Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari Reja: 1. Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati. 2. Moliyaning asosiy funksiyalari. 3. Moliyaning vujudga kelishining obyektiv shart sharoitlari.

$Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari. Kishilik jamiyatining rivojlanishidagi dastlabki mehnat taqsimotlarining sodir bulishi natural xujalikning yemirilishi va tovar xujaligining shakllanish jarayonini yuzaga keltirdi. Tovar xujaligining shakllanishi qiymatning oddiy shaklini paydo bulishiga olib keldi va keyinchalik qiymatning umumiy va pul shakllarini vujudga kelishi bilan davom etdi. Ishlab chiqarish jarayonining evolyutsion tarixiy tarakkiyoti natijasida obyektiv iqtisodiy katgoriya sifatida dastlabki moliyaviy munosabatlar ham shakllana boshladi. Moliya tushunchasining mazmuni «pul to‘lovi», «daromad» «to‘lov» degan polisemantik xarakterdagi ma’nolarga ega bulib dastlab XIII-XV asrlarda italiyada paydo bulgan. Moliya dastlab xar qanday pul tulovlarini anglatgan bulib keyinchalik bu tushuncha iqtisodiy subyektlar o‘rtasidagi pul munosabatlari tizimining muhim elementlaridan biriga aylanib koldi. Ammo xar qanday pul munosabatlari tizimi ham moliyaviy munosabatlar hisoblanmaydi. Shuning uchun ham moliya va pul o‘rtasi uzaro bo\liqlik bilan birgalikda ularni solishtirib bulmaydigan farkli tomonlari ham mavjuddir. Chunonchi, pul- tovarlar dunyosidan ajralib chikka va barcha tovarlar uchun umumiy ekvivalent rolini uynovchi maxsus tovardir. Moliya esa mavjud uziga xos pul munosabatlari tizimini uz ichiga oladi. Moliya davlat va boshqa iqtisodiy subyektlar o‘rtasida turli xil kurinishdagi pul fondlarini shakllantirish bilan bo\liq pul munosabatlari tizimidir. Moliyaning moddiy asosini pul aylanishi tashkil kiladi. Pul aylanishining 2 xil turi mavjud: - Nakd pul aylanmasi; - Nakd pulsiz aylanmalar.$ $Real pul aylanmasi bu iqtisodiy jarayon bo‘lib qiymatni xarakatini yuzaga keltiradi va ijtimoiy mehnat mahsuli bo‘yicha pul to‘lovlari va hisob kitoblari bilan biralikda xarakat qiladi. Real pul oborotlarini asosiy obyektlari bulib kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini molilashtirishning asosiy manbai bulgan moliyaviy resurslar hisoblanadi . Pul muneosabatlarining aloxida shakli sifatida moliya quyidagi xarakterli belgilarga ega: - Pul munosabatlari xarakteridan iborat. - Taqsimlash xarakteridan iborat. - Fondli xarakterdan iborat. Demak, moliya- yalpi ichki mahsulot va milliy daromadni taksimlanishi jarayonida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish, taqsimlanish va ulardan foydalanish jarayonidagi pul munosabatlarini o‘zida aks ettiradi. 1.2. Moliyaning asosiy funksiyalari. Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon buladi. Funksiya obyekt ichki mohiyatining konkret shaklini namoyon bulish jarayonidir. Moliyaning ishtirokisiz milliy daromadni taqsimlash mumkin bulmaydi. Moliyaviy resurslarni usishining bosh shart sharoiti- bu milliy daroadni ustirishdir.Moliya- milliy daromadni xosil bulishi va undan foydalanish o‘rtasidagi ajralmas boliqlikni ta’minlovchi bo‘\indir. Moliyaning ta’siri natijasida ishlab chikarish jarayonidagi taksimlash va iste’mol jarayonlari obyektiv xarakter kasb etadi. Moliya takror ishlab chiqarish jarayonining aniq sohasini aks ettirib bazis kategoriyalariga xosdir. O‘zining moddiy mazmuniga ko‘ra moliya- mamlakat mikyosidagi moliyaviy resurslar majmuasini aks ettiruvchi maqsadli pul mabla\lari fondlaridir.$ $Moliyaning funksiyalari yuzasidan iqtisodchi olimlarning o‘rtasida kator baxsli holatlar mavjud. Bir qator taniqli moliyachilar moliyaning 3 ta funksiyasi mavjudligini e’tirof etishadi. A.M. Birman moliyaning quyidagi funksiyalari mavjudligini e’tirof etadi: - Xujalik yuritish jarayonini pul mabla\lari bilan ta’minlash; - Nazorat - Taqsimlash. A.M. Aleksandrov va E.A. Voznesenskiylar moliya quyidagi funksiyalarni bajaradi deb e’tirof etadilar: - Pul fondlarini shakllantirish. - Shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish - Nazorat. I.T. Balabanovning fikriga kura bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaning taqsimlash funksiyasi o‘zining mazmunini yo‘qotadi. Iqtisodchi V.M. Rodionovaning fikriga ko‘ra moliya taqsimlash va nazorat funksiyalarni bajaradi. Hozirgi sharoitda aksaroiyat O‘zbekistonlik iqtisodchi olimlar moliyaning taqsimlash va nazorat funksiyalarini bajarishini e’tirof etishadi. Iqtisodiy subyektlarning asosiy manfaati foyda olish hisoblanadi. Foyda markazlashtirilmagan pul fondlarining asosiy moliyaviy manbai hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilinng kup ukladli shakllarini paydo bulishi va bozor iqtisodiyotining amal qilishi tulik iqtisodiy mustakillikni ta’minlovchi dekmokratik tizimni shakllantirishni obyektiv zarur kilib kuyadi. Bunday sharoitda$ $iqtisodiy subektlar faoliyatining moliyaviy natijalari ya’ni tadbirkorlik foydasini taqsimlash ular tomonidan kabul qilinadigan moliyaviy karorlarga bo\liqdir. Savol tugiladi. Turli darajadagi kup sonli fondlarni shakllantirishning asosiy moliyaviy manbalari nima hisoblanadi. Albatta bunda makrodarajada Yalpi ichki mahsulot va uning tarkibini tashkil kiluvchi milliy daromad. Yalpi ichki mahsulotni taqsimlash jarayoni turli xil moliyaviy instrumentlar: meyorlar, stavkalar, tariflar, ajratmalar va boshqa moliyaviy instrumentlar vositasida amalga oshiriladi. Mikrodarajada esa uning manbai korxonalar pul daromadlari va jam\armalari hisoblanadi. Moliyaning nazorat funksiyasi- bu obektiv amal qiluvchi pul munosabatlari jarayonlarini nazorat qilishdir. Moliyaning nazorat funksiyasini obyekti bo‘lib xo‘jalik subyektlari faoliyatining moliyaviy natijalari hisoblanadi. Moliyaviy nazorat o‘tkazuvchi subyektlar nuqtai nazaridan moliyaviy nazorat quyidagi turlarga ajratiladi: Moliyaning boshqa qiymat kategoriyalari: pul, kredit, mehnatga tulovlar fondi, baho va boshqalardan farkli tomoni uni davlatlarni amal qilishi bilan bevosita bo\ liqligi hisoblanadi. 1.3. Moliyaning vujudga kelishini obyektiv shart sharoitlari. Moliya uziga xos ravishdagi tarixiy kategoriya hisoblanadi. Pul insoniyatning buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Insoniyat sivilizatsiyasining dastlabki davrlaridayok pullar paydo bulditovar pul munosabatlari paydo buldi, davlatlar shakllandi. Ammo nima uchun moliya o‘rta arslarda paydo buldi.$ $Buning 1-shart sharoiti usha davrlarda yevropada davlatlarda ichki ziddiyatlar va muammolar paydo bula boshladiki ularni xal qilish qilish uchun davlat yirik miqdordlagi pul mabla\lariga ehtiyoj seza boshladi. 2-asosiy shart sharoit Usha davrlarda pul fondlarini shakllantirish va undan foydalanish tizimli xarakterga ega bula boshladi. Usha davrlardayok xarajatlarni 4 turi amal kila boshlagan edi: xarbiyxarajatlar, iqtisodiyot, ijtimoiy soha xarajatlar va boshqaruv xarajatlari. 3-shart sharoit Usha davrlarda soliq tulovlarini undirishning pul shakli rivojlanayotgan davr edi. Soliqlarni undirishning 2 xil shakli bor: natural va qiymat ya’ni pul shakli. Moliyaning mavjudligi tovar-pul munosabatlari va qiymat qonunlarining amal qilishi bilan belgilanadi. Davlatlarning paydo bulishi. - Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi; - Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi; Davlatlarning paydo bulishi bilan moliyaning paydo bulishini obyektiv shart sharoitlari davlatlar jamiyat iqtisodiy tizimidagi roli va unga tegishli bulgan funksiyalarda namoyon buladi. Davlatlarning iqtisodiy roli jamiyat iqtisodiy tizimida mulkchilik munosabatlarining isloh qilish, institutsional o‘zgarishlar, iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy tenglik meyorlarini ta’minlashdan bioratdir. Davlatning iqtisodiy roli uning quyidagi: tartibga solish, qayta taqsimlash, ijtimoiy, nazorat funkitsyalarida namoyon buladi. Tartibga solish funksiyasi: Davlatning siyosiy xokimiyati, boshqaruvchilik faoliyatini amal qilishi zarur bo‘lgan shunday sohalar mavjudki ularning tulaqonli amal qilishida davlat bosh pozitsiyada bo‘ladi (masalan mudofaa, ijtimoiy himoya tizimlari va boshqalar). Davlat turli xil institutsional tizimlar$ $vositasida iqtisodiy siyosatni realizatsiya qiladi. Tartibga solish sohalari: Davlat moliyasi, pul muomalasi, nakd pulsiz hisob kitoblar, valyuta kurslari, iqtisodiy xavfsizlik va boshqalar. +ayta taqsimlash funksiyasi. Yaratilgan milliy daromad ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida qayta taqsimlashning obyekti hisoblanadi. Bunday qayta taqsimlanishining mexanizmi sifatida soliq va budjet tizimi hisoblanadi. Ijtimoiy funksiyasi. O‘tish davrining asosiy muammosi hisoblanuvchi ijtimoiy himoya tizimlarini shakllantirish va aholining ham ta’minlangan katlamini himoya qilish davlatning asosiy funksiyasi hisoblanadi. Bu funksiyaning realizatsiya qilish mexanizmi: ijtimoiy transfertlar tizimi, Respublika va Mahalliy darajadagi ijtimoiy dasturlar, adresli ijtimoiy yordamlar. Davlatning iqtisodiy roli va funksiyasi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning moliyaviy siyosatini va moliyaviy usullarini aniqlab beradi. Tovar-pul munosabatlarining mavjudligi. Xar qanday pul munosabatlari ham moliyaviy munosabatlar tarkibiga kiritilmaydi. Masalan, bank kreditlarini olish va uni qaytarish jarayoni, kreditorlik karzlarini tulash jarayonidagi pul munosabatlari moliyaviy munosabatlar kategoriyasiga kiritilmaydi. Moliyaviy munosabatlari kategoriyasi mazmunini aniqlovchi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonidagi pul munosabatlar quyidagilardan iborat : Korxonalar tayyor mahsulotni realizatsiya qilish natijasida pul tushumlariga ega bo‘ladi. Pul tushumlarini birlamchi va qayta taqsimlash natijasida qiymatning taqsimot jarayoni sodir bo‘ladi. Moliya o‘ziga xos mohiyatiga va tashqi paydo bulish shakllariga egadir. Moliyaning mohiyati deganda alohida qiymat kategoriyasi sifatida moliyaning ichki mohiyatini namoyon bo‘lishi tushuniladi. Moliyaning mohiyati va paydo bo‘lish shakllari o‘zaro bo\liqdir.$ $Masalan, 1965 yildan xujalik subyektlarining davlat budjeti bilan uzaro munosabatlarida foydani taqsimlanishining davlat byudjti daromadlariga foydadan aratma shakliga o‘tildi. Xujalik islohotlari sharoitida bu munosabatlar 3 shaklda namoyon bo‘ldi ya’ni: ishlab chiqarish fondlariga ajratmalar, Fiksirlangan(renta) to‘lovlari; foydaning erkin qoldi\idan budjetga badallar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa bu munosabatlar soliqlar vositasida amalga oshiriladi. Yuqoridagilarga asoslangan holda shuni ta’kidlash joizki, moliyaning iqtisodiy mohiyati masalasi mazkur kategoriyaning ichki mazmunini aniqlovchi 2 nazariyada amal qiladi: 1. Taqsimlash nazariyasi tarafdorlari. 2.Takror ishlab chiqarish nazariyasi tarafdorlari. Taqsimlash nazariyasi tarafdorlari tasdiklaydiki, moliya ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining 2 bosqichida paydo buladi ya’ni yalpi ichki mahsulot qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida vujudga keladi. Takror ishlab chiqarish nazariyasi tarafdorlari esa moliya takror ishlab chiqarish kategoriyasi sifatida takror ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida namoyon buladi deb ta’kidlaydilar. Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi. Asosiy iqtisodiy qonunlar: qiymat qonuni, pul muomalasi qonuni, talab va taklif qonuni. +iymat qonuni. Tovar qiymati uni shakllantirish jarayonida sarflangan abstrakt va konkret mehnat bilan belgilanadi. Pul muomalasi qonuni. Muomaladagi pullarning umumiy miqdoriga pulning aylanish tezligi teskari proporsional, ishlab chiqarilgan tovarlar miqdori va ularning bahosiga tu\ri proporsional.$ Tayanch iboralari: Natural xujaligi, tovar xujaligi, pul, Moliya, moliyaviy resurslar, pul munosabatlari, fond, birlashchi taqsimlash, qayta taqsimlash, markazlashgan va markazlashmagan pul fondlari, nazorat, moliyaviy nazorat, tovar-pul munosabatlari, moliyaviy munosabatlar.

Tayanch iboralari: Natural xujaligi, tovar xujaligi, pul, Moliya, moliyaviy resurslar, pul munosabatlari, fond, birlashchi taqsimlash, qayta taqsimlash, markazlashgan va markazlashmagan pul fondlari, nazorat, moliyaviy nazorat, tovar-pul munosabatlari, moliyaviy munosabatlar.

O'xshashlar

Moliyaning mohiyati va funksiyalari

Moliyaning mohiyati va vazifalari

Tadbirkorlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Moliyaviy menejmentning iqtisodiy mohiyati, predmeti va funksiyalari

Pulning mohiyati va funksiyalari