Tadbirkorlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Tadbirkorlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

246.5 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati Reja: 1.Tadbirkorlikning rivojlanish tarixi va mohiyati 2. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy asoslari 3. Tadbirkorlik muhiti va unga ta’sir etuvchi omillar 4. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning maqsadi va vazifalari 5. O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo’nalishlari

1.Tadbirkorlikning rivojlanish tarixi va mohiyati Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni rivojlan tirishning asosiy omillaridan biri tadbirkorlik faoliya tini rivojlantirishdir. Xo’sh, «tadbirkor » , «tadbirkorlik » tushunchalari qanday mazmunga ega va nimani anglatadi? Bu tushunchalarni hozirgi ma’nosida birinchi bo’lib XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida ingliz iqtisodchisi Ri chard Kantilon qo’llagan edi. Uning fikricha, tadbirkor tavakkalchilik sharoitida faoliyat ko’rsatuvchi kishidir. Shu boisdan u er va me hn at omili ni iqtisodiy farovonlikni belgilab beruvchi boylik manbai deb bilgan. Keyinchalik, XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshi da mashhur frantsuz iqtisodchisi J.B.Sey (1767 - 1832) « Siyo siy iqtisod risolasi » kitobida (1803y.) tadbirkorlik fa oliyatini ishlab chiqarishning uch mumtoz omillari – er, ka pital, mehnatning yaxlitligi deb ta’riflagan edi. U Angliya sanoatining muvaffaqiyatini «ingliz tadbirkorlari iste’dodi » ta’minlaganligini ta’kidlagan edi. J.B.Seyning asosiy tezisida mahsulot ishlab chiqarishda tadbirkorlar asosiy faoliyat ko’rsatadi deyiladi. J.B.Sey ning fikricha, tadbirkor olgan daromad uning mehnati, ish lab chi q arishni tashkil etganligi, mahsulotni o’z va q tida sot ganligi uchun berilgan mukofotdir. Tadbirkor tavakkal qilib, biror-bir mahsulotni ishlab chiqarishni o’z bo’yniga oladi. Qayd etish lozimki, iqtisodiyot fanining asoschilari tad birkorlar shakliga kam e’tibor berganlar. Tadbirkorlar fa oliyati ularning ilmiy-tadqi qo t ishlarining tahlil ob’ek ti bo’lmagan. Ingliz iqtisodchi olimlari A. Smit (1723 - 1790) va D.Rikardo (1772-1823) iqtisodiyotni o’z-o’zini muvofiq lashtiruvchi mexanizm deb qabul qilganlar. Ushbu mexanizmda ijodiy tadbirkorlikka o’rin yo’q edi. «Xal q lar boylikla rining mohiyati va sabablarini tad q iq etish » (1776y.) kito bida A.Smit tadbirkor ta’rifiga e’tibor bergan edi. A.Smit fikricha, tadbirkor – kapital egasi. U muayyan tijorat g’oyasi ni amalga oshirib, daromad olish

uchun tavakkalchilik bilan ish boshlaydi, chunki kapitalni biror bir ishga sarflash doimo tavakkalchilik bilan bo g’ li q dir. Tadbirkorlikdan o lingan daromad, A.Smit fikricha, shaxsiy tavakkalchilik uchun olingan mukofot. Tadbirkor ishlab chiqarishni o’zi re jalashtiradi, tashkil etadi, ishlab chiqarish faoliyati natijalariga egalik qiladi. Bu ishlar, o’z navbatida, bozor ti zimi bilan bog’li q. Shu bois A.Smit bizlarni bozor tizimi ning markaziy mexanizmi – raqobat mexanizmi bilan tanish tiradi. O’z manfaatini ko’zlab yurgan har bir kishi bozorda shu maqsad bilan yurgan kishilarga duch keladi. Natijada, bozordagi har bir harakat qil uvchi sub’ekt raqobatchi taklif qilgan narxlarga rozi bo’ladi. Bunday raqobatda o’xshash to varlarga me’yordan ortiq narx qo’ygan ishlab chiqaruvchi xa ridorni yo’qotishi hech g a p emas. A.Smitning qa yd qilishicha, bozor jamiyat sotib olishni xo h lagan va kerakli mi q dordagi tovarlarni ishlab chiqaradi. Shu bilan birga, A.Smit bozorning qudratli kuch ekanligi ni, u jamiyatni kerak bo’lgan tovarlar bilan doimo ta’ minlashini va bu tizim o’z-o’zini muvofiqlashtirishini ko’rsa tib berdi. A.Smit raqobat va daromad ishlariga davlatning aralashishiga q arshi edi. Uning fikricha, o’z-o’ziga qo’yib berilgan bozor tizimi rivojlanadi va bunday tizimi bor xalqning boyligi ortaveradi. XIX - XX asrlar chegaralarida tadbirkorlik instituti ning ahamiyati va rolini ko’pchilik anglay boshladi. Frantsuz iqtisodchisi Andre Marshall (1907-1968 yy.) birinchi bo’lib ishlab chiqarishning uchta omiliga ( y er, kapital, meh nat) to’rtinchi omil – tashkillashtirish omilini qo’ shdi. Shu vaqtdan boshlab tadbirkorlik tushunchasi va shu so ha da olib boriladigan ishlar ko’lami kengayib bormoqda. Amerikalik iqtisodchi J.B.Klark (1847 - 1938) J.B . Seyning «uchlik formulasiga» bir oz o’zgartirish ki ritdi. Uning fikricha, ishlab chiqarishda doim to’rt omil ishtirok etadi : 1) kapital; 2) ishlab chiqarish vosi talari va er; 3) tadbirkor faoliyati; 4) ishchining mehnati. Har bir omil ishlab chiqarishdan olinayotgan o’ziga xos foydani aks ettiradi: kapitaldan kapitalist qo’shimcha foiz oladi; er renta beradi; kapitalistning

ish bilarmonlik faoliyati daromad keltiradi; ishchining mehna ti uni maosh bilan ta’minlaydi. Boshqacha qilib, J.B.Klark so’zi bilan aytganda: « Erkin raqobat mehnatga mehnatdan kel gan narsani beradi, kapitalist-larga kapital yaratgan narsa tegadi, tadbirkorlar muvofiqlashtirish faoliyati-dan kelgan narsani oladi » 1 . Tadbirkorlik faoliyatini u ana shunday tushungan. Mashhur amerikalik iqtisodchi Yozef Shumpeter (1883-1950) o’zining «Iqtisodiy rivojla nish nazariyasi » 2 kitobida, tadbirkorni novator (yangilik bunyod qiluvchi odam) deb ta’riflagan. Olim tadbirkorlik faoliyatini kapitalistik iqtisodiyotning rivojlanishida, iqtisodiy o’sishni ta’minlashda katta rol o’ynaydigan yan giliklarni joriy etishdan iborat, deb biladi: «Funktsiya si yangi kombinatsiyalarni joriy etishdan iborat bo’lgan xo’ja lik sub’ektlarini biz tadbirkor deb ataymiz » . Ushbu muam moga iqtisodiyot sohasida Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan (1974) ingliz iqtisodchisi Fridrix Fon Xayn (1899-1984) boshqacha yondashgan. Uning fikricha, tadbirkorlik faoliyat bo’lmasdan, balki yangi iqtisodiy imkoniyatlarni izlab to pish, hatti-harakatlarni ta’minlashdir. 3 Olim tadbirkor likni faoliyat emas, deb talqin etadi. Na xorijda, na bizda hali tadbirkorlikning umum tomonidan e’ti rof qilingan ta’rifi mavjud emas. Amerikalik olim R.Xiz rich, « Tadbirkorlik o’z qiymatiga ega bo’lgan qandaydir yangi narsani yaratish jarayoni, tadbirkor esa buning uchun barcha zarur vaqti va kunini sarflaydigan, barcha moliyaviy, psi xologik va ijtimoiy xavf-xatarni o’ziga olib, evaziga muko fot sifatida pul va erishilgan yutug’idan qanoatlanuvchi shaxs » 4 , - deb ta’kidlaydi. Ingliz professori A.Xoskin esa «ishni o’z hisobidan olib boruvchi, biznesni boshqarish bilan shaxsan shug’ulla nuvchi va kerakli vositalar bilan ta’minlanish uchun shaxsiy javobgarlikka ega, qarorni mustaqil qabul qiluvchi shaxs yakka tartibdagi tadbirkor bo’ladi» 5 , - deb izohlaydi. Bugungi kunda tadbirkorlik nazariyasini rivojlanti rishning to’rtta bosqichi mavjud. 1 Ж. Б. Кларк. Распределение богатства. М., 19 9 4. 40-бет 2 Й. Шумпетер. Теория экономического развития. М., 1982. 3 Ф.Хайн. Конкуренция как процедура открытия . «Мировая экономика и международные отношения» журнали, 1989. 12-сони. 4 Р. Хизрич., С. Питерс. Предпринимательство. М., 1991, 20-бет. 5 А.Хоскин. Курс предпринимательства. М., 1993, 23-бет.

XVIII asrdayoq vujudga kelgan birinchi bosqich – tadbir korlik xavf-xatarini o’ziga olish, boshqacha qilib aytganda, tavakkalchilik bilan bog’liq. Tadbirkorlikning ikkinchi bosqichi esa innovatsiya jarayoni bilan bog’liqdir. Amerikalik iqtisod chi olim Y.Shumpeter katta hissa qo’shgan. Uning fikriga ko’ra, tadbirkorlikning novatorlik xarakteri quyidagilarda aks ettiriladi: - bozor uchun yangi tovar ishlab chiqarish; - ishlab chiqa rish jarayoniga yangi texnologiyalarni tadbiq etish; - yangi sotish bozorlarini o’zlashtirish; - xom ashyoning yangi turlari va manbalarini t op ish. Tadbirkorlikni vujudga kelishining uchinchi bosqichi tad birkorlikning alohida shaxsiy sifatlari: iqtisodiy va ijtimoiy vaziyatning o’zgarishida to’g’ri yo’l topa bilish qobi liyati, boshqaruv qarorlarini tanlash va qabul qilishda mus taqillik, boshqaruv qobiliyatlarining to’la namoyon bo’lishi bilan ta’rif-lanadi. Tadbirkorlik nazariyasining rivojlanishidagi hozirgi bosqichni to’rtinchi bosqichga kiritish mumkin. Uning paydo bo’lishini tadbirkor harakatini tahlil qilishdagi boshqa ruv aspektiga ko’chirilishi bilan bog’laydilar. Bu hozirgi vaqt da nazariyada tadbirkorlik muammolari tahlili ko’plab o’za ro bog’liq fanlar doirasida olib borilishini bildiradi. Hozirgi zamon nazariy tadqiqotlarida nafaqat tadbir korlikka ishlarni mustaqil olib borish usuli sifatida, balki firma ichidagi tadbirkorlikka yoki intraprenerlikka e’tibor qaratiladi. « Intraprener » atamasi amaliyotga ame rikalik olim G.Pinsho tomonidan kiritilgan edi. Intraprenerlikning paydo bo’lishi ko’pgina yirik ishlab chiqarish tuzilmalari, ularda ishlab chiqarishni tashkil qilishning tadbirkorlik shakliga o’tishi bilan bog’li q ,. Tad birkorlik ishi ijod erkinligining mavjud bo’lishini ko’zda tutganligi sababli yaxlit ishlab chiqarish birikmalarining bo’linmalari harakat qilish erkinligini oladilar, bu tad - birkorlikning asosida yotuvchi g’oyalarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan intrakapitalning mavjudligini nazarda tutadi. Tani q li olimlarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, tadbirkorning o’z faoliyati sohasida olib bo radigan ishlari ko’p qirralidir. Bu bozor

siyosatining o’zga rishi bilan yoki korxonaning ichki va tash q i omillari ta’ sirida aniqlanadi. Lekin tadbirkorning asosiy maqsadi manfaat (foyda) ko’rish bilan bir q atorda, bozorda samara li faoliyat yuritishni ta’minlaydigan ishlarni amalga oshi rishdir. Buning uchun tadbirkorlikni boshqarish va unga ko’mak beruvchi zamonaviy menejment usullariga asoslangan mexanizmni yaratish va undan unumli foydalanishni ta’minlash zarurdir. Bozor sharoitida tadbirkorlikni boshqarishda uning quyidagi xususiyatlarini e’tiborga olish kerak: - tadbirkor har doim bozordagi talab va taklifni e’ti borga olib ish ko’radi; - tadbirkor samaradorlikni ta’minlovchi sa’y-harakat lar qilib, ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish yo’lla rini qidiradi; - biznesning pirovard natijalariga ja vob beradigan shaxslar, oz biznesini erkin shart-sharoit larda olib borishlariga etarli imkoniyatlar yaratishadi; - kichik korxonaning pirovard natijalari, ya’ni uning oladigan foyda yoki zarari faqat bozordagi oldi-sotdi ja rayonida ma’lum bo’ladi; - kichik biznes bilan shug’ullanuvchi tadbirkor o’z mablag’larini harakatga solib, bozorda qanday xavf-xatarga duch kelishi yoki yakuniy natija qanday bo’lishini aniq bilmaydi. Shunday qilib, tadbirkorlik – bu iqtisodiy faoliyatning alohida turi bo’lib, uning zamirida mustaqil tashabbus, ja vobgarlik, tadbirkorlik g’oyasiga asoslangan, foyda olishga yo’naltirilgan, maqsadga muvofiq faoliyatdir. Tadbirkorlik iqtisodiy faollikning alohida turi bo’lib, uning boshlang’ich bosqichi, odatda, fikrlash faoliyati yoki uning natijasi bilan bog’langan bo’ladi, faqat u keyin mod diy shaklni oladi. Tadbirkorlik yangilik kiritish, tovar ishlab chiqarish faoliyatini o’zgartirish yoki korxonani (shu jumladan, ki chik korxonani) tashkil qilish sohasida ijodkorlikning mavjudligi bilan ta’riflanadi. Tadbirkorlik faoliyatining ijodkorlik jihatlari boshqaruvning yangi tizimda ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi usullari yoki yangi tex nologiyalarini tadbiq etishda o’z ifodasini topadi. Tadbirkorning o’zi tadbirkorlik faoliyatining asosiy sub’ekti bo’ladi. Ammo tadbirkor yagona sub’ekt emas, har qan day holda u ishlab chiqarilgan tovar yoki

xizmatning iste’molchisi hamda har xil vaziyatlarda yordamchi yoki raqib sifa tida bo’luvchi davlat bilan o’zaro hamkorlik qilishga majbur. Iste’molchi ham, davlat, ham, yollanma (ishchi) xodim ham tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari qatoriga kiradilar. Tadbirkor va iste’molchining o’zaro munosabatlarida tad birkor faol sub’ekt kategoriyasiga kiradi. Iste’molchi esa bunda passiv rol o’ynaydi. Bu o’zaro munosabatlarni tahlil qilishda iste’molchi tadbirkorlik jarayonining indikatori rolini bajaradi. Tadbirkor faoliyati predmetini tash kil qiluvchi barcha narsa iste’molchining ijobiy ba h osiga ega bo’lgan holdagina amalga oshirilishi mumkin. Bunda is te’molchi tomonidan tovarga baho beriladi va keyin u yoki bu tovarni harid qilishga tayyorligi aniqlanadi. Tadbirkor o’z faoliyatini rejalashtirish va tashkil qilishda iste’mol chining kayfiyati, istagi, manfaatlarini hisobga olishi kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor uchun iste’molchi ning manfaatlariga muvofiq harakat qilishdan boshqa is te’molchiga ta’sir qilishning yo’li yo’qdir. Ammo bu tadbir kor iste’molchining manfaatlariga muvofiq harakat qili shi kerakligini bildirmaydi. Tadbirkorning o’zi iste’mol chining talabini shakllantirishi, yangi iste’mol ehtiyojla rini yaratishi (agar haridor uchun zarur bo’lgan yangi tovar yaratilsa) mumkin. Shundan kelib chiqqan holda tadbirkor lik faoliyatini tashkil qilishning ikki usulini keltirish mumkin: - iste’molchi manfaatini aniqlash; - iste’molchiga yangi tovar yoki xizmatlarni «majburan qabul qildirish» usuli. Shunday qilib, tadbirkorning asosiy maqsadi – o’z iste’molchilariga ega bo’lish yo’lida tovarga bo’lgan ehtiyojni aniq lashdan iboratdir. Tadbirkor o’z iste’molchilarini shakllan tirishda quyidagi asosiy omillarni hisobga olishi kerak: - tovarning yangiligi va uning haridor manfaatiga mos kelishi; - tovar yoki xizmatlarning sifati; - tovar yoki xizmatlarning narxi; - tovarning universallik darajasi; - tovarning tashqi ko’rinishi, uning haridor talablari ga mosligi;

- sotuvdan keyingi servis xizmatlaridan foydalanish imkoniyati; - tovarning qabul qilingan umumiy yoki davlat standart lariga mosligi; - tovar va xizmatlar reklamasining jozibaliligi, xa ridor di qqatin i o’ziga jalb qilishi va h okazo. Xulosa shundan iboratki, agar ijtimoiy ishlab chiqarish nuqtai nazaridan tadbirkor faol sub’ekt rolida bo’lsa, unda tadbirkorlik jarayonining o’zi, uning samaradordigi va maz muni nuqtai nazaridan iste’molchi faol rol o’ynaydi va tadbirkor bu omilni inkor eta olmaydi. Tadbirkorning shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, imkoniyatlari va ishga doir sifatlari tadbirkorlikning h apa katlantiruvchi kuchi bo’ladi. Tadbirkorning ishga doir sifat lari quyidagi tamoyillarga asoslanishi kerak: - birinchidan, bozorning tovarlar va xizmatlar bilan ta’minlanish darajasini tahlil qilish yo’li bilan iqtiso diy xo’jalik tizimida o’z o’rnini topish; - ikkinchidan, shaxsiy ishlab chiqarish tuzilmasini yara tishga tayyorlik qobiliyati ; - uchinchidan, marketing tadqiqotlari natijalaridan ke lib chiqqan holda, dastlabki tadbirkorlik hisob-kitoblarini amalga oshirish; - to’rtinchidan, tadbirkorlik loyihasini amalga oshi rishda rahbarlik-ni to’g’ri yo’lga quyish qobiliyati ; - beshinchidan, yangi texnik, texnologik g’oyani birinchi bo’lib hayotga tadbiq etish hamda ushbu g’oyadan amalda foydala nish, undan qanday yakuniy natija, mahsulot yoki xizmatlar olish mumkinligini tasavvur qila olish. Tadbirkorning ushbu ishbilarmonlik tamoyillari uning ijodkorligiga asoslanadi. Aynan ana shu ijodkorlik Y.Shum peter fikriga asosan, tadbirkorga boshqalar e’tibor qil magan va bilmagan ishlarga e’tibor q ilib, faoliyat yuritish imkonini beradi. Ijodkorlik tadbirkorni ta’riflashda asosiy mezon bo’ladi , ammo u har xil shakllarda namoyon bo’lishi mumkin. Tad birkor boshqa ijodkor kishilar tomonidan amalga oshiril gan kashfiyotlar, topilmalardan qanday qilib samarali foy dalanish mumkinligini biladi. Shu bilan birga u bu yangi liklardan haridorning qiziqishini

uy g’ otuvchi yangi, ajo yib narsa ishlab chiqarish sohasida foydalanish yo’llarini topa oladi. Ammo kashfiyot va yangilik faqat tovar turining yangi tar kibiy qismini yaratishda emas, balki tovar ishlab chiqarish ni yangilash jarayoniga jalb qilishni talab qilmaydigan oddiyroq shakllarda ham namoyon bo’ladi. Masalan, u tovar o’ra mining yangilanishi, an’anaviy tovarga yangi xususiyatlar va sifatlar berish ko’rinishida namoyon bo’lishi mumkin. Tadbirkor faoliyatining boshqa tomonlarida ham kash fiyotchilik elementlarini qo’llash mumkin. Masalan, u ish lab chiqarishning, mahsulotni sotishni boshqarishning yangi shakllarini topadi, sheriklik munosabatlarini o’rnatadi, ishlab chiqarishning yangi texnologiyalaridan foydalanadi. Tadbirkorlikning yana bir muhim xususiyati ishlab chiqa rish jarayonida yangi g’oyalarning amalga oshirilishi bozor tomonidan qanday qabul qilinishini oldindan ko’ra bilish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Shu jihatdan q araganda, yangi likni bozorda tadbiq etish va iste’molchining javobini bitta jarayonga birlashtira olish tadbirkor muvaffaqiyatining garovidir. Ko’pgina tadqiqotchilar jamiyatda tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchilar soni ko’payib borayotganligini ta’kidlay dilar. Ma’lumotlarga ko’ra, mustaqil faoliyat yurituvchi aholi ning 8 - 10% qismi tadbirkorlik bilan shug’ullanishi mumkin. Tad - birkorlik har qanday boshqa kasb kabi ishbilarmonlik si fatlarini talab qiladi. Tadbirkor kishidan, avvalo, o’ziga va o’zining qobiliyati ga ishonish talab qilinadi. O’ziga, o’z kuchiga ishonmaydigan inson nafaqat tadbirkorlikka, balki har qanday sohada ham ishni oxirigacha olib borishga qo dir emas. Tadbirkorning muvaffaqiyatini belgilovchi keyingi shart – agressivlikdir. Bunda gap, birinchidan, tadbirkorga nimadadir birinchilikka ega bo’lishlik ishonchini beruvchi, ikkinchidan, tadbirkorning aniq maqsadga qaratilgan h apa katlarni bajarishida tashabbusni tortib olishga harakat qiluvchi agressivlik haqida ketayapti. Shunday qilib, bu o’ rindagi agressivlik amalda g’oyalar, loyiha va tashabbusni tortib olish va uni tez amalga oshi rishni bildiradi. Bunday agressivlik atrofdagilarga (ham madan oldin ra q iblarga) to’ g’ ridan-to’g’ri zarar keltirmay di, u

bevosita zarar keltirishi mumkin (agar birov qanday dir tovarni ishlab chiqarishda tashabbusni o’z q o’liga olsa, boshqa kishi bunday tovarni ishlab chiqara olmaydi, demak, tovar ishlab chiqarish bo’yicha tashabbusni birinchi bo’lib bosh lagan tadbirkorning harakati u mo’ljallagan daromadni olishi ga imkon bermaydi). Tadbirkor ko’pgina hollar da o’z jamoasi bilan harakat qiladi, shuning uchun tadbirkorlik g’oyasini amalga oshirish jarayoniga samarali ta’sir qiluvchi jamoani yaratgandagina muvaffaqiyatga erishadi. Shu munosabat bilan tadbirkorning oldida murakkab muammolar turadi. Bular biznesning muvaf fa q iyati uchun qanday ixtisosdagi mutaxassislar kerakligi ni, ular qanday sifatlarga ega bo’lishlari zarurligini, ular ning tadbirkor shakllantirayotgan ruhiy muhitga kira olish lari mumkinligini aniqlash muammolaridir. Har qanday faoliyatdan kutiladigan samara insonga, avvalo uning mehnat madaniyati darajasiga bog’liqdir. Masa lan, yaponlar o’zlarining «iqtisodiy mo’’jizalari» asosida nafaqat ilm, ilmiy-texnik va texnologik yutu q lar, balki me h nat madaniyatining o’zgarishi yotganligini ta’kidlaydi lar. Yaponiya ekspertlarining fikriga ko’ra, buning uchun yapon jamiyatiga 30 yil kerak bo’lgan. Mehnat madaniyati deganda ishlab chiqarishni tashkil qilish darajasi, mehnatning yangi, samaraliroq usullarini qo’llash, hamkasblar va q o’l ostidagilar bilan muomalada sa mimiylik, yangi g’oyalar, texnologiyalarni qidirish, mulkka va ishlab chiqarish munosabatlariga ehtiyotkorona yondoshish tushuniladi. Korxona faoliyatini boshqarishda to’g’ri qaror qabul qilish tadbirkorning eng muhim sifatlaridandir. Boshqacha qilib aytganda, bu tadbirkorning o’z faoliyati, o’z biznesi sohasida javobgarlikni o’z zimmasiga olishidir. Xaqiqatdan ham tadbirkor, qaror qabul qilib, uni amalga oshirishda nafa q at o’z sheriklari oldida, balki o’zining kelajakdagi qarorining oqibati uchun javobgarlikni ham o’ziga oladi. Binobarin, javobgarlikni o’ziga olish jarayoni ayni bir vaqtda, xavf-xatarni o’ziga olishni ham bildiradi. Shunday qilib, xavf-xatarni ko’ra bilish va uni bartaraf etish uchun tayyorlik h am tadbirkorga xos bo’lgan muhim sifatdir Tadbirkorlik niyatini amalga oshirish belgilangan dara jada tadbirkorning motivlashuvi (manfaatdor bo’lishi)ga bo g’ li q . Tadbirkorlik nazariyasining asoschisi

Y.Shumpeter uchta asosiy motivni ajratgan: - birinchidan, hokimlik qilish, hukmronlik, ta’sir qilishga ehtiyoj; - ikkinchidan, aniq harakatlarni bajarish orqali erishish mumkin bo’lgan g’alabaga iroda, muvaffaqqiyat sari hapa kat; - uchinchidan, mustaqil ish faoliyati beruvchi ijodkor lik q uvonchi. Ammo, Y.Shumpeter tomonidan taklif qilingan motiv lashtirish nazariyasi g’arbiy mamlakatlar tadbirkorlarining fikrlash uslubini aks ettiradi. Tadbirkorlikning tarixiy tomirlariga ega bo’lgan O’zbekistonda tadbirkorlikning zamonaviy haqiqatlarga asoslangan o’z motivi bo’lishi kerak. O’zbekistonda tadbirkorlik faolligiga qaytish bir qator o’ziga xos alomatlar va xususiyatlar bilan birga bo’ladi. Bizning mamlakatimizda tadbirkorlik-ni motivlashtirish xusu siyatlari quyidagi alomatlarga ega: - o’z salohiyatini amalga oshirishga harakat qilish; - eng muhim, iqtisodiy va ijtimoiy samara keltiruvchi g’oyalarni amal-ga oshirish istagi; - to’rachilik tuzilmalari bilan bog’liklikdan qochish, harakatlar erkinligi va faoliyat ko’rsatish jarayonida mus taqil bo’lish; - qiziqarli ish bilan mustaqil va erkin shug’ullanish; - o’zining ijtimoiy maqomi va obro’sini oshirishga in tilish hamda o’ziga va o’z yaqinlariga munosib turmush sharoit larini ta’minlash. Ko’rsatib o’tilgan istaklarni muvaffaqiyatli amalga oshi rish uchun tadbirkor bir qator izchil harakatlarni amalga oshirishi kerak. Bu harakatlar tanlab olingan ishlab chiqar ish jarayonini tashkil qilish shakllariga bog’liq. Shu muno sabat bilan tadbirkor o’z faoliyatini tashkil qilishning quyidagi ikkita tarkibiy qismini tahlil qilishi kerak: - bozor va unda vujudga keladigan vaziyat; - ishlab chiqarish tuzilmasi. Ish muhitini ta hli l q ilishda tadbirkor bu q ismlar o’rta sidagi o’zaro aloqalarni o’rnatishning samarali usulini to pishi kerak. Ammo, bunga erishish qiyin. Chunki,

birinchi dan, ikkala tarkibiy qismlar sifati turlicha. Bozor dina mik o’zgaruvchan mexanizmdan iborat. Unga doimo kuzatiladi gan talab, taklif, narx, ra q obat sharoitlarining o’zgarishi xosdir. Shu bilan bir vaqtda ishlab chiqarish tu zilmasi konservativ, kam o’zgaruvchan. Ishlab chiqarish das turlari har kunlik o’zgarishlarni ko’zda tutmaydi. Ikkinchi dan, bozor va ishlab chiqarish fazo va vaqtda bo’lingan. Fa zoviy bo’linish shuni bildiradiki, bozordagi o’zgarishlar ishlab chiqarish tuzilmasidagi xuddi shunday o’zgarishlarni keltirib chiqara olmaydi. Bu holat vaqt bo’yicha bo’linish bilan ham chuqurlashadi, tadbirkor ishlab chiqarish dastu rini shakllantiradi va uni bozordagi vaziyat xaqidagi ax borotlar bilan asoslaydi. Ammo dasturni bajarish ma’lum bir vaqtni talab qiladi, shu vaqt ichida bozorda jiddiy o’zgarishlar ro’y berishi mumkin. Buning natijasida ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatlar bozorda kerak bo’lmay qoli shi mumkin. Shuning uchun tadbirkor mu h im qarorlarni qabul qilish uchun asos bo’lib xizmat qiluvchi marketing tad qiqo tlari bozorda vaziyatning rivojlanish bashoratiga asos lanishi kerak. Bu matematik statistika usullarini qo’llash ni, qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlarining sifatini oshirishga imkon beruvchi iqtisodiy-matematik modellar ni ishlab chiqishni talab qiladi. Qaror qabul qilish, mas’uliyatni zimmasiga olish kabi funktsiyalar tadbirkorlikni boshqarish faoliyati bilan bog’ laydi. Shuning uchun ham tadbirkorni menejerdan ajratmoq zarur. Bularning har biri o’ziga xos funktsiyalarni bajaradi. Bir tomondan tadbirkorlik faoliyatining mazmuni boshqa rish faoliyatidan kengroq bo’lsa, boshqa tomondan har bir ishbilarmon ham menejment funktsiyalarini bajara olmay di. Menejment asoslariga ba g’ ishlangan kitobda bu xa q da yaxshi fikr bildiriladi: «Shaxsiy tavakkalchilik, moliyaviy im koniyatga bo’lgan munosabat, tinimsiz q attiq mehnat qilish kabi xususiyatlarga ega bo’lgan tadbirkor yiriklashib borayotgan korxonani boshqarib ketadi, degan gap emas » 6 . Menejerning « shakllanmagan tuzilmani shakllantirish » q obiliyati ishi yurishib ketayotgan ishbilarmonga doimo ham xos bo’lavermaydi. Shu sababli yirik korxonalar rahbariya tiga menejerlar kelmo q da. 6 М.Х. Мескон, М.Альберт, Ф.Хедуори. Основы менеджмента. М., 1992.44-бет.

Xulosa qilib aytganda, bugungi sharoitda «tadbirkor » tushunchasi « menejer » tushunchasiga juda yaqin turadi. Shu bi lan birga, tadbirkor mulkdor bo’lsa, menejer boshqaruvchi dir. Amalda esa, aksariyat mulkdorlar menejer funktsiyasini bajaradi, qator menejerlar esa o’zlari boshqarib turgan ishlab chiqarish korxonalariga ega bo’lib qolmoqda. « Tadbirkorlik » tushunchasi tadbirkorning entsiklopedik lug’atida quyidagicha ta’riflanadi: Tadbirkorlik – (ingl. enterprise) shaxsiy daromad, foy da olishga qaratilgan fuqarolarning mustaqil faoliyati. Bu faoliyat o’z nomidan, o’z mulkiy mas’uliyati va yuridik shaxsning yuridik mas’uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbir kor (frn. entrepreneur) qonun tomonidan taqiqlanmagan barcha xo’jalik faoliyati, shu jumladan, vositachilik, sotish, sotib olish, maslahat berish, qimmatbaho qog’ozlar bilan ish olib borish bilan shug’ullanishi mumkin. Tadbirkorlik shaxsiy va ijtimoiy foydalarni ko’zla gan holda daromad olish uchun sarflanayotgan mablag’ bilan bog’liq faoliyatdir. Tadbirkorlikka berilgan ushbu ta’rif batafsilligi bilan ajralib turadi. Bu ta’rifda tadbirkor lik faqat ma’lum faoliyat bilan shug’ullanish emas, balki bevosita faoliyat ko’rsatishdan iboratligi ta’kidlangan. Tad birkorlikka berilgan qator ta’riflarda eng muhim holat, ya’ni shaxsiy daromad bilan ijtimoiy foydaning yaxlitlik xususiyati ko’rsatilmagan. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, tadbirkorlikning mu him xususiyatlariga quyidagilar kiradi: - xo’jalik faoliyati olib borayotgan sub’ektlarning mus ta q illigi va erkinligi. Huquqiy me’yorlar chegarasida har bir tadbirkor u yoki bu masala yuzasidan musta q il qaror qabul qilishi mumkin. - iqtisodiy manfaatlilik. Tadbirkorlikning asosiy maqsadi maksimal darajada daromad olishni ko’zlab, jami yat taraqqiyotiga ham o’z hissasini qo’shishdir. - xo’jalik tavakkalchiligi va mas’uliyat. Har qanday hisob- kitobda ham noaniqlik va tavakkalchilik bo’lishi mumkin.

2. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy asoslari Tadbirkorlikni shakllantirish uchun iqtisodiy, ijti moiy, huquqiy va boshqa muayyan sharoitlar yaratilishi kerak. Iqtisodiy sharoitlarga quyida-gilar kiradi: tovarga bo’lgan taklif va talab; haridor sotib olishi uchun tovar turlari ning mavjudligi; haridor sotib olishi uchun kerak bo’lgan pul hajmining mavjudligi; ishchilarning maoshiga, ya’ni sotib olish imkoniyatiga ta’sir ko’rsatuvchi ishchi joylari ning, ishchi kuchlarining ortiqchaligi yoki etishmovchiligi. Pul resurslarining mavjudligi va ulardan foydalanish imkoniyatlari, kiritilgan kapitaldan olinayotgan daromad miqdori va o’z ishbilarmonlik operatsiyalarini moliyalashtirish uchun olinmoqchi bo’lgan kredit miqdori iqtisodiy sharoitga ta’sir etadi. Bu ishlarning barchasi bilan bozor infrastrukturasini tashkil qilgan turli xildagi tashkilotlar shug’ullanadi. Tad birkorlar shunday tashkilotlar bilan aloqa o’rnatib, ti jorat operatsiyalarini amalga oshiradi. Moliya xizmatini ko’rsatuvchi banklar, xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mah sulotlar, yoqilg’i, energiya, mashina va uskunalar, instrumentlar bilan ta’minlovchilar; tovarni haridorga etkazuv chi ulgurji va chakana savdogarlar; kasbiy, yuridik buxgal teriya xizmatlarini, vositachilik xizmatini ko’rsatuv chi firma va korxonalar; ishchilar kuchini yollashda yordam beruvchi ishga joylash agentliklari; ishchi va mutaxassis xizmatchilarni tayyorlayotgan o’quv yurtlari; reklama, trans port, sug’urta agentliklari; aloqa va axborotni uzatish vo sitalari ushbu tashkilotlar tizimini tashkil etadi. Tadbirkorlikning shakllanishi iqtisodiy va ijtimoiy sharoit bilan chambarchas bog’liq. Tadbirkorlik shakllanishi ning iqtisodiy sharoitiga ijtimoiy sharoit yaqin turadi. Ijtimoiy sharoit, avvalo, haridorlarning didi va modaga javob bera oladigan tovarlarni sotib olishga intilishi bi lan belgilanadi. Turli bosqichlarda ushbu talab o’zgarib turishi mumkin. Bunga ijtimoiy-madaniy muhitga bog’liq bo’lgan ahloq iy va diniy me’yorlar jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu me’yor lar haridorlarning

turmush tarziga va u orqali tovarlarga bo’lgan talabiga bevosita ta’sir etadi. Ijtimoiy sharoit shaxsning ishga bo’lgan munosabatiga o’z ta’sirini o’tkazadi, bu esa, o’z navbatida, biznes taklif etayotgan maoshning miqdoriga, meh nat sharoitiga bo’lgan munosabatga ta’sir etadi. Tadbirkorlik faoliyatining shakllanishida ishbilarmon xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish masalalarini hal etish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun tad birkorlik faoliyatini olib borishning zamonaviy uslubla rini o’rganishni tashkil etish, xodimlarni o’qitish va qayta o’qitish, ularni rivojlangan mamlakatlarga malaka oshirish uchun yuborish, ish-bilarmonlarni o’qitish uchun o’qituvchilar ni tayyorlash va qayta tayyorlash ishlarini tashkil etish, tad birkor sektori uchun xodimlarni tanlash bo’yicha maslahat markazlarini ochish kerak. Har bir tadbirkorlik faoliyati tegishli huquqiy muhit da kechadi. Shuning uchun kerakli huquqiy sharoit yaratish kat ta ahamiyatga ega. Bu narsa birinchi navbatda tadbirkorlik faoliyatini tartibga keltiruvchi farmonlar va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratib beruvchi qonunlarning mavjudligi, ya’ni korxonalarni ro’yxatdan o’tish jarayonining qisqa va oddiy bo’lishi; tadbirkorlikni davlat byurokratizmidan himoya qilish; soliq qonunchiligi ni takomillashtirish; O’zbekiston va chet el ishbilarmonla rining hamkorlik faoliyatini rivojlantirishdan iboratd ir. Shu bilan birga bunga kichik tadbirkorlik ishlariga ko’maklashish hududiy markazlarini tashkillashtirish, sta tistika shakli va hisob-kitobini takomillashtirish kiradi. Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy kafolati masalasi bi lan bog’liq masalalarni hal etish ham muhim ahamiyat kasb etadi. AQSHning tadbirkorlik sohasida ko’p yillar mobaynida qo’llab kelayotgan qonunlar tizimi bunga misol bo’la oladi. Ulardan bir nechasiga e’tibor beraylik (1- jadval) 7 : 1-jadval AQSHda tadbirkorlik sohasida uzoq yillar mobaynida amal qilayotgan qonunlar tizimi 7 Предпринимательство: Учебник для вузов / Под ред. проф. В.Я.Горфинкеля, проф. Г.Б.Поляка, проф. В.А.Швандара. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2001. 18-бет.

Qonunlar Qonunlarning asosiy mohiyati Trestlarga q arshi Sherman qonuni (1890 y.) a) monopoliya yoki monopoliyalashtirishni taqi q lash; b) shtatlararo yoki tashqi savdoni cheklashga qaratilgan turli xildagi shartnoma, kelishuv va Oziq-ovqat mahsu lotlari va meditsina preparatlarining sifatliligi ha q ida gi qonun (1906 y.) Shtatlararo savdo-sotiq q a qalbakilashti rilgan yoki marka yopishtirilmagan mahsu lotlarni ishlab chiqarish, tashish, sotishni ta q iqlash. Bu qonun 1938 yilda oziq-ovqat, dori-darmon va kosmetika vosita lari h aqidagi Federal qonuniga almashti rildi. 1958 va 1962 yillarda unga jiddiy o’zgartirishlar kiritildi. Federal savdo ko mis - siyani ta’sis etish haqidagi qo nun (1954 y.) «Savdoda raqobatning vijdonsizlik us lubi noqonuniyligi » ni tekshiruvchi idorani - komissiyani ta’sis etishni nazarda tutadi. Kleyton qonuni (1914 y.) Amaliy faoliyatning ayrim turlarini ta q iq etuvchi Sherman Qonuniga qo’shimcha ki ritildi (narxlarni kamsitish turlarini ani q lash, shartnomaga hamkor harakatini cheklovchi moddani kiritish, sotishning cheklash tajribasini q o’llash, boshqa kor poratsiyalar aktsiyalariga ega bo’lish, qo’shma direktorat tashkil Uiler Li qonuni (1938 y.) Raqobatga zarar keltirish yoki keltirmas likdan q atiy nazar nopok , firib harakat va usullarni taqiqlash; oziq-ov q at, dori- darmon reklamasi ustidan Federal savdo komissiyasining nazoratini ta’sis etish. Tovarning aslligi uning o’rami va markasida aks etishi haqidagi qonun (1966y . ) Keng iste’mol tovarlar o’rami va marka lashiga q oida joriy etilishi o’ram ichida nima borligini, ishlab chiqargan shaxs nomini va o’ram ichidagi narsaning aniq miqdorini ko’rsatishni talab qiladi. Iste’mol tovarlarining xavfsiz bo’lishligi ha q idagi qonun (1972 y.) Iste’mol tovarlarining xavfsiz bo’lishi bilan bo g’l iq muammolar bo’yicha komissiya ta’sis etilishi va unga iste’mol tovarla riga nisbatan xavfsizlik standartlarini qo’llash va ushbu standartlarga rioya q ilmasligi uchun sanktsiya qo’llash vakolati be rildi.

Qarzlarni vijdonan undirib olish haqi dagi qonun (1978 y.) Qarzlarni undirib olishda odamlarni q o’r qitish, ta’ q ib qilish, ayovsizlarcha munosa batda bo’lish, tuhmat qilish noqonuniy deb e’lon qilindi. Davlatnint ishbilarmonlik faoliyatini tartiblashtirish kerakligini asoslab berar ekan, F.Kotler ushbu qonunlar paydo bo’lishining uch asosiy sabablarini ko’rsatib berdi: - firmalarni bir-biridan himoya qilish zarurligi. «Tad birkorlar bir ovozdan raqobatni maqtaydilar, lekin ular ning manfaati raqobat bilan to’qnash kelganda uni bartaraf qilishga h arakat qiladilar 8 ». Shundan kelib chiqib, « g’irrom raqobat » ning oldini olish qonunlari paydo bo’ldi: - vi j donsi z am al i yot dan i st e’ m ol chi l ar ni hi m oyal a sh zarurligi. Shundan kelib chiqib, nazoratsiz qo lib, sifatsiz tovar chi q arayotgan, reklamada yol g’ on axborot berayotgan, o’rash va narx yordamida aldayotgan firmalarga qarshi qaratilgan qonunlar joriy etildi . F.Kotler ta’kidicha, tadbirkorlik faoliyati har doim ham bizga yaxshi hayotni ta’minlamaydi. 3. Tadbirkorlik muhiti va unga ta’sir etuvchi om i llar Har qanday tadbirkorlik ma’lum bir hududda: mamlakat, viloyat, shahar yoki qishloq miqyosida olib boriladi. Tadbir korlik faoliyatini samarali olib borish uchun ma’lum bir ishchi muhiti bo’lishi kerak. Bunday muhit ayrim hududlar miqyosida mujassamlanib, o’zida ishbilarmonlik funktsiyalarini amalga oshirishni mu jassamlantirgan. Umumiy holda tadbirkorlik muhiti asosan quyidagi to’rtta omil: huquqiy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarning o’zaro bog’likligi natijasida amalga oshiriladi. Ular ijobiy yoki rag’batlantirish ko’rinishida ham shakllanishi mumkin. Ushbu holda mamlakat yoki mintaqadagi mavjud shart-sharoitlar tadbirkorlik faoliyatini olib 8 Котлер Ф. Основы маркетинга: Пер. с англ. – М.: Прогресс, 2000. –с.168.

bo rish uchun mos bo’ladi. Chunki, bunday muhit tadbirkorga amal ga oshirayotgan ishlarining natijalari qanday bo’lishini ol dindan ko’ra bilishiga keng imkoniyat tug’diradi. Tadbirkorning o’ z ishi natijalarini oldindan ko’ra bilishi tavakkallik tu shunchasiga teskari holda ifoda etiladi. Agar tadbirkor ma’ - lum bir muhitda tavakkalchilik asosida faoliyat ko’rsatayotgan bo’lsa, u holda u o’zgaruvchanlik, barqarorsizlik, tavakkalchilik bilan tavsiflanadi. Bunday muhit yuqorida keltirilgan ijobiy muhitga to’g’ri kelmaydi. Amalda ko’p hollarda tadbirkor lik muhitining ma’lum bir omili tadbirkorning ish nati jalariga asosiy ta’sir ko’rsatadi, deb bo’lmaydi. Chunki, tad birkorni ko’proq tadbirkorlik muhitini belgilovchi omil larning o’zaro bog’liqligi qiziqtiradi. Yuqorida ta’kidlab o’tilgan omillardan huquqiy omil lar asosiy omil bo’lib hisoblanadi, chunki tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun tadbirkorlik muhitida amalga oshirilishi mumkin bo’lgan o’yinlar qoidasini ko’rsatib be radi. O’yinlar qoidasi tushunchasi ruxsat etilgan va amalga oshirilayotgan ish (harakat)larni o’z ichiga oladi. Ruxsat etil gan ish ( h arakat)larga nisbatan o’yin qo idalari turli shakl da namoyon bo’ladi. O’yin qoidalari nima qilish mumkin-u nima qilish mumkin emas tamoyili asosida ishlab chiqilishi mum kin. Bu qoidalarda tadbirkorlik faoliyatini olib borish yo’lidagi barcha chegara yoki cheklovlar yaq q ol ko’rsatilib beri lishi kerak. Umuman olganda, huquqiy omil – tadbirkorlik faoliyatini yuritish yo’lidagi barcha qonunlar (soliq, er, me h nat munosabatlari) va yo’riqnomalar majmui bo’lib, tad - birkorlik faoliyatini tartibga soladi hamda tadbirkorning iqtisodiy jarayondagi boshqa sub’ektlar bilan munosabati ni mujassamlantiradi. H u q uqiy bazaning to’liq yoki bir me’yorda yuritilmasligi tadbirkorlik faolligi darajasiga katta salbiy ta’sir ko’rsa tishi mumkin. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida ama liyotda tadbiq qilinayotgan iqtisodiy islohotlarning aso sini tashkil q ilayotgan bir butun hu q uqiy baza mavjuddir. Huquqiy omilning tavsifiga « hu q u q iy madaniyat » tushunchasi ham kiradi. Buning ostida millatning qonunlarga to’liq rioya qilishi , ya’ni insonlarning ongida qonunlar talabi ni bajarish kerak degan tushunchaning bo’lishi tushuniladi. Agar,

kerak bo’lgan barcha qonunlar qabul qilinsa-yu, lekin ular amalda ishlamasa yoki tadbiq qilinmasa, bunday jami yatni qonunlarga bo’ysunuvchan deb bo’lmaydi va buni tadbir kor o’z faoliyatini yuritishda e’tiborga olishi shartdir. Siyosiy omil tadbirkorlik jarayonida bo’layotgan barcha h odisalarga davlatning munosabatini va ularga davlatning ta’sirini belgilab beradi. Davlatning tadbirkor faoliyati ga qay darajada ta’sir ko’rsatishi yoki aralashishi kerakligi ham siyosiy omil tushunchasiga kiradi. Bunday aralashish ol dindan belgilanmagan yoki belgilangan bo’lishi mumkin. Umu man olganda, tad-birkorlik faolligi darajasiga davlatning munosabati rag’batlantirish yoki qo’shilishmaslik ko’rinishi da namoyon bo’ladi. Har bir mamlakatda tadbirkorlikning rivojlanishiga undagi siyosiy tizimning barqarorligi katta ta’sir ko’rsa tadi. Agar siyosiy tizim barqaror bo’lmasa, tadbirkorlar kat ta investitsiyalarni jalb qilmasdan yuqori darajadagi foy da olish maqsadida kichik muddatga mo’ljallangan turli xil dagi operatsiyalarni amalga oshirishga harakat qilishadi. Siyo siy ahvolning barqarorligi tadbirkorga o’z faoliyatini strategik jihatdan loyihalashtirish, ya’ni uzoq muddatga mo’ljal langan ishlarni amalga oshirish imkonini beradi. Ijtimoiy omil boshqalarga nisbatan o’zining tarkibi jihatidan anchagina murakkab hisoblanadi. Shuning uchun ham uning tarkibi ko’pgina elementlardan tarkib topadi. Agar t adbirkor ularni e’tiborga olmasa, kelgusida salbiy natij alarga olib kelishi mumkin. Quyidagilar bu omilning asos iy elementlari hisoblanadi: - jamiyatda mafkuraning holati; - milliy urf-odatlar; - millatning madaniy va maishiy odatlari; - atrofdagi kishilarning tadbirkor va tadbirkorlik fa oliyatiga bo’lgan munosabati; - davlatning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga bo’lgan munosabati. Iqtisodiy omil bozordagi raqobatni va narx-navo holatini o’zida aks ettiradi. Narx-navo tizimi, o’z navbatida, narxlarning darajasi, ishlab chiqarish jarayoniga tadbir kor tomonidan jalb qilinayotgan ishlab chiqarish omillari, ishchi kuchi, kredit

stavkasi miqdori hamda soliq va majbu riy to’lovlarni o’z ichiga oladi. Bunda bozordagi raqobat shart- sharoitlari sifat va miqdoriy jihatdan tahlil qilib chiqil adi. Tadbirkorlikni davlat tomonidan ma’lum bir shart-sha roitlar yaratilgandagina amalga oshirish mumkindir. Uning t arkib topishi avvalambor jamiyatdagi ma’lum bir vaziyat ning vujudga kelishi bilan bo g’ li q bo’lib, undagi siyosiy va iqtisodiy vaziyat tadbirkorlik faoliyatini tarkib topti rishga yo’naltirilgan bo’ladi. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ni qo’ llab-quvvatlash bo’yicha Prezidentimiz I.A. Karimov tashabbusi bilan kerak li qonunlar , qarorlar, farmonlar va shu kabi huquq i y-me’yoriy hujjattlar qabul qilingan bo’lib, ular hayotga tadbiq kelin moqda. Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini rag’batlan tirish maqsadida ikkita fond: tadbirkorlikni rivojlantirish, kichik biznesni rivojlantirishga ko’maklashish fondlari tashkil etilgan. Tadbirkorlik faoliyatining kelajagi tadbirkorlik mu hiti bilan belgilanadi, u esa jamiyatdagi ijtimoiy-i q ti sodiy vaziyatni aks ettiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga iqtisodiy mustaqillik, tadbirkorlar sinfi, iqtisodiy aloqalarda bozorning ustuvorligi, tadbirkorlik kapitali ni mujassamlantirish sharoitining mavjudligi va kerak bo’lgan resurslarni ishlatish kiradi. Tadbirkorlikning ijtimoiy mustaqallik darajasi bo zorda vujudga kelayotgan mustaqil korxona va tashkilotlar soni bilan tavsiflanadi. Tadbirkorlik muhitini shakllantirish boshqariladigan jarayondir. Lekin boshqarish usullari ma’muriy yoki direk tiv ko’rinishida bo’lishi mumkin emas. Ularning asosiy tad birkorlik faoliyati sub’ektlariga ta’sir qiladigan choral ardan emas, balki shunday sub’ektlarning tarkib topishi yo’lida qulay shart-sharoitlarni yaratishdan iborat bo’lishi kerak. Tadbirkorlik muhitini tarkib toptirish ko’p jihatli jarayon bo’lib, u o’z ichiga quyidagi tarkiblarni qamrab oladi: - ijtimoiy, iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy falsa faning hamda ular bilan bog’liq bo’lgan jamiyat a’zolari psi xologiyasining o’zgarishi; - tadbirkorlikni rag’batlantiruvchi milliy dastur qabul qilini-shi. Tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy maqsadi mamlakat iqtisodiy

o’sishining qo’shimcha manbai sifatida ijtimoiy muammolarni bartaraf etishda katta rol o’ynay di, bandlik muammolarini hal etish, milliy boylikni o’stirish va millatning farovonligi uchun xizmat qiladi . (1-chizma) Zamonaviy ijtimoiy- iqtisodiy falsafaning shakllanishi Tadbirkorlik muhitini shakllantirish Iqtisodiy faollikning alohida shakli sifatida tadbirkorlikni shakllantirish Ijtimoiy muhitni tarkib toptirish Tadbirkorlik infratuzilmasini shakllantirish Milliy boylik va milliy faravonlikning o’sishi 1-chizma. Tadbirkorlik muhitining shakllanishi. Hozirgi sharoitlarda tadbirkorlik muhitini tarkib top tirish nafaqat milliy, balki xalqaro muammolardan hisob lanadi. Mavjud bo’lgan mamlakatlar-aro guruhlarda, masalan, Evropa Ittifoqi miqyosida yagona tadbirkorlik muhiti vu judga kelmoqda. Bu degani tadbirkorlik faoliyatini yuri tish Evropa jamiyatiga kiruvchi barcha mamlakatlarda bir- biriga o’xshab ketmoqda. Iqtisodiy faollik va mustaqillikning muhim shakli bo’lmish tadbirkorlik respublikamizda bandlikning aniq shaklini va yangi ish joylarini barpo etish yo’lida eng rivojl angan davlatlar tomonidan qo’llab-quvvatlanib kelinmoqda. Tadbirkorlikning davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi bir necha yillar mobaynida maslahatlar berish, moliyaviy yordam ko’rsatish yoki soliqlar to’lashda tadbirkorlar uchun ma’lum bir imtiyozlar berilishida aks etmoqda. Tadbirkorlik muhiti mamlakatning rivojlanishi asosi ni tashkil qiladi va ishbilarmon kishilarning faoliyat mazmunini belgilab beradi. Turli mamlakatlarda tadbirkorlik muhiti turlichadir. Rivojlangan mamlakat-larda bunday muhit o’zining qulayli gi hamda iqtisodiy jarayonlarning yuqori darajada unumli tashkil qilinishi bilan

ajralib turadi. Iqtisodiy jarayonlar qanchalik unumli bo’lsa, jamiyat moddiy va ma’naviy jihatdan shunchalik yuqori darajada bo’la di. Iqtisodiy jarayonlarning samarasi amalda faoliyat ko’rsa tayotgan tadbirkorlarning soni va sifati hamda shu faoliyat bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan kishilar soni bilan belgila nadi. Bu, o’z navbatida, tadbirkorlik ishiga yangi tadbirkor larni jalb qilish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va tad birkorlik muhiti darajalariga bog’liqdir. Oxirgisi tadbir korlik faoliyatiga davlatning aralashishi darajasiga bog’ liq. Davlat shunday shart-sharoitlar yaratib berishi kerakki, unda tadbirkorlarning va tadbirkor bo’lmoqchi bo’lganlarning q iziqishi, xohishi va intilishlari maksimal darajada o’z ifodasini topsin. Jahon tajribasi ham iqtisodiy jihatdan rivojlanishga erishgan mamlakatlarda tadbirkorlik uchun barcha qulayliklar yaratib berilganligini ko’rsatmoqda. Biznesni samarali yuritish unga tash q i muhitdan arala shishni yo q tirmaydi. Biznesni yuritishda tash q aridan ozgina a ralashuv bo’lsa, uning emirilishiga olib kelmasa ham tad birkorlik tarkiblarining faoliyat ko’rsatishiga salbiy ta’ sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham davlat iqtisodiyot uchun ke rakli bo’lgan barcha shart-sharoitlarni yaratishi va tadbir korlar uchun ko’proq erkinlik berishi kerak. Shunga asoslangan holda ish olib borayotgan O’zbekiston ja h on iqtisodiyoti da o’zining munosib o’rnini topmoqda. Shularni nazarda tutgan holda , O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov shunday deb ta’kidlaydi: «Er kin tadbirkorlik uchun iqtisodiy va huquqiy shart-sharoit yaratish zarur. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun hamma yo’lni ochib berish kerak. Tadbirkorlik tuzilma larining moliya, bank va boshqa bozor tuzilmalari bilan munosabatlarini mustahkamlash, eng muhimi, kredit olish yo’lida mavjud to’si q larni olib tashlash lozim. Ularning xom ashyo resurslaridan foydalanishlariga keng yo’l ochib berish, ular ishlab chiqarayotgan mahsulot mamlakatning o’zida ham, uning tashqarisida ham sotiladigan bozorni kafolatlovchi tizimni barpo etish darkor» 9 . Yuqoridagilarni hisobga olib, tadbirkorlik muhitini yaratish bilan bog’li q 9 И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмо қ да. 1999й. 12-бет.

bo’lgan omillar guruhlarga ajratilgan va shu asosda uning shakllanish va rivojlanish mexanizmi ning tashkiliy-i q tisodiy modeli yaratilgan. Tadbirkorlik muhitiga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: - aniq bir ma h sulotga iste’molchilarning to’lov qobi liyati. Bunda bozordagi mavjud hakiqiy talab bilan kutilayot gan talab far q lanadi. Agar, mahsulot (tovar) o’zining xususiyatlari bilan av valgilaridan ajralib tursa, unga bo’lgan talab marketing usullari bilan aniqlanadi: - tavakkalchilik va bozordagi xatarlarni o’z zimmasiga olib, mulk javobgarligi asosida ish yurita oladigan tad birkorlar. Ular o’z mulki, bilim va sarmoyasini samarali ishlata oluvchi yu qo ri malakali va ma’lum bozor vaziyatlariga moslasha olish qobiliyatiga ega bo’lishlari kerak; - sarmoyaga ega bo’lgan investorlar. Bunga jismoniy shaxs lar yoki erkin sarmoyaga ega korxonalar, tashkilotlar hamda tadbirkorlarning o’zlari ham kiradi. Ular bir q ancha toifani tashkil qiladi: banklar, jam g’ armalar, sug’urta kompaniya lari, davlat tashkilotlari, chet el investorlari va boshqa lar; - tadbirkorlik faoliyatini bir me’yorda olib borish imkonini beruvchi infratuzilmalar. Ular qatoriga moliya- kredit, audit, marketing, konsalting, axborot, sug’urta va shu kabi xizmatlar ko’rsatuvchi tashkilotlar kiradi; - qaror qabul qilish tizimi. Bu tizim tarkibiga avvalo, biznesning ishonchliligi va samarali bo’lishini baholash im konini beruvchi mezonlar, usullar to’plami kiradi. Tadbir kor bu tizim orqali o’z ishi natijasini tekshirish imkoniga ega bulishi kerak. Shu omillarning tizimli va o’zaro harakat qonuniyatlari tadbirkorlikni faollashtiradi va u xo’jalik mexanizmi or q ali amalga oshiriladi. Natijada, ayrim hudud va tarmoqlarda yangi korxonalar, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va boshqa tadbirkorlik ob’ektlari vujudga keladi. Bunday fao liyatlar tadbirkorning bilimi, sarmoyalar, bozor talabi, davlat va boshqa tash - kilotlarning o’zaro manfaatli harakati tufayli faollasha boradi va bozorga moslashadi. Ishbilarmonlik muhitini tahlil qilish jarayonida tad birkor har bir millatning

an’analari, urf-odatlari, qan day oziq-ovqatlarni iste’mol q ilishi va qanday buyumlarni kiyishini inobatga olishi ma q sadga muvofiqdir. Bundan tash qari xal q ning to’lov qobiliyatini bilish ham katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu omil iste’mol tovarlari ishlab chiqarish ni tashkil qi lishda katta rol o’ynaydi. Tadbirkor shu omilni h ar tomonlama tahlil qilishda o’z mamlakatidagi bozor vaziyatini hamda ushbu mahsulotni kelajakda eksport qilish mumkin bo’lgan qo’shni mamlakatlar bozorini ham ko’rib chi q ishi kerak. Har bir tadbirkor o’zini o’rab turgan muhitga q o’shilib ketishi uchun ishni uning tahlilidan boshlashi lozim. Tadbirkorlik muhitini tahlil qilishda tadbirkor ma’lum bir chegarada kasbiy faoliyat ko’rsatish uchun qanday iqtisodiy manfaatini amalga oshirishi mumkinligini belgilab oli shi kerak. Iqtisodiy manfaatni amalga oshirish, avvalambor tadbirkorning o’z ishini tashkil q ilganlik darajasiga bog’ li q bo’ladi. O’z ishini tashkil qilganlik esa tadbirkorning ma’lum bir ishbilarmonlik muhitiga mustaqil kirishi bilan belgilanadi. Tadbirkor ma’lum bir tadbirkorlik muhitiga kirishar ekan, diq q at-e’tiborini faqat o’z g’oyalarini amalga oshi rishga emas, balki qanday qilib investorlarning mabla g’ la rini tadbirkorlik faoliyatiga jalb qilishga ham qaratishi kerak. Tadbirkorning o’z ishini tashkil qilishidagi asosiy va zifa, avvalo, o’z g’oyalarini ma’lum bir muhitga tadbiq qilish uchun kerakli bo’lgan birlamchi kapitalni barpo qilishdan iboratdir. Tadbirkorlik g’oyasini amalga oshirish uchun ishlab chiqa rish jarayonining mavjudligi talab qilinadi. Tadbirkor ishbilarmonlik g’oyalariga va maqsadlariga to’g’ri keladigan va jalb qilingan kapitalning hajmidan kelib chiq q an holda yangi ishlab chiqarish tarkibini shakllantiradi. Agar tadbirkor o’z g’oyasining tashabbuskori va investori sifatida ishtirok etayotgan bo’lsa, faoliyatining tashkiliy-huquqiy shaklini, korxona uchun q o’shayotgan o’z hissasini oldindan bel gilab olishi kerak. Shunday qilib, tadbirkorning o’z ishini tashkil qilish tamoyili jamiyat uchun yangi ishlab chiqarish tarkibini shakllantirish va unda o’zining qay darajada ish tirok etishini belgilab olishdan iboratdir.

O’z ishini to’g’ri tashkil qilish tadbirkorlikning asosiy omillaridan hisoblanadi. Shuning uchun ham tadbirkor bu fenomenni barpo kiluvchi barcha qismlarni har tomonlama e’tiborga olishi kerak. Tadbirkor faoliyatining bu jihat larini o’rganishda uning faoliyati ketma-ketligini kuzatish alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda tadbirkorning asosiy hara katlari ketma-ketligi quyidagicha bo’lishi mumkin: - birinchidan, biznes g’oyasini ishlab chiqish; - ikkinchidan, ishbilarmonlik muhitini chuqur o’rganib chiqish; - uchinchidan, tadbirkorning iqtisodiy manfaati bilan biznes g’oyasi-ning o’zaro to’g’ri kelishi, tadbirkorlik g’oyasi bilan tadbirkorlik muhitining o’zaro muvofiqligi; - to’rtinchidan, g’oyani amalga oshirish uchun kerakli bo’lgan kapital hajmini belgilab olish; - beshinchidan, biznes g’oyani amalga oshirish uchun kerak bo’lgan korxona yoki tashkilotni tarkib toptirish. Har bir tadbirkorlik faoliyatining asosini ma’lum bir g’oya tashkil qiladi. Bu g’oyalar oddiyligi bilan ajralib tu radi: kimdir tovarni yangicha jildlash g’oyasini beradi, bozorda mavjud bo’lgan tovarga yangiliklar kiritadi va shu aso sida unga bo’lgan talab darajasini oshirishga harakat qiladi va hokazo. Ishbilarmonlik g’oyasi ko’pincha o’z professional faoliya tida mustaqillikka erishish va qo’shimcha fonda olish ishtiyoqi da bo’lgan kishilarda paydo bo’ladi. Buning uchun kishi iqtiso diy jarayonlarni har tomonlama tahlil qilib, undagi mav jud bo’lgan etishmovchiliklar ni aniqlab, unga o’z faoliyatini yo’naltirishi lozim. Agar tadbirkorda o’z biznesini tashkil qilish yuzasidan biron bir g’oya mavjud bo’lsa, u holda u ishbilarmonlik muhi tini o’z g’oyasi va iqtisodiy manfaati bilan mutanosiblik darajasi ni tahl il qi li shi kerak. Avvalo, tadbirkor ma’lum bir muhitda aniq g’oyani amalga oshirish shaklini belgilab olishi kerak. Bunday shakllar ning turi juda xilma-xildir. Tadbirkorlik vazifalari yakka holda va guruh bo’lib amalga oshirilishi mumkin.

Qanday shakl larni tanlash g’oyaga hamda tadbirkorlik muhitiga bog’liqdir. Tadbirkorlik muhiti va g’oyasini har tomonlama tahlil qilish shu g’oyani amalga oshirish uchun kerak bo’lgan kapital miqdorini belgilab olishga yordam beradi. Bunda tadbirkor bankdaan yoki biznes-fonddan kredit olishi uchun biznes-reja yoki texnik-iqtisodiy asosni (TIA) ishlab chiqishiga to’g’ri keladi. Biznes- rejada tadbirkor ishbilarmonlik g’oyasiga tayan gan holda tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan shart-sharoit-larni amalga oshirishning barcha hara jatlari qancha qiymatni tashkil etishini aks ettiradi. Ushbu holda gap kerak bo’lgan birlamchi kapital hajmini belgi lash, tadbirkorlik g’oyasini amalga oshirish uchun jalb qilinishi lozim bo’lgan moliyaviy resurslarni aniqlash haqida ketmoqda. Tadbirkorlik g’oyasini ma’lum bir muhitda amalga oshi rish mumkinligi aniqlanib, ishni tashkil etish bo’yicha ke rak bo’lgan moliyaviy mablag’larni olish manbai tanlangan d a n k e y i n t a d b i r k o r o ’ z f a o l i y a t i n i u c h y o ’ n a l i s h g a q a r a t m o g ’ i l o z i m . Birinchi yo’nalish – ishlab chiqarish jarayonlari va tad birkorlik tarkiblarini boshqarish. Tadbirkorlik faoliya tining ushbu yo’nalishi menejment tamoyillarining turi sifatida mustaqil rivojlanadi. Tadbirkor menejmentning asosiy tamoyillarini yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi va zamona viy menejer bo’lmo g’ i lozim. Ishlab chiqarishni boshqarish hech qachon tadbirkorning boshqa yo’nalishlaridan ajratilgan holda olib borilishi mumkin emas: u ishlab chiqarishni faqat iste’molchilar uchun tashkil qiladi. Shuning uchun ham tadbirkor faoliyatining ikkinchi yo’nalishi bozorni har tomonlama o’rganishdir. Bozorda bo’layotgan jarayonlarni tahlil qilmasdan turib tad birkorlik faoliyatini samarali olib borish mumkin emas. Sheriklar bilan bo’ladigan aloqalarni yaxshi yo’lga qo’yish tadbirkorlik faoliyatining uchinchi yo’nalishidir. Bunda tad birkorlikni yanada rivojlantirish yo’lida sheriklik muno sabatlarini yangi bosqichga ko’tarish va eski

munosabatlardan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida zikr etilgan ilmiy asoslar, tamoyillar O’zbe kistonda tadbirkorlik, uning kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ni rivojlantirish bilan bog’li q bo’lgan jarayonlarni tizimli tahlil qilish, bashoratlash hamda qaror qabul qilishga asos bo’ladi. 4. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning maqsadi va vazifalari O’zbekistonda keng ko’lamli bozor o’zgarishlarini amatga oshirish jarayonida mulkdor shaxslar doirasi kengayib bormoqda. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaga nidek, «... amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy, eng katta maqsadi, ustuvor yo’nalishi O’zbekistonda haqiqiy mulkdor lar sinfini shakllantirishdan iboratdir. Bizning qabul qilgan barcha farmonu qarorlarimiz, qonunlarimiz, hamma ishimiz ana shu maqsadga qaratilgandir. Bu vazifalarni hal etmasdan kutilgan natijaga, xayotimizda, iqtisodiyotimizda istalgan o’zgarishlarga erishib bo’lmaydi» 10 . Bozor islohotla rining hozirgi bosqichidagi g’oyat muhim vazifa, eng avvalo, ishlab chiqarish sohasidagi davlat korxonalarini xususiy lashtirish va ular negizida vujudga kelayotgan tadbirkorlik tuzilmalarini aniq maqsad bilan qo’llab- quvvatlash orqali mulkdorlar sinfini shakllantirishdan iboratdir. Jamiya timiz uchun yangi bo’lgan mana shu ijtimoiy turni, uning fa oliyat sohalari shakllarini o’rganishni nazariya extiyojlari gina emas, balki amaliy zaruriyat ham shart qilib qo’ymoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulotning qariyb 76 foizi, sanoat mahsulotlarining 78 foizidan ortig’i, qishloq xo’jaligi va chakana savdo aylanmasining deyarli barcha mahsulotlari nodavlat sektori ulushiga to’g’ri kelmoqda. O’rta sinf davlatning asosi va jamiyatning eng barqaror qismidir. Bu 10 И.А.Каримов. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. “Ўзбекистон”, 1997 йил 5-том, 335-бет.

sinfni vujudga keltirish vazifasini hal qilish, turmush darajasini oshirish va har bir insonning tadbirkorlik imkoniyatlarini ochish muammosini hal qilib beradi. Ushbu masalaning iqtisodiy jihati shundan iboratki, mulkdor-lar real, ularning faoliyati esa samarali bo’lishi kerak. Umuman olganda, korxonaning barcha ishlovchilarini rasman aktsiyadorlarga aylantirish uncha qiyin emas. Lekin ular haqiqatda boshqaruvda qatnashmasalar, dividendlar olol masalar va hatto, o’z aktsiyalarini korxonadan tashqariga sota olmasalar, ularni real mulkdorlar deb bo’lmaydi. Aholi mana shunday vaziyatni ko’rar ekan, bunday korxonaning aktsiyalarini erkin bozordan ham sotib olmaydi, chunki korxona bi lan bevosita bog’langan odamlar uning ishiga ta’sir ko’rsata olmasalar va qonunga muvofiq o’zlariga tegishli daromadni ololmasalar, bu ish tashqaridagi mayda investorlar uchun yanada mushkul kechadi. Xulosa aniq: mulkdorlar huquqlarini amalga oshirish va ularni himoya qilishning real mexanizm lari bo’lmog’i kerak. Busiz mulk nomigagina mavjud bo’ladi. Bu mol-mulkning esa egasi bo’lmaydi. Bunday vaziyat iqtisodiyot uchun ham juda xavflidir. Chunki bu hozirgi paytda mol-mulk dan amalda foydalanib turgan yoki xatto, undan foydalanish imkoniyatiga ega kishilarning qonunsiz ravishda boyishi uchun keng imkoniyat yaratib beradi. Xaqiqiy mulkdor o’z tabiatiga ko’ra oqilona ish olib bo rishi va o’ziga qarashli mulkni ko’paytirishga h arakat qili shi kerak. Bordi-yu, shunday bo’lmasa, demak, mol-mulkni ta sarruf q iluvchi sub’ekt yo o’zini mulkdor deb hisoblamaydi, yoki o’zining huquqlarini zarur kafolatlarga ega emas deb hisoblaydi, yoki mol-mulk yangi egasiga sa q lash va ko’payti rish tamoyillariga mutlaqo yordam bermaydigan shartlar bilan tekkan bo’ladi. Shu sababli, mulk huquqi qonun bilan h imoyalangan bo’libgina qolmasdan, u jamiyatdagi barcha mu nosabatlar tizimi bilan amalda ta’minlangan bo’lishi kerak. Faoliyati o’ziga qarashli mulkni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga, ishlab chiqarishni rivojlantirishga va ana shu asosda yangi moddiy boyliklar yaratishga qaratilgan shaxslarni har tomonlama

rag’batlantirish zarur. Mulkdorlar sinfi mavjud mol-mulk va daromadlar asosida, shu jumla dan: - jamg’armalarni qimmatli qog’ozlarga solish, shuning dek, xususiy shaxslarga qarashli ko’chmas mulkdan va boshqa mol-mulklardan foydala- nish yo’li bilan; - davlatga qarashli mol-mulkni (auktsionlarda va tanlov asosida), shuningdek xususiylashtirilayotgan korxonalar ak tsiyalarini sotib olish orqali mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida; - yuridik shaxs tashkil etmagan holda va korxonalar och magan holda yakka tartibdagi mehnat faoliyatini va tadbir korlikni rivojlantirish orqali shakllantiriladi. Mulkdorlar ixtiyoridagi barcha ob’ektlarni daromad olish maqsadi-da foydalanilmaydigan ob’ektlarga va ishlab chiqarish resurslariga ajratish mumkin. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: - mehnat; - er; - sarmoya: a) moddiy aktivlar, b) moliyaviy aktivlar, shu jumladan: pul mabla g’l ari; qimmatli qog’ ozlar; v) nomoddiy aktivlar – intellektual mulk ob’ektlari . Ishlab chiqarish resurslaridan daromad olish va mulkni ko’paytirish uchun foydalaniladi. Biron bir mol-mulkka ega shaxs mulkdordir. Mulkdor – moddiy va intellektual mulk ob’ektlariga ega bo’lgan, ularni tasarruf etish va ulardan o’z xohishiga qaratib, shu jumladan daromad olish maqsadida foydalanish huquqiga ega jismoniy shaxsdir. Mulkdorlar sinfi uch guruhdan iborat: - daromad keltirmaydigan va shaxsiy maqsadlarda foy dalanishga mo’ljallangan mol-mulkka ega mulkdorlar;

- shaxsiy iste’molga mo’ljallangan mol-mulk bilan bir qatorda, qo’shimcha tadbirkorlik daromadi yoki kiritilgan sar moyadan daromad olish uchun foydalaniladigan aktivlar (sar moya)ga ega o’rta mulkdorlar; - yirik xususiy korxonalar, firmalarga ega va ularning faoliyatidan katta daromad oladigan yirik mulkdorlar. Ushbu guruhlarning shakllanishiga qanday omillar ta’ sir etadi? Birinchi navbatda, psixologik xususiyatlar t a’sir ko’rsat adi. Odamni zo’r lab mulkdor ga aylant iri b bo’lmaydi. U bunga ruhan tayyor bo’lishi kerak. Bu esa juda qi yin narsa. Chunki odamlarga xaddan tashqari uzoq vaqt mobay nida xususiy mulkni va uning sohiblarini boshqalarga qaraganda tashabbuskorroq va tadbirkorroq bo’lganligi tufayli mod diy jihatdan yaxshiroq yashaganlarni yomon ko’rish va ularga ishonmaslik xissi singdirib kelindi. Endi esa zamon o’zgardi, xususiy mulkka bo’lgan munosabat ham o’zgarmoqda, lekin eski tasavvurlar hali ham mavjud. Ko’pchilik davlatning g’am xo’rlik qilishiga umid bog’lab o’tirmasdan, o’z farovonligi uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishga xali tayyor emas. Ij timoiy passivlik mulkdorlar sinfini shakllantirish yo’li dagi jiddiy to’siqdir. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlar jarayonida mulkdor lar sinfini shakllantirish uchun bir qator ob’ektiv shart sharoitlar yaratildi. Buni mulkni davlat tasarrufidan chi qarish va xususiylashtirish ko’rsatkich-laridan bilib olish mumkin. 1992-2004 yillar mobaynida 60630 ta davlat korxonasiga qarashli mulkning shakli o’zgartirildi. Bu jarayon ma halliy, engil, mebel, mashinasozlik va avtomobil sanoa tida batamom tugallandi. Q ariyb 9 5 mingta kichik va 5 5 ming tadan ortiq xususiy korxona tashkil etildi. Davlatga qarash li uy-joy batamom xususiylashtirilib, uning natijasida 1, 4 mln. ga ya q in kvartira o’z egalarini topdi. 3 mln. oila to morqa va yordamchi xo’jaliklarga ega bo’ldi. Mulkni davlat ta sarrufidan chiqarish va xususiylashtirish transport, so g’ li q ni saqlash va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida ham jadal rivojlanmoqda. Mulkdorlar sinfini shakllantirishning asosiy yo’lla ridan biri – bu

tadbirkorlikni, uning kichik biz nes shakli rivojini ta’minlash katta ahamiyatga ega. Aktsiya lashtirish keng aholi ommasini mulkka egalik qilishga jalb etishning eng samarali vositasidir. Biroq, bu jarayon mu rakkab, ko’p qirrali bo’lib, u bozor iqtisodiyoti sub’ektla rining manfaatlariga daxldordir. Xozir respublika i q ti sodiyotida ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari juda keng yoyilgan. Bu jamiyatlarning ustav sarmoyasini tashkil qilishda ishtirok etuvchi ulushlar odatda, qu yidagicha ta q simlanadi: - davlat ulushi; - mehnat jamoasi ulushi; - xorijiy sherik ulushi; - fond birjalari va qimmatli qog’ozlar bozorlarida, shu j um l adan, chet el da ham er ki n sot i sh uchun aj r at i l gan ulushi. Davlat va mehnat jamoalariga qarashli akiiyalar paketla ri hajmini Davlat mulk qo’mitasi belgilaydi. Fuqarolar yoki yuridik shaxslar tomonidan sotib olingan yoki bepul olin gan har qanday aktsiyalar ularning mulkdorlari tomonidan qonun doirasida hech bir cheklovsiz sotilishi mumkin. Akiiyalarning qo’shimcha (ikkilamchi) emissiyasi va ularni joylash tirish aktsiyadorlik jamiyati tomonidan amaldagi qonun-lar ga muvofiq olib boriladi. Korxonani xususiylashtirishning yana bir shakli uni tanlov asosida yoki auktsionda jismoniy yoki yuridik shaxslarga xususiy mulk qilib sotishdan iborat. Bunda haridor sotib olingan ob’ektlarga nisbatan ma’lum talablarni bajaradi. Tanlov shartlari O’zbekiston Respublikasi mulkni davlat ta sarrufidan chiqarish va xususiylashtirish sohasidagi tartib lariga muvofiq belgilanadi va u quyidagi majburiy bandlarga ega bo’ladi: - auktsionda xususiylashtirilgan davlat kor xonalarining mulk- dorlariga aylangan jismoniy va yuridik shaxslarga ushbu korxonalar tasarrufida bo’lgan, sotib olin gan mol-mulk tarkibiga kirmagan, turar joy bo’lmagan dav latga qarashli binolarni, inshootlarni, qurilishlarni ija raga olish haqida uzoq muddatli ( 1 0 yilgacha) shartnomalar tuzish huquqi beriladi. Ijara shartlarini ilgari tuzilgan shartnomalarga nisbatan

o’zgartirishga (agar shartnomaning o’zida boshqacha tartib belgi-langan bo’lmasa) faqat taraflar ning kelishuviga muvofiq yo’l qo’yiladi. Xususiylashtiril gan savdo va xizmat ko’rsatish sohasi ob’ektlarining mulkdor lari shu korxonalar egallab turgan er uchastkalarini mulk qilib sotib olish huquqiga egadirlar; - korxonalar va tashkilotlarning, shu jumladan, tugati layotgan va tugatilgan korxonalar va tashkilotlarning mol- mulki Respublika ko’chmas mulk birjasi va uning filiallarida auktsion savdoda Davlat mulk qo’mitasi tomonidan tasdiqlangan Nizomga muvofiq sotiladi; - davlatga qarashli ishlab turgan korxona tashkilotlarning mol-mulki (aktivlari) faqat Davlat mulk qo’mitasi ruxsati bilan va belgilangan tartibda sotiladi. Respublikada mulkni xususiylashtirish va davlat tasar rufidan chiqarish asta- sekin, biridan ikkinchisiga o’tila digan uch bosqichda amalga oshiriladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashti rish borasida ijara korxonalari, kichik, xususiy korxona lar, aktsiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar, fermer xo’jaliklari, kooperativlar va dehqon xo’jaliklari kabi tash kiliy- huquqiy shakllari tashkil topdi. Erishilgan natijalar bilan birga, jiddiy yondashish va tez hal etishni talab qiladigan bir qancha muammolar ham mavjud: - birinchidan, xususiylashtirishni amalga oshirishning past sur’at-lari uning samaradorligini kamaytirmoqda. Jah on amaliyoti islohotlar bir vaqtda va muntazam amalga oshi rilganida ijobiy samara berishini ko’rsatmoqda. Xususiylashtirish sustlashsa, odamlarning mos ravishda fikr yuri tish jarayoni sekinlashadi, iklisodiy xulq-atvorning eski stereotiplari uzoqroq saqlanib turadi; - ikkinchidan, bir tarmoq. (yoki soha)da xususiylashti rish amalga oshirilib, u bilan bog’liq bo’lgan boshqa sohada davlat mulki yoki uning monopoliyasi saqlanib qolishi xususiylashtirilgan korxonalarning manfaat-larini kamsitadi. Bu hol, eng avvalo, turli tarmoql a rdagi narxlarning pari teti b u zilishida namoyon bo’ladi. Masalan, agrar sektorda nis batan tez amalga oshirilgan mulkni

davlat tasarrufidan chiq arish va xususiylashtirish qishloq xo’jaligi manfaatlariga zarar keltiradi. Chunki, qishloq xo’jaligiga texnika, o’g’it lar, elektr energiyasi, yoqilg’i etkazib beruvchi korxonalar ancha kech xususiylashtirildi va ular monopolistlar (yoki oli gopolistlar) mavqeini saqlab qolib, o’z mahsulotlari narxini oshirdilar. Buning natijasida agrar sektor katta-katta iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi; - uchinchidan, Jahon banki ma’lumotlariga ko’ra, O’zbe kistonda erkin- lashtirish darajasi 2001 yilda 0,5 ni tashkil etdi; - to’rtinchidan, xususiylashtirishning pulli bo’lishi xu susiylashti-rilayotgan ob’ektlar bozoriga munosib baholani shini taqozo etadi. Biroq mol-mulkni baholashning ilmiy usullari va islohotlarning dastlabki bosqichida tegishli mu taxassislarning bo’lmaganligi ko’pdan-ko’p tartibbuzarliklar ni keltirib chiqaradi. Buning natijasida, mulk tadbirkor lik faoliyati bilan shug’ullanishni istagan va shug’ullana ola digan odamlar qo’liga emas, balki tasodifiy odamlar qo’liga o’ tib qoladi. Umuman olganda, keltirilgan muammollar murakkab bo’lishiga qaramasdan, O’zbekistonda mulkdorlar sinfini shakl lantirish va tadbirkorlikni rivoj-lantirish uchun qulay va ziyat vujudga keldi. Hozirgi vaqtda jamiyatimiz tarkibida real mulkka ega bo’lgan, uni qadrlayotgan va ularni o’z moddiy farovonlikla ri uchun asos qilib olayotgan kishilarning katta guruhi shakl landi. Ushbu ijtimoiy qatlamni yanada mustahkamlash dav latning iqtisodiy qudrati oshishiga, uning ijtimoiy-siyo siy barqarorligi ta’minlanishiga, demokratik qadriyatlar qaror topishiga olib keladi. 5. O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo’nalishlari O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyo tini barpo etishning asosiy maqsadlaridan biri mamlakat da kichik biznes va xususiy tadbirkorlik shakllari ni ustuvor rivojlantirishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirish uchun iqtisodiy islohotlar o’tkazildi, uning rolini oshirish uchun yirik institutsional asoslar

yaratildi. Tad birkorlik faoliyatini tashkil etish va uni kafolatlovchi huquqiy- me’yoriy hujjatlar, tadbirkorlarga ko’maklashuvchi nodavlat tashkilotlar, korxonalar shular jumlasiga kiradi. O’zbekistonda xususiy tadbirkorlik va kichik biznes korxonalari majmuini tashkil etish muvaffaqiyatli bormoqda. Kichik biznes faoliyati bilan shug’ul lanuvchi korxonalar davlatga bog’liq bo’lmagan holda, ya’ni katta kapital mablag’larsiz o’zlari ish joylarini joriy etishlari, hozirgi davrda bizda vaqtinchalik mavjud bo’lgan tovarlar tanqisligini kamaytirishlari va xattoki, bu tanq islikni butunlay yo’qotishlari mumkin. Hozirgi jamiyati mizda kichik korxonalar faoliyatini ayrim kishi larning extiyojlarini qondirish sari yo’naltirish zarur. Bu narsa maishiy xizmat ko’rsatish hamda xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqarish sohalarida yaqqol ko’rinmoqda. Kichik korxonalar texnologiya yangilik larini joriy etishda ham g’oyat katta ahamiyatga ega. Bizning respublikamizda kichik korxonalar soni va ular ishlab chiqargan mahsulotlar hajmi yildan yilga oshib bormoqda. Kichik korxonalar O’zbekistan Respublikasining «Korxonalar to’g’risida», «Mulk to’g’risida», «Erkin tadbirkorlik faoliyati kafolatlari to’g’risida » gi kabi qonunla ri, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa me’yoriy hujjattlar asosida tashkil etilmoqda. Kichik korxonalar ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitida sanoatning etakchi sohalarini yangi texnologiyalarga o’tishda tobora o’z o’rnini topib bormoqda. Ular yangi fikrlar va ishlab chiqarishni takomillashtirish, yangi axborot tex nologiyalarini joriy qilish bilan ish jarayonini ta’minlovchi butun tizimni asosiy bog’lovchilik sifatini o’zlarida namo-yon etmoqdalar. Bugungi kunga kelib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ekt lari mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha jabhalarida, mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishda, xalq is te’moli mollarini, qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat mahsul otlarini ishlab chiqarishda hamda boshqa sohalarda faoliyat ko’rsatmoqda. Kichik korxonalar ishlab chiqargan mahsulot davlat korxonalarida ishlab

chiqarilgan mahsulotlardan sifati ji hatidan qolishmasligi va, hatto, ayrim hollarda ulardan yuqo ri turishi bilan ajralib turadi. Respublikamizdagi ki chik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatining 60-70 foizi bevosita ishlab chiqarish bilan uzviy bog’langan, ular fermerlar, dehqonlar, sanoatchilar va qishloq xo’jaligi mah sulotlarini qayta ishlovchilar va hokazolardir. Xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni jadal rivojlantirish asosida mulkdorlar sinfini shakllantirish, tegishli institutlar tizimini tashkil etish, kichik va xususiy tadbirkorlik faoliyati sohasiga kredit resurslarini keng jalb qilish va xorijiy sarmoyalar olib kirish uchun maqbul sharoit yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 apreldagi «Xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoniga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida»gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustda PF- 3305-sonli Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmonga asosan «o’rta korxonalar» tushunchasi bekor qilindi va 2004 yil 1 yanvardan boshlab quyidagilar kichik biznes sub’ektlari hisoblanadi: - yakka tartibdagi tadbirkorlar; - ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo’lgan xodimlarning o’rtacha yillik soni 20 kishidan, xizmat ko’rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga aloqador bo’lmagan tarmoqlarda 10 kishidan, ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar. Quyidagi tarmoqlarda band bo’lgan xodimlarning o’rtacha yillik soni: - engil va oziq-ovqat sanoti, metallga ishlov bei shva asbobsozlik, yog’ochni qayta ishlash va mebel sanoati hamda qurilish materiallari sanoatida – 100 kishidan ; - mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg’i-energetika va kimyo sanoati, qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash, qurilish va boshqa sanoat- ishlab chiqarish sohalarida – 50 kishidan ; - fan, ilmiy xizmat ko’rsatish, transport, aloqa, xizmat ko’rsatish sohalari (sug’urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlannish

hamda boshqa noishlab chiqarish sohalarida – 25 kishidan oshmagan kichik korxonalar. Kichik korxonalar yirik kompaniyalarga nisbatan ular bozor sharoitiga tez moslashadilar hamda ishlab chiqargan mahsulotlarini bozor da muvaffaqiyatli o’tishini ta’minlashda bir qancha ustun liklarga ega. Chunki, kichik korxonalar o’z faoliyatla rini tor ishlab chiqarish dasturlariga, ilg’or texnologiyaga, kam turkumli ilm-fan talab qiladigan mahsulotlar chiqa rishga tezda moslaydilar hamda bozor asoslarini tez o’zlash tirib boradilar. Mulkchilik shakllariga ko’ra kichik korxonalarning quyidagi turlarini ajratib ko’rsatish mumkin: Davlat mulkiga asoslangan kichik korxonalar. Jamoa mulkiga asoslangan kichik korxonalar. Fuqarolarning mulkiga asoslangan yakka tartibda ish laydigan kichik korxonalar. Ijara korxonalari. Kichik qo’shma korxonalar. 2005 yilda respublikada tadbirkorlik, uning kichik biznes shakli bilan band bo’lgan korxonalar soni 310 mingdan oshdi. Ularning yalpi ichki ma h c ulotdagi ulushi 3 8,2 foizni tashkil etadi. Tadbirkorlikni rivojlantirish hisobidan 459 mingta yangi ish o’rinlari yaratildi. Kichik biznes korxonalari faoliyatining ta h li li ular qishloq xo’jaligi sohasida, ayniqsa jadal rivoj topayotganligini ko’rsatadi. 200 5 yilda ular soni 100 mingdan oshib ketdi. Qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqaruvchilarning asosiy hissasini fermer xo’jaliklari tashkil qiladi, ular ning soni 2000 yilga nisbatan 4 barobar oshdi. Bugungi kunda mamlakatimiz fermerlik xo’jaliklarida 1 milliondan ziyod kishi band bo’lib , 2005 yilgi paxta xam- ashyosining 66 foizi, g’allaning 55 foizdan ortig’i fermer xo’jaliklari tomonidan etishtirildi 11 . Respublikamizda kichik biznes korxonalari soni ning izchillik bilan 11 Каримов И.А. Эришилган ютуқларни мустаҳкамлаб, янги марралар сари изчил ҳаракат қилишимиз лозим. Халқ сўзи газетаси, 2006 йил 11 феврал №29 (3828).

ortishi, iqtisodiyotning barcha sektor larida, jumladan, transport, aloqa, sog’liqni saqlash va boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida ham kuzatilmoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ham asta-sekin rivojlanmoqda. Uning umumiy eksport hajm idagi ulushi 200 5 yilda 7 , 3 foizni tashkil etdi. Kichik biznes korxonalarining asosiy eksporti – qishloq xo’jaligi, to’qimachilik, ishlov beruvchi, elektrotexnika ishlab chiqarish mahsulotlari hamda halq amaliy san’ati buyumlaridir. Yu qo ridagi tahlillar shuni ko’rsatadiki, so’nggi yil larda O’zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik, ki chik biznes faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxona lar iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tashkil etilmoq da. Shu bilan kichik korxonalarning iqtisodiyotdagi o’rni va ahamiyati ortib bormoqda. Xususiy tadbirkorlik va ki chik biznesning milliy iqtisodiyotni rivojlan tirishdagi ahamiyati quyidagilar bilan tavsiflanadi: - xususiy tadbirkorlik bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur tezkorlikni ta’minlab, ishlab chiqarishda gi chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan kooperatsiyani yaratadi, bularsiz yuksak samaradorlikni ta’minlab bo’lmaydi; - bozor uchun zarur bo’lgan raqobatchilik muhitini yaratadi hamda o’zgarib turadi gan bozor talabiga moslab tezda ishlab chiqarish turini o’zgar tirib olish qobiliyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi; - iste’molchilik sohasida yuzaga keladigan bo’shliqni tezda to’ldirishga qodir bo’lib, eng zamonaviy ma shina uskunalari va texnolo- giyadan foydalanib sarflangan sarmoyaning o’rnini juda tez qoplay oladi. Kichik biznes va xususiy tabdirkorlikning xususiyatlari (muomala kapitalining kichikligi, uning tez aylanuvchanligi, ishlab chiqarish vositalarini tezda almashtirish imkoniyatlari va b.) uning bir qancha afzalliklarga ega bo’lishi imko niyatlarini yaratadi: - i zl ani sh, yangi m ahsul ot l ar ni m ar omi ga et kazi sh va o’zlashtirish, ularni talabning tez o’zgarib turishi xatarini hisobga olgan holda kichik

uyushmalarda ishlab chiqarish; - tezkor texnik servisning ishonchliligi va iste’mol chilar bilan musta h kam aloqalar o’rnatish; - ishlab chiqarishni moslashuvchan tarzda tashkil etish va mahsulot sotishni bozor talablariga hamda bozor vaziyatlari o’zgarishlariga muvofiq olib borish; - orti q cha ish kuchini o’ziga singdirish; - boshqarishning oddiyligi, katta ma’muriy apparat ning yo’qligi, qurilish va loyiha quvvatlarini o’zlashtirish da qisqa muddat, kapital sarflarining tez o’zini oqlashi, kapital aylanmasida yuqori tezlik ; - xom ashyo va mehnat resurslari, ishlab chiqarish chiqin dilaridan to’liqroq va samaraliroq foydalanish. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni hamda u bilan bog’liq bar cha narsalar zamonaviy ijtimoiy ishlab chiqarish tashkiliy tuzilmasini muhim va tarkibiy qismini tashkil etadi. Shu ning uchun ham davlatimiz iqtisodiyotini rivojlanti rishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka muhim o’rin ajratilib, ularga davlat tomonidan madad berilmoqda. Xususiy tadbirkorlik va kichik biznes ilmiy-texnika rivojiini jadallashtirish, sanoatning ilg’op tar moqlarida yangi texnologiyalarga o’tish sharoitida o’z o’rnini topib bormoqda. Bunday tadbirkorlik yangi axborot texnolo giyalarini, yangi g’oyalar va ishlab chiqarishni modernizatsiyal ash bilan ishlashni ta’minlovchi butun tizimning ajral mas qismini tashkil etadi. Bundan tashqari, kichik korxona lar tavakkalchilik xavfi yuqori bo’lgan sharoitlarda ishlab chiqarishning ma’qul shakllaridan hisoblanadi. Kichik korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham g’oyat katta ahamiyatga ega. Yangi texnologik g’oyalarni yirik korxonalarga nisbatan tezroq qabul qiladigan kichik biznesda xatar kamroq va katta turkumdagi ishlab chiqarishga qaraganda ishni tezroq yo’lga qo’yish mum kin. Bu esa bizning sharoitda ilmiy-texnik taraqqiyotni ri vojlantirishga yordam berishi mumkin. Iqtisodiyotning umumiy taraqqiyotini ta’minlashda, to varlar va

xi zm at lar et ishm ovchil igini bar taraf eti shda ki chik biznes va xususiy tadbirkorlik katta o’rin tutadi. Mehnat resurs lari tez o’sayotgan va ishlab chiqarish joylashuvidagi o’ziga xoslik sharoitlarida O’zbekistonda kichik korxona lar tizimini vujudga keltirish quyidagi imkoniyat-larni yara tadi: - erkin mehnat resurslarining, yangi xo’jalik munosa batlarining joriy etilishi, yangi mulkchilik shakllarining paydo bo’lishi natijasida ishlab chiqarishda bo’shatiladigan shaxslarning ijtimoiy ishlab chiqarishga ko’proq jalb etish, mulkchilikning yangi shakllari paydo bo’lishi; - aholining, birinchi navbatda yoshlarning, moddiy, ma’ naviy va kasb darajasini ko’tarish; - aholining sust harakatchanligini hisobga olgan holda sanoat ishlab chiqarishini aholi yashaydigan joylarga yaqin lashtirish hamda aholining xalq iste’moli mollariga bo’lgan extiyojlarini to’laroq qondirish; - milliy va badiiy hunarmandchilikni tiklash, shuning dek, kichik va o’rta shaharlarni, qishloq aholi punktlarini rivojlantirishga yordam ko’rsatish, umuman, har bir mintaqa uchun g’oyat muhim bo’lgan iqtisodiyot samaradorligini oshi rish. Iqtisodiyotni rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkor-likning ijobiy ahamiyatini e’tirof etgan holda, uning ahamiyatini ortiqcha baholab yuborish ham to’g’ri emas. Xususiy tad birkorlik faqat muayyan doiradagina faollik ko’rsata ola di, shu sababli kichik biznes faoliyatini rivojlan tirish uchun kerakli sharoitni yaratish zarur. Buning uchun bizningcha, moliya jamg’armalarini tashkil etish kerak. Bu jamg’ armalar tadbirkorlar tijorat banklarida imtiyozli kre ditlar olish uchun kafil bo’lishlari, subsidiyalarga, shu jum ladan qaytarib berilmaydigan subsidiyalarga (iqtisodiyot ning alohida ustuvor sohalaridagi korxonalar-ni rivojlan tirish uchun) manba bo’lib xizmat qilishlari lozim. O’ zbekistonda ki chik korxonal ar ni m oli yavi y qo’llab-quvvatlash tizimining takomillashtirilishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka xizmat ko’rsatadigan banklar, fondlar, in vestiiiyalar va sug’urta tashkilotlarining

faoliyatlarini rag’batlantirish yo’nalishida olib borilishi lozim. Xorijiy mamlakatlardagi kabi O’zbekiston Respublika-sida ham agar korxona ustuvor davlat dasturida (yangi texnikani yaratish, uzoq hududlarni rivojlantirish va boshqalar) qatnashayotgan bo’lsa, imtiyozli qarzlar olishi mumkin. Bunda foizning eng kam me’yori va qarzni uzishda uzoq muddat berilishi – qarz berishdagi asosiy shartlardandir. Kichik korxonalar faoliyatiga oldindan ko’rib bo’lmaydigan xilma-xil xatarli vaziyatlar katta ta’sir ko’rsa tadi, kon’yunkturaning keskin o’zgarib ketishi, mijozlar ning to’lovga qodir bo’lmay qolishi, tabiiy ofatlar ularni tang ahvolga tushirib qo’yadi. Shu sababli rivojlangan mamla katlarda sug’urtalar tizimi yaxshi yo’lga qo’yilgan. Bizning mamlakatimizda ham sug’urtalar barpo etilishi zarur. Bu ti zim kichik korxonalarni rivojlantirishda (ayniqsa tijo rat xatarlari katta bo’lgan sohalarda) qulay sharoitlarni kafolatlashi, o’ziniki bo’lgan yoki qarz olingan kapital bi lan tavakkal qilib ish boshlagan tadbirkorlarga ishonch va zarur barqarorlikni yaratishi kerak. Iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish, kichik biznes va xususiy t adbirkorlikni rivojlantirish respublikamizda o’tkazilayot gan iqtisodiy islohotlarning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Bu esa iqtisodiy raqobatning rivojla nishini, iste’mol bozorini tovarlar va xizmat turlari bi lan to’ldirishni, shuningdek, xususiy tadbirkorlar ning keng qatlamini yaratishni taqozo etadi. Bularni hisobga olib, bugungi kunda Respublikada quyidagi masalalarni hal qilish lozim: - aholining keng tabaqalarini bozor faoliyatiga olib kirish, ulardagi boqimandachilik, iste’molchilik psixolo giyasini bartaraf qilish, aholida xususiy tadbirkorlik, kichik biznes faoliyati bilan faol shug’ullanish is tagini uyg’otish; - qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy munosabatlarni tub dan yangilash, dehqon va fermer xo’jaliklar faoliyatini yanada rivojlantirish hamda ular sonini imkon qadar oshirish, hududlarda kichik korxonalar tashkil etish yo’li bi lan vaqtincha ishsiz yurgan kishilarni qo’shimcha ish joylari bilan ta’minlash; - mintaqada bozor munosabatlari va infratuzilmani jadallashti-rish, iqtisodiy raqobatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;

- respublika aholisining ortib borayotgan talab va extiyojlarini to’laroq qondirishga xizmat qiluvchi iqtiso diy va ijtimoiy sharoitlarni barpo etish; - ko’rsatiladigan xizmatlar turini va miqyosini keskin oshirish, bank, auditorlik, konsalting hamda turli vosita chilik faoliyatlarini hozirgi zamon fan va texnikasi yutuq lari asosida yuksak saviyada tashkil etishni ta’minlash; - korxonalarni boshqarish samaradorligini oshirish, ularning iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lishlarini ta’ minlash uchun shart-sharoitlar yaratib berish; - joylarda ishlab chiqariladigan mahsulotlar turlari va hajmini bozor talablariga ko’ra osonlik bilan moslash tira oladigan iste’mol bozorini tovar bilan to’ldirib, eks port uchun mol chiqara oladigan kichik korxonalarni joriy qilish. Ma’lumki, respublikada mehnatga layoqatli aholining 65,3 foizi qishloqlarda yashaydi. Bu qishloq joylarda tadbirkorlikning rivoji uchun juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko’rsatadi. Shu bilan bir qatorda qishloq xo’jaligi ishlab chiqari shida band bo’lgan ortiqcha ishchi kuchlarini xizmat ko’rsatish, q ayta ishlash va shu kabi yo’nalishlarga qayta taqsimlash kerak. Qishloqda tadbirkorlikni, uning kichik biznes shakllarini rivojlantirish bilan bog’liq turli boshqaruv pog’onalarida tashkiliy- iqtisodiy masalalarni hal etish ustuvor masalalar qatoriga kiradi. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatimiz miqyo sida quyidagi masalalarni hal qilish lozim: - bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun kadrlar tay yorlash va ularning malakasini oshirish; - hududlarda haqiqiy tadbirkorlik muhitini yaratish; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan qo’ llab- quvvatlash; - kichik biznes va tadbirkorlikning huquqiy bazasini mustahkamlash; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni texnologik jihozlar bilan ta’minlashni qo’llab-quvvatlash; - islohotlar natijalarini reklama va axborot xizmati vositalari orqali keng ommaga etkazish. Tadbirkorlik faoliyati rivojlanishida soliq va savdo sohalaridagi davlat

siyosati muhim rol o’ynaydi. Tad qiqotlarning ko’rsatishicha shu sohadagi cheklovlar kichik biznes rivojidagi aksariyat muammolarni yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. So’rov o’tkazilgan tadbirkorlarning 75 foizi moliya-kredit tizimini takomillashtirishni, 52,5 foiz soliqni, 69 foizi moddiy-texnika resurslari bilan savdo qilishni yaxshilash lozimligi to’g’risida fikr bildir ganlar. Shuning uchun islohotlarning hozirgi bosqichida bu sohalarda tadbirkorlikka to’siq bo’layotgan omillarni tah lil qilish va ularni bozor talablari doirasida baholash muhim ahamiyatga egadir. Qisqa xulosalar Tadbirkorlik deganda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar ko’rsatish) yo’li bilan tavakkal qilib, o’z mulkiy javobgarligi asosida amalga oshiriladigan tashabbuskorlik faoliyati tushuniladi. Tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishi uchun iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va huquqiy shart-sharoitlar yaratilgan bo’lishi lozim. Tadbirkorlik ijtimoiy munosabatlar namoyon bo’lishining shakllaridan biri sifatida faqat jamiyatning salohiyatini oshirishga ko’maklashib qolmay, balki har qanday insonning qobiliyati va mahoratini namoyon qilish uchun qulay zamin yaratadi, milliy boyliklarning ko’paytirishga va jahon integratsiyalashuvi jarayonida milliy ruhni saqlab qolishga yordam beradi. Shuning uchun tadbirkorlikni rivojlantirishga va uning huquqiy bazasini mustahkamlashga davlat tomonidan katta e’tibor berilmoqda. Asosiy adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati

erkinligini kafolatlari to’g’risida»gi Qonuni. 2000 yil 25 may. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 2005 yil 20 iyundagi PF-3620-sonli Farmoni. Xabarnoma jurnali, 2005 yil, 2-son. 3. Karimov I.A. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil harakat qilishishimiz lozim. // Xalq so’zi gazetasi, 2006 yil, 11 fevral. 4. Qosimova M.S., Xodiev B.Yu., Samadov A.N., Muxitdinova U.S., Kichik biznesni boshqarish. O’quv qo’llanma. –T.: O’qituvchi, 2003. 5. Lapusta M.G. Predrinimatelstvo. –M.: INFRA-M, 2004. Internet veb-saytlari 1. www . biznes . ru 2. www . business.com 3. www.businessbuy.ru 4. www.businesspress.ru 5. www.gendirector.ru 6. www . rambler . ru

O'xshashlar

Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati

Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari

Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati va mazmuni

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari

Tovar-xomashyo birjasining iqtisodiy mohiyati