahlili bilan tasdiqlanadi. O`zining eng mashhur «Iqtisodiy tarix tarkibi va undagi o`zgarishlar» kitobida u ikkita iqtisodiy inqilob haqida aytib o`tgan. Nort bo`yicha birinchi iqtisodiy inqilob dehqonchilik resurs bazasini oshirishning asosiy manbasi bo`lgan insoniyatning ko`chmanchi hayotdan o` troq hayot kechirishga o`tishida yuz berdi. Aynan shu vaqtda yerga nisbatan mulkchilik huquqlarini kafolatlash mexanizmi sifatida davlat qurilishining dastlabki shakllari paydo bo`ldi. «Mutlaq mulkchilik huquqlari [yerga nisbatan] mulkdor uchun [undan](/data/documents/ee7c6cb8-a82e-490d-a149-1ef157060b85/page-11.png)
![foydalanish] samaradorligi va unumdorligini oshirishga to`g`ridan-to`g`ri rag`batlarni ta’minlaydi. Shunday qilib, qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishning o`sishi birinchi iqtisodiy inqilobning natijasi bo`ldi. Ikkinchi iqtisodiy inqilob XIX asr boshida, sanoat inqilobining avj olishidan oldin yuz berdi. Aniqrog`i, ikkinchi iqtisodiy inqilob sanoat inqilobi uchun zamin yaratdi, chunki u ixtirolar va amaliy ishlanmalarga nisbatan mulkchilik huquqlari bilan bog`liq shartnomalarni davlat kafolatlari sohasiga kiritishdan iborat edi. «Ixtirolarga nisbatan mulkchilik huquqlari ilmiy-tadqiqot va ixtirochilik faoliyatidan erishiladigan samarani oshirdi hamd a ilmiy bilim bilan texnika o`rtasidagi masofani qisqartirdi. Patent huquqi, sanoat sirlarini qonuniy himoyalash, tovar belgilaridan foydalanishni qonun bilan tartibga solish texnik ixtirolarning paydo bo`lishi va keng tarqalishi, ya’ni fanni ishlab chiqarish bilan birlashtirish uchun zamin yaratdi. Davlat tomonidan intellektual mulkni himoyalash muammosining hal etilishi uning rolining navbatdagi tubdan o`zgarishi bo`lishi mumkin, ushbu masalaning dolzarbligi madaniyat va san’atning rivojlanishiga to`sqinlik qiluvchi «qaroqchilik»ning turli shakllari tarqalishi bilan shartlanadi.](/data/documents/ee7c6cb8-a82e-490d-a149-1ef157060b85/page-12.png)
