Institutsional nazariyalarning paydo bo`lishi va rivojlanishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Institutsional nazariyalarning paydo bo`lishi va rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.5 KB

Ko'chirib olish

Institutsional nazariy a larning paydo bo`lis h i va rivojlanis h i Reja: 1. Institutsional nazariya larning paydo bo`lishi va rivojlanishi tarixi 2. Instituts ionalizmning metodologik asoslari va i nstituts ional tahlilda boshlang`ich nuqta masalasi 3. Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari 4. Institutsional iqtisodiyot ning rivojlanish xususiyatlari

1 . Institutsional nazariya larning paydo bo`lishi va rivojlanishi tarixi Ilmiy iqtisodiy nazariyalar shakllanishi XVII asrda Yevropada dastlab V.Petti, Buagilber, keyinroq esa, A.Smit va D.Rikardolarning klassik iqtisodiy ta’limotlari bilan tavsiflanadi. X1X asrning yetmishinchi yillariga kelib, klassik nazariyaning K.Menger, M.Jevons, L.Valras va boshqa tadqiqotchilarning faoliyati zamiridagi marjinal yondashuv bilan kengayishi neoklassik nazariya sifatida A.Marshallning “Iqtisodiyot prinsiplari” asarida o`z ifodasini topdi. A.Marshallning qarashlari J.B.Klark izlanishlarida takomillashdi. Neoklassik nazariyaning asosiy tamoyillari ikki qismdan iborat. Asosiy tamoyillarning birinchi qismini klassikaning “eski” tamoyillari, ikkinchi qismni esa, neoklassikaning “yangi” tamoyillari tashkil etadi. “Eski” tamoyillar “qat’iy negiz” bo`lsa, “yangi” tamoyillar neoklassikaning «himoya qobig`i»ni tashkil etadi. “Eski” tamoyillarga quyidagilar kiradi:  bozorda hamma vaqt muv o zanat mavjud, u yagona Pareto (Valras-Errou- Dobre) optimum i talablariga mos keladi ;  bozorda individlar tomonidan oqilona tanlov amalga oshir iladi;  i ndividlarga tashqi omillar ta’sir ko`rsatmaydi , ularning biror holatni afzal bilishi barqaror va ekzogen xususiyatga ega ;  xarajatlarning yagona turi – ishlab chiqarish xaraj a tlari hisobga olinadi. Ayni chog`da ayirboshlash xarajatlar i e’tiborga olinmaydi. “Yangi” tamoyillarga ko`ra:  bozorda ayirboshlashni amalga oshirish uchun resurslarning xususiy mulkligi asosiy zamin hisoblanadi;  individlar da bitim to`g`risidagi barcha axborot mavjud;  ayirboshlash chegaralari k amay i b boruvchi foydalilik tamoyili asosida hamda resurslarning dastlabki taqsimlanishi dan kelib chiqib, belgilanadi. Klassik nazariyaning rivojlanishida kuzatiladigan istalgan qoida tuzatishlar va aniqlashtirishlar jarayonida «Eski tamoyillar»ni tashkil qiluvchi fikrlar o`zgarishsiz qolishi lozim. Ular tadqiqot paradigmasini, nazariyani izchil qabul

qiluvchi har qanday tadqiqotchining tanqidi qanchalik keskin bo`lmasin, “eski” tamoyillardan voz kechilmaydi. Aksincha, nazariyaning rivojlanishiga qarab uning tadqiqot predmetiga «yangi tamoyil»ni tashkil qiluvchi qarashlarga doimiy tuzatishlar, yangi unsurlar kiritiladi. «Eski» institutsionalizm nazariyasining mohiyatini yanada to`liqroq ko`rib chiqish uchun ushbu ilmiy yo`nalishning ko`zga ko`ringan vakillari hisoblangan T.Veblen, K.Polani va J.K.Gelbreyt qarashlariga murojaat etish mumkin. Mashinali ishlab chiqarishning paydo bo`lishini tahlil qilishda kapitalist bilan yollanma ishchi o`rtasidagi munosabatlar tizimi mehnat taqsimoti qabul qiladigan quyidagi tashkiliy shakllar orqali ularning o`zaro ta’siriga e’tibor qaratildi: tabiiy mehnat taqsimoti → kooperatsiya → manufaktura va mutlaq qo`shimcha qiymatni shakllantirish → xususiy ishchining paydo bo`lishi → mashinalarning paydo bo`lishi → fabrika → nisbiy qo`shimcha qiymatni shakllantirish. Karl Polanining ta’kidlashicha, aynan milliy resurslar va mehnat bozorining shakllanishi asosida davlatning aralashuvi yotadi. G`arbiy Yevropaning barcha ichki bozorlari mahalliy bozorlar tabiiy evolyutsiyasining natijasi emas, balki davlatning aralashuvi orqali barpo etilgan. T.Veblen «Bekorchi sinf nazariyasi» (1899) [32] asaridagi odatlar to`g`risidagi tahlilda xolizm metodologiyasini qo`llaydi. Odatlar individlarning bozordagi, siyosiy sohadagi, oiladagi xatti-harakatlari doiralarini belgilab beruvchi institutlardan biri hisoblanadi. Insonlar xatti-harakati Veblen tomonidan ikkita juda qadimiy odatdan keltirib chiqariladi. Bu odatlarni u raqiblik hissiyoti (boshqalardan birinchi bo`lish, umumiylikdan ajralib turish istagi) va mahorat hissiyoti (halol va samarali mehnat qilishga moslashish) deb nomlaydi. Ushbu muallifning fikriga ko`ra, raqiblik hissiyoti mulkchilik va bozordagi raqobatning asosida yotadi. Ushbu hissiyotning o`zi individ o`z tanlovini amalga oshirishda o`z foydaliligini ko`paytirishni emas, balki boshqalarning ko`z o`ngida o`z nufuzini oshirishni ko`zlovchi «oshkora iste’mol»ni izohlaydi. Masalan, sotib olmoqchi bo`lgan avtomobilni tanlashda iste’molchi uning narxiga va texnik xususiyatlariga

emas, balki muayyan rusumdagi mashinaga egalik qilish orqali ta’minlanadigan nufuzga e’tiborni qaratadi. Va nihoyat, “eski” institutsionalizm namoyondasi J.K.Gelbreyt tahlilini axborot va axborot almashuvining ishtirokchilar o`rtasida taqsimlanishi masalalaridan boshlaydi. Uning asosiy fikri – hozirgi b ozorda hech kim to`liq axborot ga ega emas . Har bir shaxsning bilimlari ixtisoslashgan bo`lib, xususiy ahamiyatga ega, axborot to`liqligiga faqat ushbu to`liq bo`lmagan bilimlarni birlashtiruvchi tashkilot doirasida erishish mumkin, deb ta’kidlaydi. Bunda hokimiyat alohida shaxsdan guruhga birlashgan, individuallikka ega bo`lgan tashkilotlar qo`liga o`tadi. So`ngra bu tashkilot individlarning xatti-harakatiga ko`rsatadigan ta’sirni tahlil qilib, individlar tavsiflarini institutsional muhit funksiyasi sifatida ko`rib chiqadi. Masalan, uning ta’kidlashicha, iste’mol talabining o`sishi iste’molchilarning o`z ichki tuyg`ulari yuqori bo`lishidan emas, balki ularni ishontirish uchun reklamadan faol foydalanuvchi korporatsiyalar manfaatlarining o`sishidan kelib chiqadi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining jadal rivojlanishi barobarida iqtisodiy tadqiqotlar ko`lami yanada kengaydi va chuqurlashdi. Bu bilan hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining yirik yo`nalishlari shakllanishi ro`y berdi. H ozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarini o`rganishning keng tarqalgan yondashuvlariga ko`ra, ular uchta yo`nalish: neoklassika, institutsionalizm va keynschilikdan iborat. Biroq, mamlakatimizda mazkur yo`nalishlar – ayniqsa, institutsionalizm yo`nalishi sohasidagi ilmiy –nazariy, o`quv-uslubiy jabhalar yaxlit bayon etilgan adabiyotlarni yetarli deb bo`lmaydi. Institutsionalizmning nazariy yo`nalish sifatida shakllanishi bevosita klassik va neoklassik nazariyalar bilan bog`liq. Binobarin, neoklassika tamoyillaridagi yuqorida ko`rsatilgan cheklovlarni hisobga olgan holda bozor modelini tuzishga yo`naltirilgan nazariya – institutsionalizm hisoblanadi. Ushbu nazariyaning tadqiqot markazida institutlar – insonlar tomonidan barpo etiladigan va o`zaro hamkorlikni tarkiblovchi siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy me’yorlar va qoidalar

turadi. Institutsional nazariya qoidalari neoklassik yondashuvga nisbatan yangi nazariya bo`lib, bozor munosabatlari tahlilining yangi sohasidir. Institutsionalizm bugungi kunda iqtisodiyot fanining eng tez rivojlanib borayotgan yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu ko`proq neoinstitutsional iqtisodiy nazariyaga yoki yanada kengroq aytadigan bo`lsak, neoinstitutsional nazariyaga yoki neoinstitutsionalizmga taalluqli. Ilmiy manbalar [ 30, 32, 34, 40, 41, 47 ] guvohlik berishicha, neoinstitutsionalizm chuqur tarixiy ildizga ega. XIX asr oxiri – XX asr boshida yuzaga kelgan “eski” institutsionalizmning dastlabki asoschilari bo`lib T.Veblen, J.R.Kommons va U.Mitchellar hisoblanishadi. Hozirgi zamon iqtisodchilari ularning ishlaridan bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan va iqtisodiyot fanining an’anaviy usullari yordamida izohlanishi qiyin bo`lgan jarayonlarni tahlil qilish imkonini beruvchi g`oyalarni topmoqda. Biroq o`tgan asrning 60-70 yillarigacha institutsional yo`nalish ancha sust rivojlangan. Keyinchalik eski g`oyalar ikkinchi bosqich institutsionalistlari – J.K.Gelbreyt, R.Xaylbroner, F.Perru, J.Furaste, G.Myurdal va boshqalarning ishlarida o`z aksini topgan. “Eski” (zamonaviy) institutsionalizmning uchinchi bosqichi asosan J.Xodjson boshchiligidagi [55] “kembridj maktabi” olimlarining faoliyati bilan bog`liq hisoblanadi. Shu bilan birga turli iqtisodiy maktablarga mansub bir qator iqtisodchilar [30, 31] institutsional tizimlarni tahlil qilish bilan shug`ullanib, o`z tadqiqotlarida institutsional yondashuvdan bevosita yoki bilavosita foydalanishgan. Institutsional nazariyaning ko`p sonli masalalarini yorituvchi adabiyotlarda institutsionalizm turli yo`nalishlarining metodologik xususiyatlari to`g`risidagi fikr-mulohazalarga katta ahamiyat berilgan [31, 39, 40, 50, 56]. “Eski” institutsionalizm bilan neoinstitutsionalizmda ko`plab umumiylik mavjud – bu institutlarni tadqiq etish, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni o`rganishga nisbatan evolyutsion yondashuvning ayrim jihatlarini tahlil qilishdir. Umuman olganda ushbu ikkita yondashuv kesishuv nuqtalariga ega emas.

Rossiyalik olim R.Nureevning fikriga ko`ra, “eski” institutsionalizm bilan neoinstitutsionalizm o`rtasida, kamida, uchta asosiy farq mavjud 1 . 1) Agar “eski” institutsionalistlar zamonaviy iqtisodiy nazariya muammolarini jamiyatdagi boshqa fanlar usullari bilan o`rganishga intilgan holda huquq va siyosatdan iqtisodiyot tomon borishsa, neoinstitutsionalistlar bunga to`g`ridan- to`g`ri qarama-qarshi yo`ldan borishadi, ya’ni o`z tahlilida neoklassik iqtisodiy nazariya vositalariga tayanadi, zamonaviy mikroiqtisodiy usullarni qo`llagan holda siyosiy va huquqiy muammolarni o`rganishadi. 2) “Eski” institutsionalizm asosan induktiv usulga asoslanib, alohida holatlardan umumlashtirishga tomon intildi, buning natijasida, qator iqtisodchilarning fikriga ko`ra, umumiy institutsional nazariya yuzaga kelmadi; neoinstitutsionalizm deduktiv yo`ldan borib, neoklassik iqtisodiy nazariyaning umumiy tamoyillaridan ijtimoiy hayotning muayyan hodisalarini izohlashga intilmoqda. 3) “Eski” institutsionalizm radikal iqtisodiy tafakkur oqimi sifatida asosiy e’tiborni insonlar manfaatlarini himoyalovchi jamoalar (asosan, kasaba uyushmalari va hukumat) xatti-harakatiga qaratdi; neoinstitutsionalizm qaysi jamoa a’zosi bo`lish uning uchun foydali ekanligini o`z manfaatlariga amal qilgan holda hal etuvchi mustaqil individga e’tibor qaratadi. 4) “Eski” institutsionalizm metodologik xolizmdan foydalanadi, uni umumiy tarzda quyidagicha ta’riflash mumkin: “institutlar birlamchi, individlar ikkilamchi”. Ushbu holat neoinstitutsional nazariyaga asos qilib olindi. Shu nuqtai nazardan “eski” va “yangi” institutsional maktablarni bir biridan farqlash lozim. Ingliz iqtisodchisi J.Xodjson [55] u yoki bu yo`nalishga mansub olimlarni quyidagicha tarzda tasniflashni taklif qiladi: “Eski” institutsional maktab: T.Veblen, J.R.Kommons, U.Mitchellar, Y.Shumpeter, J.K.Gelbreyt, F.Nayt, K.Polani, K.Ayres, G.Myurdal. 1 Nureev R. I nstitutsionalizm : vchera, segodnya i zavtra. V k n. «I nstitutsional naya ekonomika». Uchebnoye posobiye G’ A.Oleynik. –M.: INFIM, 2000. -5-7 b.

“Yangi” institutsional maktab: R.Kouz, D.Nort, O.Uilyamson, R.Pozner, M.Olson, F.Xayek. J.Xodjsonning fikriga ko`ra [55], agar “eski” maktab darvinizmga asoslanib, raqobatlashuvchi institutlar to`g`risidagi asoslardan foydalangan holda institutlarning uzoq vaqt mobaynida rivojlanishini ko`rib chiqqan bo`lsa, “yangi” maktab ijtimoiy darvinizmdan yiroqlashib, o`z tadqiqotlarini metodologik individualizm nuqtai nazaridan olib bormoqda. Shunday qilib, J.Xodjson “yangi” maktabni ko`p jihatdan tanqid qiladi. Uning ta’kidlashicha, “yangi” maktabning nochorligi shunda namoyon bo`ladiki, tadqiqotlarga jamiyat o`zining “tabiiy holatida” asos qilib olingan bo`lib, unda qandaydir insoniy munosabatlar mavjud, lekin institutlarsiz; institutlar urf-odatlar va qoidalar bilan birgalikda paydo bo`lishi, so`ngra esa insonlar tomonidan qonuniyat sifatida ochilishi hisobga olinmaydi. Masalan, K.Magner pulning paydo bo`lishi muammosini tadqiq etishni jamiyatning unda pul mavjud bo`lmagan institutlardan holi bo`lgan holatini tahlil qilishdan boshlab, so`ngra esa ularning paydo bo`lishiga individual agentlarning oqilona qarorlari natijasi sifatida qaraydi. O.Uilyamson ham asos sifatida institutlardan holi makon – institutlarsiz bozorni ko`rib chiqadi, so`ngra esa transaksiya xarajatlarini qisqartiruvchi tuzilmalar sifatida firmalarning paydo bo`lishini tadqiq etgan. J.Xodjsonning fikricha [55], neoinstitutsional olamning bunday taxmini noto`g`ri, chunki jamiyat aza l dan institutsionallashgan. Ushbu xulosa, uning ta’kidlashicha, ko`plab iqtisodchilarning “eski” maktab institutsionalistlarining g`oyalariga qaytishiga sabab bo`ldi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, “yangi” institutsional maktab, neoinstitutsional nazariya va yangi institutsional iqtisodiyot – bularning barchasi bitta narsa emas. “Yangi” maktab, R.Nureevning fikricha, o`z asoslariga ko`ra bir- biridan farq qiluvchi ikkita so`nggi yo`nalish: neoinstitutsionalizm uchun neoklassik nazariya va yangi institutsional iqtisodiyot uchun “eski” institutsionalizm yo`nalishlariga asos bo`lib xizmat qildi. Yangi institutsional iqtisodiyot vakillari tomonidan nafaqat ushbu yo`nalish doirasida, balki boshqa yo`nalishlar doirasida ham tan olinib, keng qo`llanilgan bir

necha nazariya ishlab chiqildi. Bular o`yinlar nazariyasi (J. Fon Neyman, O.Morgenshtern, J.Nesh) va to`liqsiz oqilonalik nazariyasi (G.Saymon) hisoblanadi [30]. Yangi institutsional iqtisodiyotning hozirgi zamon ishlanmalarini fransuz maktabi iqtisodchilari – L.Teveno, O.Favro, A.Orlean, R.Buaye va boshqalar ishlarida uchratish mumkin [30, 31]. Biroq, institutsionalistlarning bahs-munozaralari bir yo`nalishning boshqasi ustidan ustunligini isbotlashga yo`naltirilgan. Bir qator iqtisodchilar, xususan T.Eggertsonning ta’kidlashicha 2 , “faqat vaqt munozaralarda hakam sifatida ishtirok etishi mumkin. Aynan metodologik ziddiyatlar tufayli J.R.Kommons boshchiligidagi eski amerika institutsionalistlarining urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki, 1984 yilda R.Kouz yozganidek, “hech qanday nazariyaga ega bo`lmagan ular (amerika institutsionalistlari) hali anglab yetishni talab etuvchi quruq izohli materialdan boshqa hech narsani taklif eta olishmadi”. 2. Instituts ionalizmning metodologik asoslari va i nstituts ional tahlilda boshlang`ich nuqta masalasi H ozirgi vaqtda neoinstitutsional yondashuvdan nafaqat iqtisodchilar va sotsiologlar, balki yuristlar va siyosatshunoslar ham foydalanmoqda. Bu ko`proq ham jahon xo`jalik tizimini, ham alohida olingan milliy iqtisodiyotni tadqiq etishga taalluqli, chunki fundamental tahlilni, xoh u iqtisodiy nazariya, siyosatshunoslik, sotsiologiya, huquq bo`lsin, bir fan doirasida olib borib bo`lmaydi. H ozirgi bosqichda iqtisodiy imperializm 3 iqtisodiy fanning deyarli barcha oqimlariga xos, biroq neoinstitutsionalizmda u yaqqol namoyon bo`ladi, bu boshqa metodologik asoslardan voz kechmagan va neoklassikaning “qat’iy negizi”ni o`zgartirmagan holda jamiyat haqidagi boshqa fanlar – psixologiya, sotsiolgiya, siyosatshunoslik fanlarining ishlanmalaridan foydalanish imkonini beradi, bu tahlil sohasini sezilarli darajada kengaytirib, uni boyitadi va aniqlikka yaqinlashtiradi. 2 Eggertson T . Ekonomicheskoye povedeniye i instituto’. –M.: DELO, 2001. 18-19 b. 4 Neoklassik yondashuvning asosida jamiyat t o`g` risidagi fanlarning butun tar q o q sanalarini umumlashtirish (unifikatsiyalash) yotadi. 3

Neoinstitutsionalizm ikkita umumiy asosdan kelib chiqadi, birinchidan, ijtimoiy institutlar ahamiyatga ega, ikkinchidan ular neoklassik nazariya vositalari yordamida tadqiq etiladi. Ushbu ikki taraflama xususiyat neoinstitutsionalizmni “eski” institutsionalizm va neoklassik nazariyadan ajratib turadi. Neoinstitutsionalizm neoklassik nazariyadan insonning ko`paytiruvchi xatti- harakati va metodologik individualizm tamoyillarini meros qilib olgan holda o`tgan asrning 50-60 yillarga kelib shakllandi. Neoinstitutsionalizmning ayrim variantlarida o`yinlar nazariyasidan foydalaniladi. Ayrim neoinstitutsionalistlar o`z tadqiqotlarida evolyutsion nazariya qoidalariga tayanadi. Biroq, ularning o`xshashligiga qaramay, neoinstitutsional va neoklassik yondashuvlarining metodologik xususiyatlarini belgilab beruvchi bir qator farqlarni ajratish mumkin. Neoinstitutsional nazariya ijtimoiy jarayonning real faoliyat ko`rsatuvchi ishtirokchilari sifatida guruhlar yoki tashkilotlarni emas, balki alohida individlarni o`rganadi. Shu tariqa tashkilotlar ichida individlar o`rtasida yuzaga keladigan munosabatlar turli tashkiliy tuzilmalarning mavjud bo`lishini izohlash uchun hal qiluvchi omil hisoblanib, neoinstitutsional nazariyani o`rganish ob’ekti sanaladi, ayni paytda neoklassik nazariyada firma “qora quti” sifatida ko`rib chiqildi. Firmaning paydo bo`lishi masalalari ham neoklassiklar nazaridan chetda qoldi, ayni paytda neoinstitutsional yo`nalish vakillarining ko`plab ishlari, shu jumladan R.Kouz ishlari [30]ning maqsadi “firmaning mavjud bo`lishini izohlash va uning faoliyati ko`lamlarini belgilab beruvchi sabablarni qidirib topishdan iborat bo`ldi”. Ta’kidlash lozimki, metodologik individualizm bir qator jarayonlarni tadqiq etish uchun ancha jiddiy cheklovlarni belgilaydi. Masalan, davlatni yagona, uyg`unlashgan tarzda foliyat ko`rsatuvchi, bo`linmas organizm sifatida aniq tasavvur qilishga to`liq tayangan tadqiqotni amalga oshirish ancha muammoga aylandi; davlatning maqsadli funksiyasini ko`paytirishga, individlar funksiyalarining qismi (agregati) hisoblanmaydigan o`ziga xos “ijtimoiy ne’mat funksiyasi”ga asoslangan yondashuvlardan foydalanish ham qiyindek tuyuladi. Ikkinchi tomondan, bunday asos tadqiqot natijasida olinadigan xulosalarning

amaliyot nuqtai nazaridan ahamiyatini yanada oshiradi, chunki ular real ma’lumotlarga asoslanadi. Individlar va institutlarning o`zaro bog`liqligini tahlil etishda boshlang`ich nuqtaga nisbatan ikkita tamoyil mavjud. Birinchi tamoyilda institutlar individlarning manfaatlari hamda xatti-harakatlari orqali tushuntiriladi va metodologik individualizm deb nomlanadi . Ya’ni, individ institutlarni tahlil qilishda boshlang`ich nuqta hisoblanadi. Masalan, davlatni tavsiflashda uning fuqarolarining manfaatlari va o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqiladi. Metodologik individualizm tamoyilining davomi spontan evolyutsiya konsepsiyasidir. Ushbu konsepsiyaga ko`ra, institutlar insonlarning harakatlari natijasida paydo bo`ladi degan taxmin ilgari suriladi. Ya’ni, individlar birlamchi, institutlar esa ikkilamchi o`rin tutishi to`g`risidagi taxmin neoklassiklar qarashlarida aks etgan Aksincha, tahlil uchun boshlang`ich nuqta sifatida individlar emas, balki institutlar belgilanishi ikkinchi tamoyilga asos bo`ladi. Shu tariqa ikkinchi tamoyilda xolizm metodologiyasidan foydalaniladi. Boshqacha aytganda, individlar institutlarning ta’rifidan kelib chiqib tavsiflanadi. Institutlar esa, o`zlari makrodarajada munosabatlar tizimini takror ishlab chiqarishda bajaradigan funksiyalar orqali izohlanadi. Endi fuqarolar o`z hukumatini emas, balki hukumat ma’lum xildagi fuqarolarning shakllanishiga ko`maklashadi. So`ngra, spontan evolyutsiya konsepsiyasiga institutsional determinizm tezisi qarshi turadi va u muhim barqarorlashtiruvchi omil hisoblanadi. Institut l ar – o`tmishda sodir bo`lgan «jarayonlar natijasi» bo`lib, ular o`tmish holatlariga moslashgan va shuning uchun ijtimoiy m o` rtlik, psixologik m o` rtlik omili hisoblanadi va barcha keyingi rivojlan i sh «doiralarini» belgilab beradi. Shunday qilib, xolizm da individlarning manfaatlari va xatti-harakatlari ularning o`zaro hamkorigini oldindan belgilab beruvchi institutlarning tavsifi orqali tushuntiri ladi . Ya’ni, institutlar birlamchi, individlar esa ikkilamchi o`rin tutadi. 3. Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari

O`rganish sohalari va ob’ektlarining xilma-xilligi shunga olib keladiki, neoinstitutsional nazariya mukammal nazariy tizim sifatida emas, balki bir necha muhim g`oyalar bilan birlashgan yondashuvlar to`plami sifatida namoyon bo`ladi. Neoinstitutsionalizmning asosiy yo`nalishlari ichida o`z mohiyatiga ko`ra ko`p jihatdan bir-biriga yaqin bo`lgan quyidagi tadqiqotlarni ajratish mumkin [30, 37, 40, 42, 47, 52, 56]: - mulk huquqi nazariyasi – R.Kouz, A.Alchiyan va G.Demsets, R.Pozner, S.Peyovich va Ye.Furubotn – shartnomalar nazariyasiga asos bo`ldi; - transaksiya xarajatlari nazariyasi – R.Kouz, O.Uilyamson, D.Nort – iqtisodiy tashkilot nazariyasi (firma nazariyasi)ga asos bo`lib xizmat qildi – M.Aoki, A.Alchiyan va G.Demsets, S.Chung, M.Jensen va U.Mikling, O.Uilyamson, Yu.Fama; - ijtimoiy tanlov nazariyasi – J.Byukenen, T.Tallok, M.Olson – byurokratiya nazariyasi – K.Errou, V.Niskanen, S.Parkinson; jinoyat va jazolar iqtisodiy nazariyasi – G.Bekker, M.Fridmen, J.Stigler, M.Olson va b.; korrupsiya iqtisodiy nazariyasi – E.Kryuger, J.Stigler va b.; xufyona va norasmiy iqtisodiyot neoinstitutsional konsepsiyasining davomi bo`ldi – E. de Soto, E.Fayg, K.Xart, T.Shanin, F.Shnayder; - D.Nortning institutsional evolyutsiya konsepsiyasi yangi iqtisodiy tarixda o`z ifodasini topdi – B.Gustaffson, D.Nort, R.Tomas va b. Rossiya iqtisodiyot fanida neoinstitutsional nazariya R.I.Kapelyushnikov, O.S.Suxareva, A.N.Oleynik, V.M.Polterovich, V.L.Tambovseva, A.Ye.Shastitko va boshqalarning ishlarida rivojlantirilgan [31, 34, 40, 41, 43, 48, 51, 56]. Xufyona va norasmiy iqtisodiyotning institutsional jihatlari A.Auzan, L.Kosals, A.Oleynik, V.Radayev, L.Timofeev, Yu.Latov va boshqalarning ishida o`z aksini topgan [41, 47, 52]. Neoinstitutsional nazariyaning sanab o`tilgan yo`nalishlari o`rtasida ko`plab farqlar ham, umumiy jihatlar ham mavjud. Xususan, T.Eggertsson quyidagilarni ajratadi [59]:

Birinchidan, barcha ushbu mualliflar almashuvni tartibga soluvchi qoidalar va shartnomalarga nisbatan belgilanadigan cheklovlarni yaqqol ko`rinishda modellashtirishga intilishadi, bunda andoza sifatida ko`proq neoklassik modelda mulk huquqlarining eng na’munali yo`lidan foydalaniladi. Ikkinchidan, to`liq axborot va almashuvning nol darajali xarajatlari to`g`risidagi neoklassik taxminlar oydinlashtirildi, shuning uchun ijobiy transaksiya xarajatlarining oqibatlari o`rganilmoqda. Uchinchidan, baholanadigan ne’matlarda faqat ikkita o`lchov – narx va sifat o`lchovlari mavjud, degan oddiy taxmin ancha yumshatildi, shu sababdan iqtisodiy natijalar va iqtisodiy tashkilot uchun tovarlar va xizmatlar sifat o`zgarishlarining oqibatlari tadqiq etilmoqda. Yana bir bor ta’kidlash lozimki, neoinstitutsional nazariya hozircha to`liq shakllanmagan: ta’riflar va atamashunoslik borasida to`liq uyg`unlikka erishilmagan, matematik modellardan mikroiqtisodiy nazariyadagiga qaraganda juda kam darajada foydalanilmoqda, empirik teslashga katta e’tibor qaratiladi (bu ayniqsa o`tish iqtisodiyotidagi jarayonlarni tahlil qilishda, masalan xufyona sektorni o`rganishda, turli ma’muriy to`siqlarning samaradorligini tadqiq etishda ko`zga tashlanadi). 4. Institutsional iqtisodiyotning rivojlanish xususiyatlari Institutsional iqtisodiyot rivojlanishidagi keyingi davr neoinstiutsional hamda yangi institutsional bosqichlardan iborat. Bosqichlarning nomlanishidagi o`xshashlilikka qaramay, institutlar tahlilida prinsipial jihatdan turli konsepsiyalar mavjud. Birinchi nomlanish neoklassikaning qat’iy negizini o`zgarishsiz qoldiradi. Institutlar tahliliga yangi unsurni kiritish neoklassika nazariyasining «himoya qobig`i» to`g`risidagi fikrlarga tuzatishlar kiritish hisobidan yuz beradi. Aynan shuning uchun neoinstitutsional iqtisodiyot «iqtisodiy imperializm» * ga misol sifatida keltiriladi: an’anaviy mikroiqtisodiy quroldan voz kechmagan holda * Iqtisodiy imperializm – neoklassik yondashuv asosida jamiyat t o`g` risidagi fanlarning tarqoq oilasini umumlashtirish.

«imperialistlar» ilgari neoklassik nazariyaga tashqi bo`lgan omillar – mafkura, xatti-harakat normalari, qonunlar, oila va hokazolarni tushuntirishga intilishadi. Ikkinchi nomlanish, aksincha, institutlarning neoklassikaning ilgarigi qoidalari bilan bog`liq bo`lmagan yangi nazariyasini yaratishga urinishni aks ettiradi. Ronald Kouz «Firmaning tabiati» (1937) «Ijtimoiy xarajatlar muammosi» (1960) kabi maqolalarida birinchi bor neoinstitutsionalizmning tadqiqot dasturini shakllantirgan edi. Ushbu dasturda neoklassik nazariyaning “himoya qobig`i”ga quyidagi o`zgarishlar kiritilgan. Birinchidan, xususiy mulk bilan bir qatorda mulkchilikning jamoaviy, davlat, aksiyadorlik shakllari tahlil qilinadi va ularning bozorda bitimlarni ta’minlashdagi qiyosiy samaradorligi taqqoslanadi. Ya’ni, mulkchilik shakllari va shartnoma shakllarining keng doirasi ko`rib chiqilib, ular asosida almashuv amalga oshiriladi Mulkchilik huquqlari nazariyasi (R.Kouz, R.Pozner, S.Peyovich) va optimal shartnoma nazariyasi (J.Stiglits, Y.Maknil)ning tadqiqot dasturi ana shunday. Bu yerda mulkchilik huquqlarining o`rnatilishi va samarali himoyalanishi uchun mas’ul bo`lgan davlat nazariyasi, ijtimoiy tanlov nazariyasi (J.Byukenen, G.Tallok), shuningdek, ijtimoiy tanlov nazariyasidan hosil bo`lgan konstitutsiyaviy iqtisodiyot (V.Vanberg) ajralib turadi. Ayniqsa, konstitutsiyaviy iqtisodiyotning vazifasi neoklassika, «eski» institutsionalizmning tarkibiy qismi hisoblangan «tartib nazariyasi» hamda “ijtimoiy tanlov” unsurlarini uyg`unlashtirishdan iborat. Ikkinchidan, neoklassik modelga axborot xarajatlari , ya’ni bitim to`g`risidagi va bozordagi vaziyat to`g`risidagi axborotni qidirish va olish bilan bog`liq xarajatlar tushunchasi kiritiladi. Axborot nazariyasi (J.Stigler) neoinstitutsionalizm rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatdi. Uchinchidan, ishlab chiqarish xarajatlari bilan bir qatorda transaksiya xarajatlari mavjudligi neoinstitutsionalistlar tomonidan ta’kidlandi. Transaksiya xarajatlari nazariyasi (R.Kouz, O.Uilyamson) uchun markaziy bo`lgan ushbu atama zamirida bitimlarni amalga oshirishda yuzaga keladigan barcha xarajatlar tushuniladi. Transaksiya xarajatlari nazariyasi va mulkchilik huquqlari nazariyasini

qo`llash natijasida Yangi iqtisodiy tarix (D.Nort) deb nomlangan tarixiy tahlil paydo bo`ldi. Institutsional iqtisodiyot rivojlanishidagi ikkinchi bosqich o`yinlar nazariyasi (J. fon Neyman, O.Morgenshtern, J.Nesh)ning neoklassikadagi umumiy muvozanat modeliga nisbatan bildirgan tanqidiy xulosasi bilan boshlandi. Aynan o`yinlar nazariyasi yangi institutsional iqtisodiyot modellarining tilini shakllantirdi. O`yinlar nazariyasi quyidagi taxminlarga asoslanadi: a) bir necha muvozanat nuqtalari mavjud bo`lishi mumkin; b) muvozanat nuqtalari Pareto bo`yicha optimum nuqtalariga mos kelishi shart emas; v) muv o zanat umuman mavjud bo`lmasligi mumkin. O‘tgan yil yakunlarini sarhisob qilar ekanmiz, avvalambor shuni ta’kidlashimiz kerakki, global jahon iqtisodiyotida hali-beri saqlanib qolayotgan jiddiy muammolarga qaramasdan, 2012-yilda O‘zbekiston o‘z iqtisodiyotini barqaror sur’atlar bilan rivojlantirishni davom ettirdi, aholi turmush darajasini izchil yuksaltirishni ta’minladi, dunyo bozoridagi o‘z pozitsiyasini mustahkamladi. Bu davrda mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,2 foizga o‘sdi, sanoat ishlab chiqarish hajmi 7,7 foizga, qishloq xo‘jaligi 7 foizga, chakana savdo aylanmasi hajmi 13,9 foizga oshdi. Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiyotning mutanosibligi ta’minlandi. Eksport hajmi sezilarli ravishda, ya’ni 11,6 foizga o‘sdi, eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibi va sifati yaxshilanib bormoqda. Buning natijasida xomashyo bo‘lmagan tayyor tovarlarning ulushi 70 foizdan ziyodni tashkil etmoqda. Tashqi savdo aylanmasidagi ijobiy saldo 1 milliard 120 million dollardan oshdi. Inflyatsiya darajasining o‘sish sur’ati prognoz ko‘rsatkichlari doirasida saqlab qolindi va 7 foizdan oshmadi. 2012-yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari 6 foizdan 5 foizga tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o‘rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni yaqqol tasdiqlaydi.

Shularga qaramasdan, davlat byudjetining daromadlar qismi bo‘yicha ko‘rsatkichlari to‘liq bajarildi, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi. Davlat jami xarajatlarining asosiy qismi, ya’ni qariyb 59,2 foizi ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlarini amalga oshirishga qaratildi, uning 34 foizdan ortig‘i ta’lim, 14,5 foizdan ko‘prog‘i sog‘liqni saqlash sohalarini moliyalashtirishga yo‘naltirildi. Bugungi kunda, dunyoning ko‘plab mamlakatlarida davlat qarzining ortib borishi bilan bog‘liq muammolar saqlanib qolayotgan bir sharoitda, O‘zbekistonimiz chetdan qarz olish bo‘yicha puxta o‘ylangan siyosat olib borishi natijasida davlatimiz qarz hajmining ulushini nisbatan past darajada ushlab qolishga va o‘z majburiyatlariga to‘liq javob beradigan mamlakat sifatida barqaror obro‘-e’tiborini saqlab qolishga erishdi. 2013-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, O‘zbekistonning jami tashqi qarzlari miqdori yalpi ichki mahsulotga nisbatan 16,0 foizdan oshmagani, bu ko‘rsatkich esa xalqaro mezonlar bo‘yicha “o‘rtachadan ham kam” darajada baholangani buni isbotlab bermoqda. Mamlakatimiz moliya-bank tizimi barqaror va ishonchli faoliyat yuritib, yuqori ko‘rsatkichlarni namoyon etib kelmoqda. 2012-yilda bank tizimining jami kapitali 24,3 foizga, so‘nggi uch yilda esa ikki barobar ko‘paydi. Bugungi kun.da kapitalning yetarlilik darajasi 24,0 foizdan oshib, bu esa qabul qilingan umumiy xalqaro standartlardan 3 barobar ortiqdir. 2012-yil yakunlari bo‘yicha bank tizimining likvidligi 65,0 foizdan ortmoqda, bu esa talab etiladigan minimal darajadan 2 barobar yuqoridir. 2010-yilda mamlakatimizning atigi 13 ta tijorat banki ijobiy xalqaro reytingga ega bo‘lgan bo‘lsa, ayni paytda ularning soni 28 taga yetdi. Banklar faoliyatida, o‘tgan yillardagi kabi, investitsiya faoliyatiga katta e’tibor qaratildi. 2012-yilda iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilgan kreditlar hajmi 2011- yilga nisbatan 1,3 barobar oshdi. Ajratilgan kreditlarning 76 foizdan ziyodi uch

yildan ortiq muddatga berilgan uzoq muddatli kreditlar ekani, ayniqsa, e’tiborga molik. Mamlakatimiz iqtisodiyotining o‘tgan yil natijalarini baholaganda, Xalqaro valyuta jamg‘armasi missiyasi rahbari Veronika Bakalu xonimning ushbu missiyaning O‘zbekistonda 2012-yil noyabr-dekabr oylaridagi ishi natijalari bo‘yicha bildirgan fikrlarini keltirish o‘rinli, deb bilaman. Uning ta’kidlashicha, “O‘zbekiston iqtisodiyoti jadal sur’atlar bilan o‘smoqda. Soliq-byudjet va tashqi faoliyat sohalaridagi mustahkam pozitsiya, bank tizimining barqarorligi, davlat qarzining kamligi va tashqaridan qarz olishga ehtiyotkorlik bilan yondashish mamlakatni global inqirozning salbiy oqibatlaridan himoya qildi”.   I.A.Karimov. Bosh maqsadimiz – keng ko`lamli islohotlar va modernizatsiya yo`lini qat’iyat bilan davom ettirish: Ўzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga baғishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so`zi gazetasi 2013 yil 19 yanvar, 13-son.

Xulosa XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida bozor iqtisodiyoti munosabatlarining jadal rivojlanishi barobarida iqtisodiy tadqiqotlar ko`lami yanada kengaydi va chuqurlashdi. Bu bilan hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining yirik yo`nalishlari shakllandi. Ular uch yo`nalishdan: neoklassika, institutsionalizm va keynschilikdan iborat. Klassik nazariyaning marjinal yondashuv bilan kengayishi neoklassik nazariya sifatida namoyon bo`ldi. Institutsionalizmning tadqiqot markazida institutlar – insonlar tomonidan barpo etiladigan va o`zaro hamkorlikni tarkiblovchi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy me’yorlar va qoidalar turadi. Institutsional nazariya qoidalari neoklassik yondashuvga nisbatan yangi nazariya bo`lib, u bozor munosabatlari tahlilining yangi sohasidir. Individlar va institutlarning o`zaro bog`liqligini tahlil qilishda metodologik individualizm va xolizm metodologiyasidan foydalaniladi. Ular institutlar yoki individlarning birlamchiligi nuqtai nazaridan bir-biridan farq qiladi. Institutsional iqtisodiyot rivojlanishida o`zaro o`xshash nomdagi neoinstiutsional hamda yangi institutsional bosqichlardan iborat. Birinchi bosqichda mulkchilik huquqlari (R.Kouz, R.Pozner, S.Peyovich), optimal shartnoma, konstitutsiyaviy iqtisodiyot (V.Vanberg), ijtimoiy tanlov (J.Byukenen, G.Tallok), transaksiya xarajatlari (R.Kouz, O.Uilyamson), a xborot (J.Stigler) nazariyalari, i kkinchi bosqichga o`yinlar nazariyasi (J. fon Neyman, O.Morgenshtern, J.Nesh), G.Saymonning to`liqsiz ratsionallik nazariyasi kiritilgan. D.Nort tadqiqotlarida individlarning institutsional doiralarni o`zgartirishga qodirligi ta’kidlanadi. Yangi institutsional iqtisodiyotning eng yoyiq ko`rinishdagi dasturi kelishuvlar iqtisodiyoti (L.Tevano, O.Favro, A.Orlean, R.Buaye)dir. Uni tahlil qilish markazida kelishuvlar turadi. Kelishuvlar individlar o`rtasidagi o`zaro hamkorlikning umumiy doiralari sifatida qabul qilinadi.

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

O'xshashlar

Boshqaruvning ahamiyati, paydo bo’lishi va rivojlanishi

Davlat institutsional tashkilot sifatida

Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli

Pulning rivojlanishi, funksiyalari va turlari

Menejment nazariyasi va amaliyotining rivojlanishi