Moliyaning mohiyati va funksiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Moliyaning mohiyati va funksiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja : 1. Moliyani o‘rganishning zarurligi 2. Fanning maqsadi va vazifalari 3. Moliyaning mohiyati va zarurligi 4. Moliyaning funksiyalari

1. Moliyani o‘rganishning zarurligi O ‘ zb e kiston o ‘ z mustaqilligiga erishgach , qisqa vaqt ichida davlatchiligini , mustaqil moliya , kr e dit , sug ‘ urta va boshqa sohalarni shakllantirish , ular vositasida murakkab xo ‘ jalik va ijtimoiy jarayonlarni mohirlik bilan boshqarishni ham yo ‘ lga qo ‘ ya oldi . Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida moliya tizimining ahamiyati tobora ortib borishi moliya organlarining faoliyatiga talabni kuchaytirib yubormoqda . M oliya tizimining o ‘ ziga xos tomonlari shundaki , turlicha mulk subyektlarining xo ‘ jalik yuritishdagi t e ng huquqli munosabatlarini o ‘ zida ifoda etadi . Respublikamiz moliya tizimini rivojlantirishda bevosita iqtisodchi mutaxassislarning roli kattadir. Bo‘lajak iqtisodchilarni oliy ta’lim muassasalarida olayotgan bilimlari orasida «Moliya» fanining alohida o‘ziga xos o‘rni mavjud. Moliyani o‘rganish nima uchun muhim hisoblanadi? Bunga javobni quyidagicha berish mumkin: • mamlakat moliya siyosatiga ta’sir ko‘rsatuvchi, ongli fuqarolik qarorlarini qabul qilish uchun. Shuni unutmaslik kerakki, davlat budjeti – bu “sening budjeting” hamdir: partiyalarning siyosiy dasturlarini, budjet so‘rovlarini, qabul qilinayotgan qarorlarni baholash bilan birga ular davlatning farovonligiga va aholining shaxsiy daromadlariga qanday ta’sir etishi to‘g‘risida o‘z firklarini shakllantirmoq uchun; • biznes dunyosidagi va davlat boshqaruvidagi muvaffaqiyatli faoliyat uchun; • qiziqarli va foydali martabani (karerani) ta’minlash uchun ; • shaxsiy daromadlar va jamg‘armalarni samarali boshqara olishlik uchun ; • shaxsiy dunyoqarashni kengaytirish uchun .

2. Fanning maqsadi va vazifalari Bozor munosabatlari sharoitida pul va moliya-kredit dastaklarining roli va ahamiyati sezilarli ravishda ortib boradi. Pul va moliya-kredit tizimi bozor mexanizmi samarali ishlayotgan asosiy iqtisodiyot tarmoqlaridan hisoblanadi. «Moliya» fanini o‘qitishning maqsadi - kelgusida yuqori malakali iqtisodchi-mutaxassislar bo‘lib yetishadigan talabalar uchun O‘zbekiston Respublikasi moliya tizimi haqida nazariy bilimlar berish, ularda iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida davlat moliya siyosatining yo‘nalishlari bo‘yicha asosiy ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib fan o‘z predmetini o‘rgatish uchun quyidagi vazifalarni qo‘yadi: - moliyaning mohiyati, funksiyalari, tamoyillari va rolini o‘rganish; - moliya tizimi va uning bo‘g‘inlarini o‘rganish; - moliyani boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy asoslarini o‘rganish; - mikro va makro darajada moliyaning amal qilishi xususiyatlarini o‘rganish; - iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida moliyadan foydalanish asoslarini yoritish; - jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida moliyaning rolini yoritish va tahlil qilish. Fanni o‘rganish predmeti bo‘lib O‘zbekistonda moliya tizimi va moliya munosabatlari hisoblanadi . Fanning asosiy maqsadi moliyaning funksiyalarini, moliyani boshqarishni, davlat va korxonalar moliyasini, xalqaro moliya va uning jahon taraqqiyotidagi o‘rnini ochib berish va o‘rganish hisoblanadi. Korxonalar va davlatning sanab o‘tilgan moliyaviy faoliyati sohalari bo‘yicha olingan bilimlar bo‘lajak moliyachilarga mavjud moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish masalalarini yuqori darajada yechish imkonini beradi. Mazkur fan “Davlat budjeti”, “Soliqlar va soliqqa tortish”, “Qimmatli qog‘ozlar bozori”, “Sug‘urta ishi”, “Moliyaviy menejment” va sh.k. fanlarni o‘rganishda tayanch hisoblanadi. Fan “G‘aznachilik ishi” yo‘nalishida III semestrda o‘qitiladi .

3. Moliyaning mohiyati va zarurligi Moliya va moliyaviy munosabatlarning vujudga kelish tarixi insoniyat tarixining tarkibiy qismi bo‘lib, ming-yillar avval paydo bo‘lgan. Qadimgi Bobil davlatida amal qilgan Xamurabi qonunlari yoki Qadimgi Hindistonning Manu qonunlarimi, Xitoy, Yunoniston yoki Turon, Rim imperiyasi qonunlarimi, baribir ularning barchasida soliqlar to‘plash, davlat xazinasi hisob-kitobi kabi masalalar o‘z aksini topgan. Ularda jamiyat hayotida mustahkam o‘rin tutgan pul hisob- kitobi bilan bog‘liq moliyaviy munosabatlarga katta ahamiyat berilgan. Chunki moliya sohasida, soliq-boj sohasida to‘g‘ri siyosat yuritilishi jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan. Sohibqiron Amir Temur o‘z Tuzuklarida: «Amr etdimki, raiyatdan mol-xiroj yig‘ishda ularni og‘ir ahvolga solishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib qo‘yishdan saqlanish kerak. Negaki, raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining kambag‘allashishiga olib keladi» deya soliqlarning, moliyaning davlat va jamiyat hayotida muhim ahamiyatga egaligini ta’kidlab o‘tgan. “Moliya” iborasi XIII - XV asrlarda Italiyaning savdo shaharlarida paydo bo‘lib, avvaliga har qanday pul to‘lovini bildirgan. Keyinchalik bu ibora qandaydir jarayonni, subyektlar o‘rtasidagi munosabatlarni, aniqrog‘i, pul munosabatlarini bildirgan va xalqaro ko‘lamga yoyilgan, lekin uni ishlatish sohasi umumdavlat pul fondlariga pul to‘lovlari bilangina chegaralangan. XVII-XVIII asrlarda Yevropada sanoatning rivojlanishi, fan-texnika sohasidagi inqiloblar, buyuk jug‘rofiy kashfiyotlar, mamlakatlar va xalqlar o‘rtasidagi turli aloqalarning kengayishi o‘rta asrlardagi yirik yer egalari, qirollar, sultonlar va ularga qaram bo‘lgan dehqonlar o‘rniga jamiyat sahnasiga savdogarlar, fabrikantlar, bankirlarning kelishiga, davlat hayotida hisob-kitob va moliyaviy ishlar ahamiyatining keskin oshib ketishiga sabab bo‘ldi. Iqtisodiy va moliyaviy munosabatlarning avj olishi kapitalistik davlatlarga moliyaviy munosabatlardan siyosiy maqsadlarda foydalanish, soliq, boj, kredit kabi vositalar yordamida ichki va tashqi siyosatda muayyan muvaffaqiyatlarga erishish imkonini

yaratdi. XVII-XVIII asrlarda taraqqiy etgan davlatlarda jamiyatni boshqarish sohasidagi qudratli ma’muriy-buyruqbozlik tizimlarining vujudga kelishida (Shvetsiya, Avstriya, Prussiya, Rossiya kabi) katta o‘rin tutdi. Bunday ma’muriy- boshqaruv tizimining vujudga kelishi ulkan amaldorlar guruhi va yirik qurolli kuchlarni saqlab turish zaruratini vujudga keltirdi, bu esa oqibatda davlat xarajatlarini keskin oshirib yubordi. Bunday sharoitda davlat moliyaviy tizimlarini vujudga keltirish, ularning bir maromda ishlashini ta’minlovchi qoidalarni yaratish, jamiyat moliyaviy faoliyati tamoyillarini ishlab chiqish dolzarb muammolardan bo‘lib qoldi. Shu davrga kelib samarali moliya va soliq siyosati yuritish har bir davlat uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Chunki Rim imperatori Tiberiy ta’biri bilan aytganda: «Soliq to‘lovchilar - junini oldirishni istovchi, lekin terilarini shilib olinishiga qarshi bo‘lgan qo‘ylar singari bo‘lib, me’yordan oshish har qanday davlatni taraqqiyotga emas, balki tanazzulga olib kelishi mumkin». Shunday sharoitlar tufayli moliya va moliyaviy munosabatlarga oid ko‘plab ilmiy va adabiy asarlar yuzaga keldi. Mashhur shotland iqtisodchisi Adam Smit «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari haqida tadqiqot» asarida moliyaning davlat va jamiyat hayotidagi yuksak ahamiyatini ko‘rsatib berdi. Fan-texnika ulkan yutuqlarga erishgan, ishlab chiqarish yuksak rivojlangan, jamiyatni idora qilishda davlat muhim o‘rin tutgan bizning davrimizga kelib moliya va moliyaviy munosabatlar tarixiy taraqqiyotning eng muhim omillaridan biriga aylandi. Davlat moliyaviy mexanizmlar yordamida ishlab chiqarishni, iqtisodiy hayotni, fan-texnika taraqqiyotini, madaniyatni, ijtimoiy ehtiyojni qondirish masalalarini, davlat va jamiyat xavfsizligini ta’minlash sohalarini samarali tartibga solmoqda. Har qanday davlatda moliya va moliyaviy salohiyat norasmiy hokimiyat bo‘lib, uning yordamida muayyan ichki va tashqi siyosat amalga oshirilishi mumkin. Moliya va moliyaviy tizimlar har qanday davlatga mablag‘larni soliqlar, boj va boshqa yig‘imlar tarzida fuqarolardan yig‘ib olish, bir joyga to‘plash hamda ulardan ko‘zlangan maqsadga muvofiq foydalanish imkonini beradi. Shu yo‘l bilan davlat apparatining bir maromda ishlashi, mamlakatning samarali mudofaa qudrati,

insonparvarlik sohalarining rivoji, jamiyatning kam ta’minlangan va yordamga muhtoj bo‘lgan tabaqalarining ijtimoiy jihatdan himoyalanishi ta’minlanadi, iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishlarini tezroq rivojlantirish choralari ko‘riladi. Shunday qilib, moliyaning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 1 . Pul munosabatlari, ya’ni pul moliyani mavjud bo‘lishi va amal qilinishini moddiy asosi hisoblanadi (pul yo‘q joyda moliya bo‘lmaydi). 2. Islohotlarning bosh tashkilotchisi bo‘lmish davlatning mavjudligi. 3. Pul munosabatlari jarayonida umumdavlat pul fondlarini shakllanish jarayoni amalga oshiriladi. Aytish mumkinki, moliyaning alohida belgisi uning fondli xarakteridir. 4. Budjetga mablag‘larning doimiy tushishi soliqlar, yig‘imlar va boshqa to‘lovlarga davlatning majburiy tazyiqi xususiyatini o‘z-o‘zidan bermaydi va bu holat davlatning huquqiy-me’yoriy asoslarini yaratishga qaratilgan ijodiy faoliyati vositasida hamda bunga xos fiskal apparatning yaratilishi bilan ta’minlanadi. Mazkur belgilar bo‘yicha moliyani barcha pul munosabatlari yig‘indisidan xatosiz ajratib olish mumkin. Misol uchun, fuqarolar o‘rtasida, fuqarolar va chakana savdo o‘rtasidagi (hattoki, chakana narxlarni davlat tomonidan tartibga solish sharoitida ham) yuzaga keladigan pul munosabatlarini “moliya” deb bo‘lmaydi, chunki bu yerda davlat pul munosabatlarini fuqarolik-huquqiy usul bilan tartibga soladi. Pul munosabatlarining boshqa guruhi - bu jismoniy shaxslar tomonidan daromad solig‘i to‘lash. Bu yerda moliyaning barcha belgilari aniq ishtirok etadi: soliqni to‘lanishi pul shaklida amalga oshiriladi; ikkita teng huquqli bo‘lmagan subyektlar ishtirok etadi (jismoniy shaxs va davlat); davlat mazkur munosabatlarning barcha elementlarini aniqlab beradi, ularni qonun ko‘rinishida rasmiylashtiradi, nazoratni amalga oshiradi, qonunbuzarlik uchun jazolar belgilaydi. Mazkur to‘lovlar natijasi umumdavlat pul fondi - davlat budjetining daromadlar qismi shakllanadi.

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, moliyaga birinchi ta’rifni quyidagicha berish mumkin: Moliya bu davlat tomonidan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy masalalarni bajarish uchun mo‘ljallangan umumdavlat pul fondlarini shaklllantirish va ishlatish jarayonida yuzaga keladigan pul munosabatlari yig‘indisidir. Moliya vujudga kelishining birlamchi asoslari qanday? Axir bungacha ancha oldin insoniyat pulga, davlat tuzilmasiga ega ediku. Nima uchun faqatgina o‘rta asrlarga kelib mazkur holat va uni aks ettiruvchi ibora yuzaga keldi? 1. Aynan Markaziy Yevropada birinchi burjua inqiloblari natijasida umumdavlat pul mablag‘lari fondi - budjet yuzaga keldi, hech qaysi davlat hukmdori unga yolg‘iz o‘zi xo‘jayinlik qila olmaydi. 2. Budjetni shakllantirish va ishlatish tizimi alohida xususiyat kasb eta boshladi, ya’ni davlat daromadlari va xarajatlari tizimi tarkibiy va qonuniy birikmalari bilan yuzaga keldi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, budjetning xarajatlar qismi asosiy guruhlari bir necha yuz-yilliklar deyarli o‘zgarmay keldi. O‘sha davrdayoq xarajatlarni to‘rtta yo‘nalishi belgilangan edi: harbiy maqsadlarga, boshqaruvga, iqtisodiyotga, ijtimoiy zaruriyatlarga. Davlat xarajatlaridagi tarkibiy o‘zgarishlar XX asrning ikkinchi yarmida yuz berdi. Ular ba’zi G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining harbiy xarajatlarni sezilarli qisqartirib, ijtimoiy maqsadlarga, iqtisodiyotga xarajatlar qilishga ko‘proq e’tibor berganliklarida namoyon bo‘ladi. 3. Pul shaklidagi soliqlar birmuncha afzal xususiyat kasb etdilar. Avvalgi davlat daromadlari, asosan, natural to‘lov va in’omlar hisobiga shakllangan. Shunday yo‘sinda, davlatchilik va pul munosabatlarining faqat zarur bosqichida yaratilgan mahsulotni qiymat ko‘rinishida taqsimlash imkoni tug‘ildi. Taqsimlash jarayonlari - jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning bir qismi hisoblanadi. Moliya ham iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. U qiymat harakatining muhim shakllari yordamida davlat pul fondlarini shakllantirish va ishlatishda namoyon bo‘ladi.

Har qanday davlatning pul daromadlari va fondlarining asosiy moddiy manbai yalpi ichki mahsulot va uning asosiy qismi - milliy daromad hisoblanadi. Moliya yordamida uning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi, shu bilan ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’molga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkaziladi. Moliya shu bilan birga tarixiy kategoriya ham hisoblanadi. U o‘zining paydo bo‘lish, rivojlanish bosqichlariga ega, ya’ni vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi. Moliyaning rivojlanishini ikkita asosiy bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchi bosqich - moliyaning rivojlanmagan shakli. U birinchidan, moliyaning noishlab chiqarish xususiyati bilan xarakterlanadi, ya’ni asosiy qismi (2G‘3 qism budjet) harbiy maqsadlarga sarflangan va deyarli moliya iqtisodiyotga hech qanday ta’sir o‘tkazmagan. Ikkinchidan, bir bo‘g‘indan tashkil topgan budjet va moliyaviy munosabatlarni chegaralash miqdoridan, ya’ni moliya tizimi qisqaligi va keng qamrovli emasligidan. Ularning barchasi budjetni shakllantirish va ishlatish bilan bog‘liq bo‘ladi. Tovar-pul munosabatlarining, davlatchilikning rivojlanishi bilan umudavlat pul fondiga va shunga mos ravishda, ularni shakllantirish va ishlatish bo‘yicha pul munosabatlarining yangi guruhiga zarurat paydo bo‘ldi. Hozirgi vaqtda moliya munosabatlari siyosiy va iqtisodiy tuzumning darajasidan qat’iy nazar o‘z rivojlanishining ikkinchi bosqichiga o‘tdi. Bu bosqich moliya tizimining ko‘p bo‘g‘inligi, uni iqtisodiyotga ta’sir darajasining yuqoriligi va moliyaviy munosabatlarning turli-tumanligi bilan xususiyatlanadi. Davlat moliyasi bilan bir qatorda mahalliy moliyalar, budjetdan tashqari fondlar, davlat korxonalari moliyasi rivoj topdi. Davlatlar hamjamiyatlari moliyasi kabi yangi moliyaviy munosabatlar sohasi paydo bo‘ldi. Misol uchun, Yevropa hamjamiyati mamlakatlari qishloq xo‘jaligini moliyalashtirish, mazkur davlatlarning alohida rejalarida integratsion jarayonlarning salbiy oqibatlarini bartaraf qilishga ishlatiladigan davlatlararo pul fondlarini tashkil qildilar. Moliya munosabatlarining yangi sohalaridan biri xususiy transmilliy korporatsiyalar moliyasidir.

Pul fondlari va shunga mos ravishda ularga tegishli moliyaviy munosabatlarning turlichaligi ularni darajalarga bo‘lishni asoslaydi. Umumdavlat pul fondlari markazlashgan pul fondlari hisoblanadi, qolgan barchalari esa - markazlashmagan pul fondlaridir. Markazlashgan fondlar hisobidan jamiyatning makrodarajadagi masalalarini hal etilishi ta’minlanadi. Bu, avvalo, umumdavlat ahamiyatidagi ehtiyojlarni ta’minlashga, mamlakat mudofaasiga markaziy davlat va boshqaruv organlarining saqlashga, milliy ahamiyatga ega bo‘lgan xalq xo‘jaligi tarmoqlarini qo‘llab-quvvatlashga, alohida hududlarning ijtimoiy, iqtisodiy va rivojlanish darajalarini tenglashtirishga, atrof-muhit muhofazasiga, fundamental izlanishlar va fan-texnika progressini qo‘llab-quvvatlashga safarbar etiladi. Bularning barchasi, moliyaning mazkur bosqichda ijtimoiy takror ishlab chiqarish elementlari - moddiy boyliklar, ishchi kuchi va ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarishga ta’sir qilishining muhim qurollaridan biriga aylanishini isbotlaydi. Konkret iqtisodiy va siyosiy sharoitlar, davlatning roli va tabiatiga bog‘liq holda moliya deyarli bir xil institutlarga ega holda, ko‘pincha sifat jihatidan turli mazmunga ega bo‘ladi. Misol uchun, yaqin vaqtgacha dunyoda ikki siyosiy va iqtisodiy tizim amal qilib keldi. Hozirgi kunda esa, fan-texnika taraqqiyoti davlatlarni taraqqiyot darajasiga ko‘ra farqlanishini keltirib chiqardi. Yuqoridagi aytilganlardan kelib-chiqib, moliyaga yana ham kengroq ta’rif berish mumkin. Moliya - bu davlatning o‘z vazifa, funksiyalarini bajarish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sharoitlarini ta’minlash maqsadida markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini shakllantirish jarayonida yuzaga keladigan, davlat tomonidan tashkil qilinadigan pul munosabatlari yig‘indisidir.

4. Moliyaning funksiyalari Moliya o ‘ z mohiyatiga ko ‘ ra iqtisodiy kat e goriya bo ‘ lib , hozirda ijtimoiy - siyosiy tuzumi turlicha bo ‘ lgan davlatlar tomonidan bird e k foydalanilmoqda . Bu kat e goriya boshqa iqtisodiy kat e goriyalar ( pul , foyda , tannarx , qiymat , kr e dit va h . k .) kabi jamiyatdagi ma ’ lum munosabatlar , m e hnat m e zoni va ist e’ mol m e’ yori , ishlab chiqarishni rag ‘ batlantirish , milliy daromadni taqsimlash kabi munosabatlarning mohiyatini ifodalaydi . Moliyaning mavjudligi, eng avvalo, jamiyatda tovar-pul munosabatlarining mavjudligi bilan bog‘liq. Moliya munosabatlarining rivojlanishi jamiyatdagi mehnat taqsimoti, mulkchilik shakllari, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tashkiliy-huquqiy faoliyatining iqtisodiy jihatdan alohidaligi hamda tashqi iqtisodiy aloqalar bilan ham bog‘liqdir. Milliy daromadning taqsimlanishi pul shaklida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida hamda boshqa qonunlarda mulkchilikning turli shakllarida bo‘lishining mustahkamlanishi, tovar-pul munosabatlarining yanada rivojlanishi hamda bozor mexanizmining takomillashuviga olib keladi. Lekin pul moliya munosabatlarining barcha tomonlarini o‘z ichiga olmaydi. Moliya munosabatlarining mavzusi, asosan, davlat hamda korxonalarning pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish masalalaridan tashkil topadi. Shuning uchun ham moliyaning rivojlanishi davlatning rivojlanishi va uning zaxiralarga bo‘lgan ehtiyoji bilan bevosita bog‘liqdir. Moliyaning mohiyati, uning iqtisodiy kategoriya sifati ijtimoiy munosabatlar orqali ko‘rinib, o‘ziga xos vazifani bajaradi. Davlat hamda korxona va tashkilotlarning kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘laridan davlat fondini tashkil qilish, taqsimlash va iste’mol qilish bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar jarayonida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish ustidan nazorat va ijtimoiy mahsulotning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi sodir bo‘ladi.

Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo‘ladi. Funksiya obyekt ichki mohiyatining konkret shaklini namoyon bo‘lish jarayonidir. Moliyaning funksiyalari yuzasidan iqtisodchi olimlarning o‘rtasida q ator baxsli holatlar mavjud. Bir q ator tani q li moliyachilar moliyaning 3 ta funksiya si mavjudligini e’tirof etishadi. A.M.Birman moliyaning quyidagi funksiyalari mavjudligini e’tirof etadi: 1. Xo‘jalik yuritish jarayonini pul mablag‘lari bilan ta’minlash 2. Nazorat 3. Taqsimlash A.M.Aleksandrov va E.A.Voznesenskiy tasdiqlaydiki , moliya quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. Pul fondlarini shakllantirish 2. Shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish 3. Nazorat I.T.Balabanovning fikriga ko‘ra bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaning taqsimlash funksiyasi o‘ zining mazmunini yo‘qotadi. Iqtisodchi V.M.Rodionovaning fikriga ko‘ra , moliya taqsimlash va nazorat funksiyalarni bajaradi. Hozirgi sharoitda O‘zbekistonlik iqtisodchi olimlar moliyaning taqsimlash va nazorat funksiyalarini bajarishini e’tirof etishadi. Iqtisodiy subyektlarning asosiy ma qsad i foyda olish hisoblanadi. Foyda markazlashtirilmagan pul fondlarining asosiy moliyaviy manbai hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchili kni ng ko‘p ukladli shakllarini paydo bo‘lishi va bozor iqtisodiyotining amal qilishi to‘liq iqtisodiy mustaqillikni ta’minlovchi demokratik tizimni shakllantirishni obyektiv zarur qilib qo‘ yadi. Bunday sharoitda iqtisodiy subyektlar faoliyatining moliyaviy natijalari, ya’ni tadbirkorlik foydasini taqsimlash ular tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy qarorlarga bog‘liqdir.

Savol tug‘iladi. Turli darajadagi ko‘p sonli fondlarni shakllantirishning asosiy moliyaviy manbalari nima hisoblanadi ? Albatta bunda makrodarajada Yalpi ichki mahsulot . Yalpi ichki mahsulotni taqsimlash jarayoni turli xil moliyaviy dastak lar: me’yorlar, stavkalar, tariflar, ajratmalar va boshqa moliyaviy dastak lar vositasida amalga oshiriladi. Mikrodarajada esa , uning manbai korxonalar pul daromadlari va jamg‘armalari hisoblanadi. Jamiyat taraqqiyotining turli ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarida, turli moliyaviy tizimlar amal qiladi, ba’zi hollarda mavjud iqtisodiy munosabatlarni muvaffaqiyatli obyektiv namoyon qiladi, boshqa hollarda esa, muvaffaqiyatsizroq, biroq moliya har doim taqsimlash funksiyasini bajaradi. Moliyaning boshqa muhim funksiyasi nazoratdir. U taqsimlash funksiyasi bilan uzviy bog‘liqdir. Moliya munosabatlarining turli tarkibi orasida pul fondlarining shakllanishi va ishlatilishi nazorati bilan bog‘liq bo‘lmagan birorta ham munosabat yo‘qdir. Shu bilan birga faqatgina nazorat bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabat ham yo‘q. Moliya ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni shakllantirish, taqsimlash va ishlatishning barcha bosqichlarida nazoratni amalga oshiradi. Nazoratni bosh maqsadi ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish, xalq xo‘jaligining barcha bo‘g‘inlarida ishning sifatini yaxshilash maqsadida markazlashgan va markazlashmagan pul fondlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. Moliyaning nazorat funksiyasi korxonalarni barcha xo‘jalik faoliyatlarida namoyon bo‘ladi. So‘m orqali nazorat qilish ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari ustidan, bu xarajatlarning daromadlarga mos kelishi ustidan, asosiy fondlar va aylanma mablag‘larning shakllanishi va ishlatilishi ustidan amalga oshiriladi. Mazkur nazorat mablag‘lar aylanishining barcha bosqichlarida - moliyalashtirish va kreditlashtirishda, naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda, budjet va moliya tizimining boshqa bo‘g‘inlari bilan o‘zaro aloqalarda amal qiladi. So‘m orqali nazorat yordamida mahsulot realizatsiyasi jarayoniga,

shartnoma bo‘yicha shartlarni bajarilishiga, rentabellikka, foydaga, fond qiymatiga, aylanma mablag‘lar aylanishiga ta’sir o‘tkazadi. Shunday qilib so‘m orqali nazorat daromadlar o‘sishini, mablag‘lar va moddiy boyliklar oqilona sarflanishini rag‘batlantiradi, korxonalarni kamchiliklarni bartaraf etishga, xo‘jalik faoliyatini yaxshilashga, uning samaradorligini oshirishga, xo‘jasizlik va isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslikka majbur qiladi. So‘m orqali nazoratning muhim xususiyati shunda namoyon bo‘ladiki, u mablag‘lar kelib tushishi va ishlatilishi jarayonida uzluksiz davom etadi va maxsus tekshiruv hamda kuzatishlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lmay, mustaqil ahamiyat kasb etadi. Moliyaning nazorat funksiyasi obyekti — korxonalar, tashkilotlar, muassasalar faoliyatining moliyaviy ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Moliyaviy nazoratning samaradorligini oshirish ko‘proq korxonada bosh hisobchi, moliya bo‘limlarining xodimlari ishni qay darajada yo‘lga qo‘yilganligini, moliyaviy axborotning haqqoniyligini, moliyaviy intizomga rioya qilishni, buxgalteriya hisobi hisobotini to‘g‘ri yuritishga bog‘liqdir. Faqatgina shunday sharoitlarda moliyaviy nazoratning natijalari xalq xo‘jaligidagi holatni tahlil qilish va obyektiv baholash hamda takror ishlab chiqarish jarayoni borishini muvofiqlashtirishga qaratilgan qarorlar qabul qilish imkonini beradi.

Adabiyotlar ro ‘ yxati : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

O'xshashlar

Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari

Moliyaning mohiyati va vazifalari

Pulning mohiyati va funksiyalari

Moliyaviy nazoratning mohiyati va funksiyalari.

Moliyaviy menejmentning iqtisodiy mohiyati, predmeti va funksiyalari