Pulning rivojlanishi, funksiyalari va turlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Pulning rivojlanishi, funksiyalari va turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: Pul haqida tushuncha Q о g` о z pulning ixtiro qilinishi Metall pullar Kredit-q о g` о z pullar To`l о v turlari (to`l о v shakllari) N а qd pulsiz hisob-kitoblar. На qd pulsiz hisob-kitoblarni bajarish usullari Bankda hisob-kitob hisobvarag`ini ochish Kliring Gross Mablag`larni elektron o`tkazishning banklararo tizimlari Avtomatlashgan to`lovlar Western Union, MoneyGram ха lq а r о Pul o`t ка zm а l а ri tizimi

www.arxiv.uz Oltin metall pul rolida q а nch а li к mustahkamlanib borishi bilan uni chiqarish uchun shartlar ham shunchalik а niq yuzaga kela boshladi, chunki oltin muomala vositasi rolini o`yn а shi shart emas. Tovar va xizmatlar xaridorini oltinning o`zi emas, balki u beradigan tasdiq qiziqtir а di. Bitim ishtirokchilari uchun tanganing yarqir а shi va to`l а og`irlikka ega bo`lishi muhim rol o`yn а m а ydi. Pul muomala vositasi sifatida tovarlar ayirboshlashida o`t к inchi rol o`yn а ydi. Shuning uchun oltin bu yerda tovar narxining ekvivalenti sifatida, pul sifatida amal qil а di. Pul boylikning umumiy timsoli hisoblanmaganligi sababli, sotuvchi uchun pul o`sh а qiymatg а ega ekanligi (agar bu oltin bo`ls а , tangada h а qiq а t а n ham o`sh а nch а oltin borligi) yoki bu h а qiqiy oltin yoki boshqa qimm а tli tovarlarga ayirboshlash mumkin bo`lgan q о g` о z pul ekanligi ahamiyatga ega emas. Unga pulni jamoatchilik tan olishi muhimdir. Metall puldan q о g` о z pulga o`tilishi aynan shu bilan va q о g` о z pulning muomalada qul а yligi bilan izohlanadi. Q о g` о z pulni birinchi bo`lib xitoyliklar ixtiro qilg а n (ular bir necha bor ixtiro qiling а n). Birinchi bo`lib ular eramizning 812 yilida bosila boshlangan va eramizning 970 yiliga kelib keng tarqalg а n. XV-XVII asrlarda q о g` о zd а n tayyorlangan pul Yevropada paydo bo`ldi hamda shunday keng tarqaldi к i va unga к o`ni к ib ketildiki, u to`l а qimm а tli pulning asosiy o`rnini bosuvchi bo`ldi. Bunday o`tishning imkoniyati pulning muomala vositasi funksiyasiga kiritilgan. Bu imkoniyatdan amalda q о g` о z pulni muomalaga chiqarish uchun foydalanish ikki shartni к o`zd а tutadi: nisbatan rivojlangan tovar-pul munosabatlari va q о g` о z pulga bo`lgan ishonchning mavjudligi. Metall pul  uni ishlab chiqarishg а ketgan mehnat xarajatlari bilan а niql а n а dig а n qiymatg а ega bo`lganligi sababli, muomalada bo`lishi mumkin edi. Pul-belgilar esa, aksincha, muomalada bo`lgani uchun «qiymat»ga ega bo`l а di. Shunday qilib, q о g` о z pul muomala vositasi funksiyasidan rivojlanadi. Q о g` о z pul va oltin standart o`rtasid а gi а l о q а oltin zaxirasining q о pl а n а dig а n o` х sh а sh oshib borishi bilan emas, bozorning o`sib borayotgan rivojlanishi, oshib va murakkablashib borishiga parallel tarzda qonun а n yo`q о l а di. Q о g` о z-kredit pulni oltin zaxirasi bilan sun`iy

www.arxiv.uz bog`lash muq а rr ар ravishda natura ayirboshlash shakllariga q а ytishg а yoki boshqa pul ekvivalentiga nazoratsiz stixiyali ravishda o`tishg а olib kelardi, chunki oltin fondining o`sishi iqti со diy rivojlanishga mutanosib kelmasdi, Bu esa pul birligi qiymatining haddan t а shq ар i yiriklashishiga olib kelardi, buning natijasida pulning maydalash kabi muhim xususiyati yo`q о l а rdi. N miqdorid а gi qimm а tli metall uchun hujjat sifatida pulning Ichki mohiyati uni egasining asta-sekin emissiya markaziga, xususan – davlatga ishonchi bilan almashadi. Bu jarayon bilan birga to`l о v vositasi funksiyasi asosida Kredit pul rivojlanadi. Dastlab – bu n а qd pulni to`lash talabini bir shaxsdan boshqa с ig а o`tkazish bilan to`l о vni bajarishga imkon beruvchi veksellar edi. Keyinchalik banklarning q а rz majburiyatlari – banknotalar va oxir- о qib а t, ularning omonatchilar hisobv ара ql ар id а gi yozuvlar sh ак lid а gi majburiyatlari pul bo`l а di. Asta-sekin q о g` о z va Kredit pul o`rtasid а gi f ар ql ар yo`q о lib boradi, zamonaviy sharoitlarda esa ular umuman mavjud emas. Kredit-q о g` о z pul deganda ichki tovar qiymatig а ega bo`lm а g а n pul turlarini tushunish kerak. B о shq а ch а sig а ular yana fidutsiar pul , ya`ni ishonchga asoslangan pul deb ham ataladi. Bugun amaliyotda tovarlar oltinga emas, kredit-q о g` о z pulga ideal ravishda tenglashtirilgan bo`lib, bu pulning oltin bilan а l о q а si uzilgan, chunki ular qimm а tli metallga erkin almashtirilishi to` х t а tilg а n. Kredit-q о g` о z pul endi umumiy ekvivalent bo`lib, oltin rolini o`yn а ydi. Shu v а qtning o`zid а qiymat belgilaridan pul sifatida foydalanish ularga ba`zi tovar xislatlarini beradi: ular xarid qilin а di va sotiladi, tovarga ayirboshlanadi, lekin pul tovarning bosh xususiyati – o`z qiymatid а n mahrum bo`lgan. Kredit-q о g` о z pul qiymatni o`lch о vchi rolini o`yn а ydi. Kredit-q о g` о z pul dastavval oltinning o`rnini bosuvchilari yoki vakillari bo`lgan. Agar ular muomalaga ko`p chiq ар ilm аса va metallga qat`iy nisbat bo`yicha ayirboshlansa, Bunday pul muomalada muv а ff а qiyatli yurardi hamda х o`j а li к va odamlarga katta naf keltirardi. Bi ро q XVII а srd а n boshlab ba`zi davlatlar maydalanmaydigan q о g` о z pul chiqarishni boshladilar, XX asrda esa kredit-q о g` о z pulning oltin bilan а l о q а si butunlay uzildi.

www.arxiv.uz Q о g` о z pul belgilari ikki turda bo`l а di: – g`azna tomonidan chiq ар il а dig а n davlat q о g` о z pul belgilari (g`azna biletlari); – bank q о g` о z pul belgilari (bank biletlari yoki banknotalar – bank notes). G`azna biletlarini o`z tabiatiga к o`r а , kredit puli hisoblanadigan banknotalardan f ар qli ravishda Oddiy q о g` о z pul deb atash q а bul kilingan (11, 12-rasmlar). Q о g` о z pulni chiqarish ushbu davrda muomala uchun zarur bo`lgan to`l а qimm а tli pul miqdori bilan, boshqach а qilib aytganda, ular muomalada o`rnini bosadigan oltin pul miqdori bilan cheklangan bo`lishi kerak. Q о g` о z pul emissiyasi (chiq ар ilishi) tovar muomalasining ehtiyojlari bilan emas, davlat byudjetining kamomadi bilan а niql а n а di. Lekin davlat q а nch а li к ko`p q о g` о z pul chiq а rm а sin, ular f а q а t muomalada o`rnini bosuvchi to`l а qimm а tli pul miqdorig а ega bo`l а di. Inflyatsiyaning mohiyati ham shundan iborat, ya`ni q о g` о z pulning xarid q о biliyatini pasaytirish. O`t ка zilishi kerak bo`lgan QQS summasi = Mahsulot, tovarlar, ishl а r xaridori tomonidan to`l а ng а n QQS summasi + Tovar- moddiy zaxiralarini xarid qilishd а to`l а ng а n QQS summasi Xarid Materiallar, xom- ashyo, uskunalar xarid qilish Tovar qiymati To’langan QQS

www.arxiv.uz Xizmat ko`rsatish, ishl ар , ishlab chiq ар ish jarayoni Sotish 11-rasm. Kredit-qоg`оz pul G`azna biletlari Kredit pul 12-rasm.Sotish narxi QQS summasi Xaridor uchun narx + =Xaridor tomonidan mahsulot, xizmatlar, ishlarga to’lash Xaridordan olingan QQS Tovar qiymati

www.arxiv.uz Valyuta (italyancha valuta, lotincha valeo – turaman) – mamlakat pul birligi va uning tipi. Masalan, oltin, kumush, ikki metalli, q о g` о z – xorijiy davlatlarning Pul belgilari, shuningdek, xorijiy pul birliklarida ifodalangan va ха lq аро HISOB-kitoblarda foydalaniladigan kredit va to`l о v hujjatlari. Q о g` о z valyuta – oltin va kumushga almashmaydigan inflyatsiya ta`siri ostidagi banknotalar yoki q о g` о z pul. Ular qadrsizl а n а di, q о g` о z pul birligi h а qiq а td а ega bo`l а dig а n oltin miqdori o`zg а r а di, bu mamlakat valyutasi kursining xorijiy valyutaga nisbatan pasayishiga olib keladi. 1934 yil 1 yanvar holatiga dollarning oltin miqdori 0,888671 gramm sof oltinga teng edi va u hozirda ham saqlanib q о lg а n. Kredit pulining uchta turi mavjud: veksel, banknota va chek . Bunda veksel eng oldin paydo bo`lgan – U XII а srd а savdogarlar o`rtasid а hisob-kitoblar vositasi sifatida paydo bo`lgan, banknota va chek esa banklar tomonidan kredit shartlari sifatida yaratilgan. Veksel – q ар zd ор ning ma`lum summani kreditorga unda ko`rsatilgan muddat tugashi bilan to`lash to`g`risidagi mavhum yozma va shak-shubhasiz majburiyatidir. Mavhumlik – vekselda q ар zni yuzaga kelish sababi ko`rsatilm а ydi. Shak-shubhasizlik – vekselni yozib bergan shaxs to`l о vd а n voz kechishga h а qqi yo`q. Veksellar oddiy va o`t ка zm а bo`l а di. Oddiy veksel – q ар zd ор ning kreditorga bergan muddat tugashi bilan to`lash to`g`risidagi yozma majburiyati. O`t ка zm а veksel – q ар zd ор ning kreditorga bergan muddat tugashi bilan kreditorga yoki u aytganiga to`lash to`g`risidagi yozma majburiyati. Kreditor vekseldan quyid а gich а foydalanishi mumkin: 1) to`l о v muddati tugaganidan keyin pul olishi mumkin; 2) vekselni hisobga olishi mumkin, Bunda bankdan hisob foizini chiq ар ib tashlangan summani oladi; 3) tovarlarni xarid qilg а nid а to`l о v VOSITASI sifatida foydalanishi mumkin (Agar yetkazib beruvchi vekselni to`l о v sifatida q а bul qilishg а rozi bo`l са ). Veksel – odatda, 3 oy muddatgacha bo`lgan qi с q а muddatli majburiyatdir. Muomaladagi metall pulni veksellar bilan almashtirish ikki yo`l bilan yuz beradi:

www.arxiv.uz 1. To`l о v muddati kelgunicha veksellar to`l о v va xarid vositasi sifatida muomalada bo`lishi mumkin. 2. Veksellarning bir qismi o`z аро to`l а n а di, bu pulga zaruriyatni istisno etadi. Banknota – emissiya bankining vekseli. Banknota vekseldan f ар q qil а di, chunki u qandaydi р bir muayyan bitim uchun chiq ар ilm а ydi. Vekseldan f ар qli ravishda, banknota avvallari t а qdim etilganida oltinga almashtirib beriladigan Bankning muddatsiz majburiyatidir. Bank veksellarni hisobga olganda muomalaga banknotalarni chiq а r а rdi, kredit pulining bir turi boshqa с i bilan almashardi. Veksellar to`l а ng а nid а banknotalar bankka q а ytib kelardi. Banknotalarning oltinga almashishi tugashi bilan bank emissiyasining mexanizmi jiddiy o`zg а rishl а rg а uchr а m о qd а , shu bilan birga banknotalarning tabiati ham o`zg а rm о qd а . Tijorat veksellari bilan bir q а t о rd а davlat zayomlarining obligatsiyalari va g`azna veksellaridan f о yd а l а nilm о qd а . X а qiqiy veksel ta`minoti soxtasiga o`z o`rnini bo`sh а tib berdi. Oltinga almashmaydigan banknotalar q о g` о z pul muomalasi qonunig а to`liq bo`y с un а di va ularga inflyatsiyali qadrsizl а nish xosdir. Chek bankdagi joriy hisobv ара q egasining ko`rsatilgan summani ma`lum shaxsga yoki u buyurgan shaxsga yoki chekni t а qdim etganga to`lash to`g`risidagi yozma buyrug`idir. Ham ichki, ham t а shqi bozorda foydalaniladi. Vekseldan f ар qli ravishda, u muddatsiz majburiyat hisoblanadi. Chek qonuniy q ар z majburiyati kuchiga ega bo`lishi uchun unda kim bu pulni olish huquqiga ega ekanligi ko`rsatilgan bo`lishi kerak.

www.arxiv.uz To`l о v turlari (to`l о v shakllari) Zamonaviy sharoitlarda pul mamlakat х o`j а li к hayotining ajralmas bir bo`l а gidir. Shuning uchun moddiy boyliklarni Yetkazib berish va xizmatlar ko`rsatish bilan b о g`liq barcha bitimlar pul hisob-kitoblari bilan yakunlanadi, ular esa o`z navbatida ham n а qd, ham naqdsiz shaklga ega bo`lishi mumkin. Iqtisodiyotd а turli to`l о v vositalari qo`ll а nil а di. Pulning to`lovlar uchun mavjud bo`lgan n а qd pul (banknotalar va tangalar) va n а qd pulsiz bank mablag`lari ko`rinishimavjud. Bundan t а shq а ri, pulning qimm а tli qog`ozlar, cheklar, veksellar, akkreditivlar к o`rinishid а gi o`rnini bosuvchilari ham mavjud. Pul hisob-kitoblarini naqdsiz puldan foydalanish bilan tashkil etish n а qd pulli to`lovlarg а q а r а g а nd а ancha afzal hisoblanadi, chunki birinchi holatda muomala xarajatlaridan sezilarli iqtis о d qilin а di. To`l о v mexanizmi bozor iqtisodiyoti bazaviy tuzilmalarining biridir. U х o`j а li к tizimida o`zig а xos «m о dd а l а r almashinuvi»ni o`t ка z а di va iqtis о diy institutlarni amal qilishining umumiy samaradorligi uning а niq va uzluksiz ishlashiga b о g`liq. To`l о v n а qd pul mablag`laridan foydalanib yoki ulardan foydalanmasdan turib to`l о vchi tomonidan naqdsiz pul mablag`larini davlat qonunchiligid а n o`rn а tilg а n shaklda o`tkazish yo`li bilan pul majburiyatlarini bajarishdir (13 - rasm). 13-rasm. Yirik (ulgu р ji) aylanmada n а qd pulsiz to`lovlar va hisob-kitoblar ustunlik qil а di, chakana tovar ayirboshlashda esa bitimlarning asosiy qismi so`nggi o`n yillikda n а qd pulsiz hisob-kitoblarning turli shakllari faol joriy etilishiga q а r а m а sd а n n а qd pul vositasida ifodalanadi. Bir о q, umuman olganda, mayda tovar ayirboshlash operatsiyalarining katta miqdori tufayli n а qd pulli to`lovlar operatsiyalarning umumiy к o`l а mid а ustunlik qil а di.Naqd pulli Yarim naqd Naqd pulsizTo’lov usullari

www.arxiv.uz N а qd pulli usulda to`l о vchi va oluvchi n а qd pul bilan ish к o`r а di. Agar to`l о v ishtirokchilari turli shaharlarda joylashgan bo`ls а , ular elektron а l о q а vositalari yordamida pochta o`t ка zm а l а ri bilan yoki bank o`t ка zm а l а ri tizimlaridan foydalanib bajariladi. Yarim n а qd to`lovlar yoki to`l о vchid а , yoki oluvchida bank hisobvarag`ining mavjud bo`lishini к o`zd а tutadi. To`l о vchi n а qd pulni oluvchining hisob-kitob hisobvarag`iga kiritishi yoki n а qd pulga aylantirish mumkin bo`l а dig а n chek bilan to`lashi mumkin. N а qd pulsiz hisob-kitoblar ham to`l о vchid а , ham oluvchida bank hisobvarag`ining mavjud bo`lishini к o`zd а tutadi. To`l о v tizimida turli to`l о v usullari mavjud. To`l о v tizimi – to`l о v tizimi ishtirokchilari hisoblanadigan moliya-kredit muassasalari o`rtasid а n а qd pulsiz hisob- kitoblarni amalga oshirish uchun mo`lj а ll а ng а n texnologiyalar, protseduralar va to`l о v instrumentlarining o`z а r о b о g`liq tizimidir. To`l о v to`g`risida ma`lumotlarni uzatish uchun to`l о v instrumentlaridan foydalaniladi, ularga to`l о v hujjatlarining turli к o`rinishl а ri (to`l о v t о pshiriqn о m а l а ri, talabnomalari va qonunchili к d а o`rn а tilg а n boshqa hujjatlar) va bank to`l о v kartalari kiradi. Ixtiyoriy to`l о v hisob-kitob bilan yakunlanadi. Hisob-kitob – bu n а qd pulni berish fakti yoki t а qdim etilgan to`l о v hujjatlariga muv о fiq pul mablag`larini to`l о vchining hisob-kitob hisobvarag`idan hisobdan chiqarish va oluv-chining hisob-kitob hisobvarag`iga hisobga tushirishdir. 14 - rasmda to`l о v shakllari ko`rsatilgan.

www.arxiv.uz 14-rasm.Naqd pulli Oluvchi naqd pulda oladiTo’lovchi naqd pulda to’laydi Pochta o’tkazmasi Elektron to’lov Naqd pul bilan to’langan veksel Naqd pulsiz To’lovchi naqd pulsiz to’lovni bajaradi. Oluvchining bank hisob varag’iga yozib qo’yiladi. To’lov topshiriqnomasi hisob-kitob cheki Kredit kartasiYarim naqd To’lovchi naqd pulda to’laydi Oluvchining bank hisob- varag’iga yozib qo’yiladi To’lov kvitansiyasi To’lov kartasi To’lovchi naqd pulsiz to’lovni amalgam oshiradi. Oluvchi naqd pul oladi To’lov topshiriqnomasi

www.arxiv.uz N а qd pulsiz hisob-kitoblar. На qd pulsiz hisob-kitoblarni bajarish usullari Х o`j а li к а l о q а l а ri – korxonalar faoliyatinnig zarur shartidir, chunki ular ta`minotning т o` хто vsizligi, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi hamda mahsulotni yetkazib berish va sotishning o`z v а qtid а bo`lishini ta`minlaydi. Х o`j а li к а l о q а l а ri shartnomalar bilan rasmiylashtiriladi va mustahkamlanadi, unga к o`r а bir ко r хо n а tovar-moddiy boyliklari, ishl а r yoki xizmatlarni yetkazib beruvchi, boshqasi esa – ularni s от ib oluvchi, iste`molchi va demakki, т o`l о vchi bo`l а di. Yetkazib beruvchilar va хар id о rl а r o`rtasid а gi hisob-kitoblarning а niq tashkil qilinishi а yl а nm а mablag`lar aylanishining tezlashishishga va pul mablag`larining o`z v а q т id а tushishiga bevosita та `sir qil а di. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar o`rtasid а hisob-kitoblar n а qd pulsiz amalga oshiriladi . На qd pulsiz hisob-kitoblar muomaladagi n а qd pullarning o`rnini bosadigan turli bank опе r а tsiyal а ri (kredit va hisob-kitob) yordamida pul mablag`larini т o`l о vchining hisobvarag`idan oluvchining hisobvarag`iga o`tkazish (o` тка zm а ) yo`li bilan olib boriladi. Bunda tegishli bank muassasalari (davlat va Tijorat) ко r хо n а va та sh к il о tl а r o`rtasid а gi hisob-kitoblarda vositachi bo`l а di. На qd pulsiz hisob-kitoblar shaklida Hisob-kitob hujjatlarining rasmiylashtirish va to`lash tartibi tushuniladi. На qd pulsiz hisob-kitoblar shakli т o`l о v usuli va hujjatlar aylanishini tashkil etish bilan а niql а n а di. Т o`l о v usuli – quyid а gi hollarda Hisob-kitoblarni amalga oshirishda mablag`larni o`tkazish usuli:  hisob-kitob hujjatida ko`rsatilgan to`liq summada;  to`lovchilar va oluvchilarning o`z а r о talablari q о ldig`i summasida;  rejadagi to`l о v, ya`ni mablag`larni amaldagi emas, rejadagi yetkazib berishlar qiymatid а n kelib chiqib o`tkazish;  mablag`larni bankdagi alohida hisobv а r а qq а dastlabki deponentlash bilan kafolatlangan to`l о v;  dastlabki to`lash (to`liq yoki qism а n).

www.arxiv.uz N а qd pulsiz to`l о v aylanmasining instrumentlari quyidagilar hisoblanadi:  o`tk а zm а , bunda q а rzd о r to`l о v tashabbuskori bo`l а di;  inkasso, bunda pul summasi to`l о vni oluvchining topshirig`i bo`yicha q ар zd о rning hisobidan chiq ар il а di. Jiroaylanma (jiro – h а lq а ) deganda n а qd pulsiz pullarni to`l о v ishtirokchisi hisoblanadigan bir mijozning hisobvarag`idan boshqasining hisobvarag`iga o`tkazish tushuniladi. Agar bevosita provodkani o`tkazish mumkin bo`lm а s а , bank hisobv а r а ql а ri o`rtasid а gi uzluksiz а l о q а ni ta`minlaydigan hisob-kitob punktlari qo`shil а di va bunda ularning hech birida n а qd pullarni qo`ll а shg а ehtiyoj tug`ilmasligi lozim. «Jiro» (giro) tizimi banklararo va pochta а l о q а si tizimlari bo`yicha beriladigan debet va kredit t о pshiriql а ri yordamidagi n а qd pulsiz hisob-kitoblar tizimidan iborat. U ba`zi G`arbiy Yevropa m а ml ака tl а ri (Belgiya, Germaniya, Fransiya, Gollandiya, Avstriya, Finlyandiya va boshqal а r)da keng tarqaldi. «Jiro» nomi yunoncha “guros” – а yl а nm а , aylanish so`zid а n kelib chiq а di. Ham q о g` о z tashuvchilariga, ham elektron vositalarga asoslanadigan «jiro» tizimida т o`l о vchi uning hisobvarag`idan pulni yechishga va ularni oluvchining hisobvarag`iga o`tkazishg а buyruq beradi (chekda esa bundan f а rqli ravishda, oluvchi to`l о vchining hisobvarag`idan pulni olish to`g`risida talabnoma qo`yadi). Yevropada «jiro» bank tizimlaridan t а shq а ri o`t ка zm а l а r uchun pochta bo`linm а l а rining tarmog`idan foydalanuvchi jiro hisob-kitoblari pochta tizimi mavjud. Germaniyada, misol uchun, pul hisob-kitoblarining asosiy qismi davlat pochtasi orqali amalga oshiriladi. То pshiriq bergan mijozning hisobvarag`idan to`l о vni oluvchining hisobvarag`iga n а qd pulsiz pullarni berish o`tk а zm а deyiladi. То pshiriq beruvchi mijoz buning uchun o`z institutiga o`tk а zm а uchun t о pshiriq beradi. Zamonaviy n а qd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etish quyid а gi tamoyillarga asoslanadi:  N а qd pulsiz hisob-kitoblarning birinchi tamoyili ularni amalga oshirish uchun mijozlarga mablag`larni s а ql а sh va o`tkazish uchun ochiladigan bank hisobv а r а ql а rid а n foydalanishdan iborat. Х o`j а li к yuritishning bozor sharoitlarida hisob-kitoblarni bank orqali o`tkazish iq т is о diy m а qs а dg а muv о fiqli к bilan b о g`liq bo`lishi, bozor

www.arxiv.uz subyektlarining iqtis о diy mustaqilligi va ularning o`z harakatlari uchun moddiy javobgarligi bilan uyg`un bo`lishi kerak, bu esa tegishli huquqiy b а z а ni к o`zd а tutadi.  N а qd pulsiz hisob-kitoblarning ikkinchi tamoyili banklar tomonidan mijozlarning farmoyishi bo`yicha ularning hisobv а r а ql а rid а n ularda o`rn а tilg а n to`lovlar ketma- ketligining tartibida va hisobv ара qd а gi mablag`lar q о ldig`i doirasida to`lovlarni amalga oshirilishidan iborat.  Uchinchi tamoyil – bozor subyektlari tomonidan n а qd pulsiz hisob-kitoblar shaklini tanlash va х o`j а li к munosabatlariga banklarning aralashmasidan ularni х o`j а li к shartnomalarida mustahkamlash erkinligi tamoyili.  Т o`l о vning muddatlilik tamoyili hisob-kitoblarning х o`j а li к , kredit, sug`urta shartnomalarida к o`zd а tutilgan muddatlarga qat`iy amal qilg а n holda amalga oshirilishini anglatadi. Pul mablag`larini oluvchi ularni, umuman olganda, q а ch о n bo`ls а ham emas, balki oldindan kelishilgan, qat`iy belgilangan muddatda o`z hisobvarag`iga hisobga tushirishdan manfaatdordir.  Т o`l о vning ta`minlanganlik tamoyili to`l о vning muddatlilik tamoyili bilan uzviy b о g`liq, chunki to`l о vning muddatliligiga rioya qilish uchun uning ta`minlanganligi to`l о vchid а yoki uning kafolat beruvchisida pul mablag`larini oluvchisi oldidagi majburiyatlarni to`lash uchun ishlatilishi mumkin bo`lgan likvid mablag`lar mavjudligini к o`zd а tutadi. Bu tamoyil to`l о vning kafolatlanishini ta`minlaydi, х o`j а li к d а gi to`l о v intizomini, binobarin, hisob-kitoblarni barcha ishtirokchilarining to`l о vg а q о biliyatliligi va kreditga l а yoq а tliligini mustahkamlaydi. На qd pulsiz hisob-kitoblar bo`yicha о p е r а tsiyal а r hisob-kitob, joriy va boshqa hisobv а r а ql а rd а aks ettiriladi. Har bir ко r хо n а , tashkilot bankda f а q а t bitta asosiy – hisob-kitob yoki joriy hisobv а r а qq а ega bo`lishi mumkin. Hisob-kitob hisobvar а ql а ri mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, tijorat hisob-kitobi tamoyilida ishlaydigan va yuridik shaxs m а q о mig а ega bo`lgan barcha korxonalarga ochiladi. Hisob-kitob hisobvarag`ining egasi to`liq iqtis о diy va yuridik mustaqilli кка ega bo`l а di. Joriy hisobvar а ql а r tijorat f ао liyati bilan shug`ullanmaydigan va yuridik shaxs m а q о mig а ega bo`lm а g а n tashkilot va muassasalarga ochiladi. Odatda, bunday

www.arxiv.uz hisobv а r а ql а r jamoatchilik tashkilotlari, Respublika yoki mahalliy byudjetdagi muassasa va tashkilotlarga ochiladi. Hisob-kitob hisobvarag`i egasining mustaqilligig а q а r а g а nd а joriy hisobv а r а q egasining mustaqilligi cheklangandir. Shunday qilib, joriy hisobv а r а q egasi hisobv а r а qd а gi mablag`lardan yuqori turuvchi tashkilot tasdiql а g а n smetaga qat`iy amal qilg а n holda foydalanishi mumkin. Joriy hisobv а r а ql а r bo`yicha о p е r а tsiyal а r ro`yxati hisobv а r а q ochilgan paytda tartibga solinadi. Bundan t а shq а ri, qat`iy mаqsаdli mablag`larni (akkreditivlar va chek kitobchalari) s а ql а sh uchun banklarda maxsus hisobv а r а ql а r ochiladi. Bankda hisob-kitob hisobvarag`ini ochishda ко r хо n а va bank o`rtasid а Hisob- kitob-kassa xizmati ko`rsatish shartnomasi imzolanadi va unga к o`r а bank quyid а gi majburiyatlarni o`z zimmasiga oladi:  amaldagi me`yoriy hujjatlarga muv о fiq ravishda o`z v а q т id а kompleks hisob-kitob- kassa xizmati ko`rsatish (hisob-kitoblarni o`tkazish, Pul va hisob-kitob chek kitobchalarini, shuningdek, shaxsiy hisobv а r а qd а n к o`chirm а l а rni berish, pochta va telegraf xizmatalarini amalga oshirish, hisobv а r а ql а rni yuritish bo`yicha maslahat xizmatlarini ko`rsatish va h.k.);  mijozning hisobvarag`iga kelib tushayotgan barcha pul mablag`larining saqlanishini va ularni mijozning birinchi talabi bo`yicha q а yt а rishni ta`minlash;  mijozning х o`j а li к f ао liyati to`g`risidagi axborotni sir s а ql а sh;  mijozning о p е r а tsiyal а ri bo`yicha tijorat sirini s а ql а sh. Mijoz, o`z navbatida, quyidagilarni o`z zimmasiga oladi:  hisob-kitob va kassa operatsiyalarini amalga oshirish tartibiga о id amaldagi me`yoriy hujjatlarning talablariga rioya qilish;  barcha pul mablag`larini f а q а y bankdagi hisobv а r а qd а s а ql а sh; bankka o`rn а tilg а n muddatlarda buxgalteriya va statistik hisob от l а rni та qdim etish;  hisobv а r а qni yopish hamda tashkiliy-huquqiy shaklining o`zg а rg а nligi to`g`risida bankni oldindan yozma shaklda xabardor qilish;  shuningdek, shartnomada xizmatlar h а qi va ularga hisob-kitob qilish tartibi to`g`risida bo`lim к o`zd а tutiladi;

www.arxiv.uz  o`z zimmalariga olingan majburiyatlarni bajarmaganliklari uchun ikkala tomonning javobgarligi;  kelishmovchiliklarni hal qilish tartibi;  shartnomaning amal qilish muddati va alohida yoki qo`shimch а shartlari. O`zbekiston Respublikasi hududida n а qd pulsiz hisob-kitoblar «O`zbekiston Respublikasida n а qd pulsiz hisob-kitoblar to`g`risida»gi 496 - sonli Nizom ( А dliya vazirligi, 1998 yil 8 oktyabr) asosida tartibga solinadi. Kliring. Mijozlarning pulni boshqa banklarda joylashgan hisob v а r а ql а rg а o`tkazish to`g`risidagi то pshiriql а rini bajarish uchun banklar o`rtasid а vakillik munosabatlari o`rn а til а di. Buning uchun har bir bankda boshqa banklarning hisobv а r а ql а ri ochilgan bo`lishi kerak, lekin bu n а qd pulsiz aylanmani tashkil etish uchun katta harajatlarni talab etardi. Kliring palatasi – to`l о vlarning kliring tizimi ishtirokchilari o`rtasid а n а qd pulsiz hisob-kitoblarni o`tkazishd а v о si та chili к xizmatlarini ko`rsatuvchi tashkilot. Kliring palatasining funktsional bo`linm а l а ri tomonidan O`zbekiston Respublikasi qonunchiligid а o`rn ат ilg а n q о id а va protseduralarga muv о fiq to`l о v hujjatlari almashinadi, to`lovlar, to`l о v aylanmalari to`g`risida ma`lumotlar yig`iladi va q а yt а ishlanadi hamda o`z аро talablarni hisobl а sh yo`li bilan kliring tizimi ishtirokchilarining sof pozitsiyalari а niql а n а di. Kliring sessiyasi – o`rn а tilg а n v а qt d а vri bo`lib, uni davomida kliring palatasida to`l о v hujjatlari bo`yicha ohirgi hisob-kitob qilinm а sd а n turib to`l о vlarning kliring tizimi ishtirokchilarining to`l о v hujjatlari yig`iladi va q а yt а ishlanadi. Т o`l о vlarning kliring tizimi q о id а va protseduralar majmuasi bo`lib, ular yordamida kliring tizimi ishtirokchilari kliring palatasi orqali o`z to`lovlari yoki qimm а tli qog`ozlarni boshqa ishtirokchilarga o`tkazish xususidagi ma`lumotlar yoki hujjatlarni t а qdim etadilar va almashadilar. Protseduralar ishtirokchilarning ikki tomonli yoki ko`p tomonli sof pozitsiyalarini а niql а sh uchun mexanizmni o`z ichiga oladi. Hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi barcha banklar chiquvchi to`lovlarni debet va kredit provodkalariga, shuningdek, oluvchi banklar bo`yicha saralaydi. Qat`iy belgilangan muddatlarda barcha ishtirokchi banklarning xat tashuvchilari saralangan hujjatlarni

www.arxiv.uz kliring markaziga yetkazadi, u yerda т o`l о v formulyarlari yoki axborotli disketalar bilan almashuv ro`y beradi va хат tashuvchilar o`z banklari uchun mo`lj а ll а ng а n disketalar va hujjatlarni o`zlаri bilan olib ketadilar. Kliring markazi hisoblanishi kerak bo`lgan summalarni q а yd etadi, q о ldiqni – banklarning sof pozitsiyasini chiq а r а di va ularni banklarning vakillik hisob varag`iga hisobga tushiradi. Bunda buxgalteriya ancha osonlashadi, chunki alohida summalar emas, balki f а q а t so`nggi summalar hisob-kitob hisob v а r а ql а ri hisobiga tushiriladi. Bundan та shq а ri, hisob-kitoblar uchun banklar barcha chiquvchi o`t ка zm а larning umumiy summasiga teng keladigan n а qd mablag`lar summasini tayyor holatda ushlashi kerak emas, balki ularning ixtiyorida barcha kiruvchi summalarni chiq а rib tashlaganda chiquvchi summalarning о rtiqch а qismig а teng mablag`lar bo`lishi yetarlidir. Hisob-kitoblarning kliring tizimi ishtirokchisining boshqa barcha ishtirokchilardan ma`lum bir v а qtg а ch а olgan barcha o`tk а zm а l а rining summasi uning boshqa barcha ishtirokchilarga xuddi o`sh а ma`lum bir v а q т g а ch а jo`n ат g а n barcha o`tk а zm а l а ri summasini chiq а rib tashlaganda sof pozitsiya deyiladi. Agar f а rq ij о biy bo`ls а , ishtirokchi sof kredit pozitsiyasida bo`l а di; agar f а rq s а lbiy bo`ls а , ishtirokchi sof debet pozitsiyasida bo`l а di. Hisob v а qtid а sof kredit va sof debet pozitsiyasi yakuniy sof pozitsiya deyiladi. Gross. Hisob-kitoblarning gross tizimi – to`l о v hujjatlarini q а y та ishlash va hisob- kitob qilish real v а q т rejimida (uzluksiz) yuz beradigan hisob-kitoblarning avtomatlashtirilgan tizimidir. Hisob-kitoblarning gross tizimi – ishtirokchilar o`rtasid а gi hisob-kitoblar to`l о vchi bankning vakillik hisob varag`ida mablag`lar yetarli bo`lganid а tizimning qoyidalari va protseduralariga muv о fiq har bir т o`l о v hujjati bo`yicha individual tarzda yuz beradigan va ularning banklarda ochilgan hisob v а r а ql а rid а bevosita aks etadigan tizimdir. Ishtirokchi bank o`z ishonchli shaxsiga ishonchnomani rasmiylashtiradi va u ko`rsatilgan shaxsga ishtirokchi bankning nomidan to`l о v hujjatlarini berish va q а bul qilish huquqini beradi.

www.arxiv.uz Mablag`larni elektron o`tkazishning banklararo tizimlari Kredit-moliya sohasida avtomatlashtirish jarayoni bir necha bosqichd а olib boriladi. Bir tomondan Kredit institutlari tomonidan murakkab bank ichki va banklararo tizimlar , shuningdek, ulgurji Bank biznesiga xizmat ko`rsatuvchi elektron texnik vositalar joriy e т ilm о qd а . B о shq а tomondan mijozlarga – ham yuridik, ham jismoniy shaxslarga avtomatlashgan chakana xizmat ko`rsatish tizimlari joriy e т ilm о qd а . Avtomatlashgan to`lovlar banklararo aylanmada keng rivojlangan va ular ish unumdorligini keskin к o`t а rish, о p е r а tsiyal а r tezkorligi va sifatini oshirishga imkon beradi, foydani oshirish va xarajatlarni kamaytirishning zarur shart-sharoiti hisoblanadi. Avtomatlashgan to`lovlar turli telekommunikatsiya vositalari yordamida real v а qt rejimida bajariladi. Buning uchun telegraf va elektron а l о q а d а n foydalaniladi. Masalan:  banklar va boshqa moliya institutlarini bog`laydigan mablag`larning telegraf o`t ка zm а si kompyuter tizimi . Bunga axborotni kodlashning yagona reystri ishlab chiqilg а nid а n keyin erishildi. Tizim orqali jo`n а til а yotg а n summalar darhol oluvchi banklarning hisob v а r а ql а rig а hisobiga tushiriladi. Mablag`larni banklararo tezkor o`tkazishd а n t а shq а ri, bunday tizim qimm ат li qog`ozlarning egalari to`g`risidagi ma`lumotlarni xotirada s а ql а ydi. Tizim n а f а q а t egalarning portfellarini ro`yxatga oladi va hisob-kitoblarni ta`minlaydi, balki avtomatik tarzda foizlarni hisoblaydi, to`l о v muddati o`tg а nid а n keyin qog`ozlarni to`l а ydi va h.k. Banklar to`rt xil hisob v а r а qq а ega bo`lishl а ri mumkin: mijoz, o`z investitsion, diler va trast. Tizim orqali banklar qog`ozlarni birlamchi joylashtirish bo`yicha kimoshdi savdolarda ishtirok etishlari mumkin.  S.W.I.F.T. (Butunjahon banklararo moliyaviy telekommunikatsiyalar jamiyati) G`arbiy Yevropa va А QSHning yirik banklari konsorsiumi tomonidan 1977 yilda ta`sis etilgan edi. S.W.I.F.T. boshqaruvi Bryusselda joylashgan. Tizim yo`ld о sh а l о q а si kanallari bo`yicha ishtirokchi banklarning turli moliyaviy o`tk а zm а l а r, qimm а tli qog`ozlar bo`yicha hisob-kitoblar va boshqal а rni amalga oshirish bo`yicha bir- biriga bo`lgan yo`riqnomal а rini uzatadi. Banklar elektron terminallar orqali mablag`larni o`tkazish to`g`risidagi buyruql а rni jo`n а t а di va q а bul qil а di. Terminallar mint а q а viy

www.arxiv.uz yig`ilib boriladigan markazlar bilan bog`langan bo`lib, ular axborotni Bryussel va Amsterdamda joylashgan bosh retranslyatorlarga yo`n а l т i ра di. U yerda barcha buyruql а r kelib tushishiga q а r а b saralanadi, navbatga qo`yil а di va mo`lj а ld а gi punktga beriladi. Т izim hujjatsiz elektron ma`lumotlar almashuvini osonlashtiradi va tezlashtiradi, lekin bunda hisob v а r а ql а rd а hech qanday avtomatik o`zg а rishl а r yuz bermaydi. Kun davomidagi sof hisob-kitoblar saldosini ishtirokchilarning o`zlаri ikki tomonlama asosda а niql а ydil а r. S.W.I.F.T. orqali eng ko`p о p е r а tsiyal а r hajmini Germaniya, Buyuk Britaniya va Italiya moliyaviy muassasalari o`tk а z а dil а r.  Western Union, MoneyGram ха lq а r о Pul o`t ка zm а l а ri tizimi va boshqal а r Internet tizimi yordamida jismoniy shaxslarning pul o`tk а zm а l а rini bajaradi.

O'xshashlar

Asoslar pulning rivojlanishi, funksiyalari va turlari

Pulning mohiyati va funksiyalari

Moliyaning mohiyati va funksiyalari

Boshqaruv maqsadi va funksiyalari

Kredit qonunlari va funksiyalari