Tovar-xomashyo birjasining iqtisodiy mohiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Tovar-xomashyo birjasining iqtisodiy mohiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Tovar-xomashyo birjasining iqtisodiy mohiyati Reja: 1. Tovar-xomashyo birjasi to‘g‘risida tushuncha 2. Birja savdosi, ochiq savdolarni o‘tkazish tartiblari 3. O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjalari: rivojlanishning yangi bosqichi 4. Birja va kimoshdi savdosi mexanizmi 5. Mahsulotga real narxlarning shakllanishi 6. O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasida birja savdosi qoidalari

1. Tovar-xomashyo birjasi to‘g‘risida tushuncha Ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan boshqaruvning bozor tizimiga o‘tish jarayonida tadrijiy yondashuvni, «Yangi uy qurmasdan turib, eskisini buzmang» degan hayotiy tamoyilga tayangan holda, islohotlarni izchil va bosqichma-bosqich amalga oshirish yo‘lini tanladik. Eng muhimi, parokandalik va boshboshdoqlik ta’siriga tushib qolmaslik uchun o‘tish davrida aynan davlat bosh islohotchi sifatida mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishi zarurligini biz o‘zimizga aniq belgilab oldik. Mamlakatimizning uzoq va davomli manfaatlari taqozo etgan holatlarda va keskin vaziyatlardan chiqish, ular tug‘diradigan muam molarni hal etish zarur bo‘lganda iqtisodiyotda davlat tomonidan boshqaruv usullari qo‘llandi va bunday yondashuv oxir- oqibatda o‘zini to‘la oqladi 1 . O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasi jahon bozorida Osiyo mintaqasining markazida joylashgan. O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasi milliy va xorijiy kompaniyalarning mamlakatimizda ishlab chiqariladigan yuqori likvidli tovar aktivlariga, xususan, rangli va qora metall, neft mahsulotlari, paxta tolasi va paxtani qayta ishlashdan olinadigan boshqa mahsulotlar, mineral o‘g‘itlar, shakar, bug‘doy uni, bug‘doy va boshqalarga ega bo‘lishda birxil huquqni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zRTXB O‘zbekiston Respublikasining markazida, Toshkent shahrida joylashgan. Uning tarkibiga mamlakatning barcha viloyat markazlarida joylashgan 12 ta filial kiradi. Hozirgi paytda birja a’zolarining soni 1200 dan ortiq. Birja O‘zRTXB birja savdosi Umumiy elektron tizimiga ulangan, masofada joylashgan savdo maydonchalarini tashkil qilish yo‘li bilan savdo infratuzilmasini kengaytirish va boyitish bo‘yicha ishlarni ketma-ketlikda olib bormoqda, bu uzoq masofada joylashgan ishlayotgan brokerlarga savdoga qo‘yilayotgan mahsulotlar haqida tezkor listing axborot olishdan tashqari savdolarda ishtirok etish imkoniyatini ham beradi. Ta’kidlash joizki, brokerlar jahonning istalgan nuqtasida 1 Karimov I. A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 7-b.

masofada joylashgan savdo maydonchalaridan turib onlayn rejimida birja savdolarida qatnashishi mumkin. Masofada joylashgan savdo maydonchalarini yaratish jarayoni, jumladan, respublika hududidan tashqarida yuqori dinamika bilan tavsiflanadi. Hozirgi paytga kelib respublikaning deyarli barcha tuman markazlarida 72 ta masofada joylashgan savdo maydonchalari ochilgan. Bundan tashqari, Yevropa, Osiyo va MDH mamlakatlarining ayrimlarida ham masofada joylashgan savdo maydonchalari faol ochilmoqda. 2. Birja savdosi, ochiq savdolarni o‘tkazish tartiblari O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasida birja savdosi shanba va yakshanba kunlaridan tashqari har kuni Toshkent vaqti bilan soat 9.00 dan to 17.00 gacha bo‘lib o‘tadi. Ichki va eksport-import shartnomalar bo‘yicha oldi-sotdi bitimlari birjada akkreditatsiyalangan brokerlar orqali amalga oshiriladi. Birja bitimlari O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasida «to‘lovga qarshi yetkazib berish» formulasi asosida amalga oshiriladi, shu bilan birga, savdo SPOT va forvard shartnomasi shaklida olib boriladi. Birjada amal qiluvchi hisob- kitob – kliring palatasi instituti shartnoma savdo qatnashchilariga bitim qatnashchilarining olgan shartnoma majburiyatlarining so‘zsiz ijro etilishi ni kafolatlashga imkon beradi. O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjalarida bitimlarning «to‘lovga qarshi yetkazib berish» rejimida amalga oshirilishini hisobga olib, hisob-kitob – kliring palatasi bu akkreditiv to‘lov shaklidan foydalanadi. Birja bitimlarining hisob-kitobi to‘g‘ridan to‘g‘ri emas, balki ularning o‘rtasidagi tarafdorlar orqali amalga oshiriladi, aks holda, hisob-kitob – kliringi palatasining hisob-kitob markazi orqali amalga oshiriladi, qachonki sifat kafolatini olgandan keyingina, haqiqiy tovarning mavjudligi va uni tushirishga tayyorligi aniqlangandan keyingina amalga oshiriladi. Undan tashqari, birjalar qonuniga ko‘ra shartnoma qatnashchilarini ajratgan avans to‘loviga nisbatan 2 % ni tashkil qilgan bitim summasi maxsus kliring

palatasida ochilgan hisobraqamiga o‘tkazilishi kutiladi. Bu mablag‘ hisob-kitob qilingan hisobraqamidan aksizsiz o‘chirish mumkin tomonlarini biridan va boshqa tomoni hisob-kitob hisobraqamiga o‘tkazish mumkin, buni jarima sanksiyasini bajarish sifatida, agar tomonlardan biri olingan shartnoma majburiyatlarini buzgudek bo‘lsa, bu mablag‘ birinchi hisob-kitob raqamidan ikkinchisining hisob- kitob raqamiga aksizsiz o‘girilishi mumkin. «O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasi ochiq aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali 2,5 milliard so‘m miqdorida tashkil qilingan va 25 mln, oddiy aksiyaga joylashtirilgan. Bir aksiyaning nominal qiymati 100 so‘mni tashkil qilgan. Ustav kapitalining 72,3 % i yuridik shaxslarga, qolgan 27,7 % i esa jismoniy shaxslarga to‘g‘ri keladi. 3. O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjalari: rivojlanishning yangi bosqichi 2004-yilning 5-fevralida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 57-sonli «Yuqori likvidli mahsulot turlarini sotishning bozor mexanizmlarini joriy qilish haqida»gi Qarori qabul qilindi. Shu bilan tovar bozorlarini liberalizatsiya qilishga asosiy qadam tashlandi, ularning qaysi hududda joylashganligi, kattaligi, qaysi tarmoqqa va idoraga mansubligidan qat’i nazar, xo‘jalik yurituvchi yoki faoliyat yurituvchi xo‘jalik subyektlarining qo‘lidagi resurslarga kira olishning bir xil sharoitlari ta’minlandi. Qabul qilingan qarorning siyosiy va iqtisodiy mohiyati quyidagicha: Birinchidan , yuqori likvidli mahsulotlarni mahalliy yetishtirib chiqaruvchi korxonalarga xalaqit beruvchi to‘siqlarni olib tashlash lozim, chunki ular resurslarni to‘g‘ridan to‘g‘ri olish imkoniyatiga egadirlar. Zamonaviy boshqaruvchi bozorga (ya’ni iste’molchilarga) yo‘naltirilgan bo‘ladi, chunki mahsulot ishlab chiqaruvchi korxona mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish imkonini olishga muyassar bo‘ladi (va shunga muvofiq foyda oladi). Ikkinchidan , korxona va bozor o‘rtasida turli vositachilar ko‘ri nishidagi bozorning rivojlanishini to‘xtatib turadigan sun’iy to‘siqlar bartaraf etiladi.

Uchinchidan , tadbirkorlarning taqsimotchi amaldorlarga bog‘lanib qolganligi yo‘q qilinadi. Korxona egasi endi faqat bozorga, iste’molchilarga bog‘liq bo‘ladi. To‘rtinchidan , bahoning oshishi hisobiga mahsulotni sotishdan keladigan daromad va foydani ishlab chiqaruvchi oladi, o‘rtada turgan vositachi emas. Qo‘shimcha olingan daromadning katta qismini ishlab chiqaruvchi korxonani texnik jihatdan qayta jihozlashga yo‘naltiradi, yangi texnologiyani joriy qilish, yangi liniyalarni va ko‘plab soliqlarni to‘lashga yo‘naltiradi. Beshinchidan , oldindan qolib yoki saqlanib kelingan to‘lanmagan qarzlarni yoki to‘lovlarni bartaraf qilish birja va kimoshdi savdosi orqali faqat 100 % oldindan to‘langan bo‘lsagina, mahsulotni chiqarish mumkin bo‘ladi, bo‘lmasa yo‘q. Insofsiz xaridorlardan ishlab chiqaruvchi kafolatlanadi, qaysiki undan qoida bo‘yicha yuqori likvidli resurslarni shoshilmasdan sotib oladi, to‘lab boradi, o‘zining ichki moliyaviy muammolarini ishlab chiqaruvchi hisobidan hal qiladi, qaysiki talabni topolmagan mahsulot ishlab chiqarishdan olib tashlanadi. Oltinchidan , texnik qayta qurish ishlab chiqaruvchilarga mahsulotning sifati va assortimentini kengaytirishga, ish joyining ko‘payishiga, shu bilan bir qatorda, malakali xodimlarning bo‘lishiga imkon yaratib beradi. Va nihoyat, bozor mexanizmini tatbiq etish ishlab chiqaruvchilarning qo‘shimcha daromadidan byudjetga qo‘shimcha tushum olib keladi. Bu degani, ya’ni davlat proyektining sotsial mohiyatini qo‘shimcha moliyalashtirishga imkoniyat yaratilishi, kam ta’minlangan aholi qatlamini qo‘llab-quvvatlashning vujudga kelishiga imkon yaratib beradi. 4. Birja va kimoshdi savdosi mexanizmi Birja va kimoshdi savdosining aniq mexanizmi alohida olingan mahsulotlarni sotish tartibi orqali aniqlanadi. Birinchidan , sotiladigan mahsulot qonun bo‘yicha korxonalarning shaxsiy ehtiyoji uchun ishlatiladi va uni qayta sotish mumkin emas. Ikkinchidan , birjadagi savdo jarayoni elektron savdo tizimi orqali amalga oshiriladi. Shu sababli savdo butun respublika hududida aniq bir vaqtning o‘zida

amalga oshiriladi va hamma tadbirkorlar resurslarni bir xilda olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Undan tashqari, oshkora va tiniq elektron birja savdosi bozorda manipulatsiyadan kafolatlangan holda xizmat qiladi. Uchinchidan , iste’molchi-korxonalar resurslarni sotib olish uchun ehtimol mahsulotni yoki brokerlik joyini sotib olishi yoki mutaxassis brokerlar xizmatidan foydalanishlari mumkinligi. Broker tadbirkorlik agentining buyrug‘iga binoan resurslarni sotib olishni amalga oshiradi. Undan tashqari, tadbirkorning o‘zi ham broker bo‘lishi mumkin va birja savdosida mustaqil ravishda mahsulotni sotib olishi mumkin. To‘rtinchidan , resursni sotib oluvchi bo‘lgan oluvchi korxona birjaga broker orqali bankka to‘lovga qodirligi to‘g‘risidagi ma’lumotnomani va davlat registratsiyasidan o‘tganligi to‘g‘risidagi guvohnomani taqdim etishining shartligi. Shundan keyin esa broker sotib oluvchining topshirig‘iga binoan unga resursni sotib oladi, so‘ngra esa sotib oluvchi bitim bayonnomasini oladi. Shu bayonnoma bilan u sotuvchi tomonga jo‘nab ketadi (ishlab chiqaruvchi zavodga yoki uning regiondagi vakillariga) va ular bilan bitim bayonnomasida ko‘rsatilgan hajmi va bahosi bo‘yicha shartnoma tuzadi. Agarda sotuvchi yoki xaridor o‘rtasida tuzilgan shartnomadan bosh tortsa, u holda 5 % li jarima to‘laydi, ya’ni jarima to‘lash sotuvchini shartnoma tuzish majburiyatidan ozod qilmaydi. Shunday qilib, agar korxona birja savdosida g‘olib chiqsa, u holda resurslarni olishi kafolatlanadi. Sotuvchi va oluvchi tomonidan mos holda ishlab chiqilgan majburiyatini chin dildan tartibga solingan holda boshqarilishi, ularni chin dildanmasligi, munosabati har tomonlama ko‘rsatilgan tartibda sanksiya aniq reglament qilinadi. Mahsulotni ulgurji sotish bahosi yo‘q joyga ishlab chiqaruvchilar mahsulotining bahosini deklaratsiya qilgan holda chiqarishi. Oxirgi yoki hal qiluvchi baho, asosan, talab va taklif o‘rtasidagi bozor qonunlariga asoslangan holda shakllanadi. Ayrim hollarda katta ahamiyatga ega bo‘lgan pozitsiyalar ko‘rilgan, baho hech qachon boshlang‘ich bahoning 10 % idan oshib ketishi kerak emas. Agar bu ko‘rsatkich oshib ketadigan bo‘lsa, u holda xalqaro birja

amaliyotiga mos ravishda savdo jarayoni to‘xtatiladi. Shunday qilib, bozorga qo‘yilgan to‘siq bahoning o‘sish yo‘lini ushlab qololmaydi. 5. Mahsulotga real narxlarning shakllanishi Hozirgi paytda Umumiy elektron tizimda avtomobil benzini, dizel yoqilg‘isi, qora metall prokati, mis, rux, ikkilamchi alyuminiy, paxta tolasi, shrot va shulxa, boshqa muhim resurslar bo‘yicha birja va kimoshdi savdolari o‘tkazilmoqda. Qora metall savdosi bo‘yicha kimoshdi savdolarini o‘tkazish misoli juda qiziqarli. Birinchi savdoda ikkilamchi alyuminiy narxi boshlang‘ich narxga nisbatan 60 % o‘sdi, chunki mahsulotning o‘ta taqchilligini his qilgan iste’molchilar uning uchun sun’iy belgilangan boshlang‘ich narxdan ancha yuqori narxda haq to‘lashga tayyor edilar. Birinchi savdolar natijasida ishlab chiqaruvchilar qo‘shimcha foyda oldilar. Keyingi savdolarda talab qisqardi, mah sulot narxi pasaydi va barqarorlashdi. Benzin va dizel yoqilg‘isi sotish bo‘yicha birja elektron sessiyalarida ham, garchi narxning bu qadar yuqori ko‘tarilishi o‘ringa ega bo‘lmagan bo‘lsa-da, shunday holat kuzatildi. Biroq bu yerda ham birinchi savdoda narxning o‘sishi, keyingi savdolarda esa pasayishi va barqarorlashuvi qayd etildi. Doimiy ravishda birja savdosiga qo‘yiladigan mahsulotlarning optimal bozor bahosi shartli ravishda shakllanishdan boshlab aniqlanadi. Misol uchun, har kuni bo‘ladigan savdoda qora prokati bahosining shakllanishida xizmat qilishi mumkin. Masalan, po‘lat armaturasi o‘rtacha narxi o‘tgan yili bu mahsulot savdoga vaqt- vaqti bilan qo‘yilgan pallada tonnasiga 376,4 ming so‘m darajada shakllandi, uning o‘rtacha narxi esa 400–440 ming so‘m atrofida bo‘ldi. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib beruvchilar uchun birja savdosiga mineral o‘g‘it ham qo‘yilgan. Masalan, karbamid, amiakli selitra, ammofos va superfalfat, shu bilan bir qatorda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan yuqori likvidli tovarlar guruhlari bilan bir qatorda yaqin kunlar ichida birja va kimoshdi savdoga kabel simlari mahsulotlari, paxta linti, oziq-ovqat mahsulotlaridan o‘simlik yog‘i, shakar va guruch kurpalarining birja savdosiga qo‘yilishi

mo‘ljallangan. Joriy baho dinamikasining tahlili birja savdosidagi baho bozorini shakllantiradi. Shunday qilib, birja savdosi savdogarlikka yordam beradi va bahoning o‘sishiga olib keladi degan gumon o‘zini oqlamadi. Birja savdosida bir butun elektron tizimni joriy qilish sababli yildan yilga aylanmaning o‘sishi mustahkamhgi kuzatilmoqda. Shu jumladan, 2007-yilda birja savdosining oboroti 2006-yilga nisbatan 12 % ga o‘sganligi aniqlangan. Joriy yilda o‘tgan yilga nisbatan yuqori likvidli mahsulot turlari 60 mlrd. so‘mdan ortiqroq sotilgan, 2008-yilning birinchi choragida Respublika ichkarisidagi shartnoma hajmiga nisbatan uch barobarga oshgan. Birja tahlilchilari shuni isbotlamoqchi bo‘lishyapti, ya’ni yangi hokimiyat qarorlari nafaqat savdoning oborotini zudlik bilan oshirish va shu bilan korxonaning moddiy texnika resurslariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish demakdir. 6. O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasida birja savdosi qoidalari 1. Umumiy qoidalar. Ushbu qoidalarda qo‘llanadigan atamalar quyidagi ma’noga ega: birja savdosi – tovarlarni tovar-xomashyo birjasi orqali sotishni ta’minlaydigan o‘zaro bog‘liq chora-tadbirlar tizimi birja tovari – belgilangan tur va sifatdagi har qanday tovar, jumladan, belgilangan tartibda birja savdosiga qo‘yilgan tovarga standart shartnoma birja savdolari – Birja tomonidan mazkur qoidalarga muvofiq tashkil qilinadigan birja tovari bilan savdo birja bitimi – birja savdosiga nisbatan Birjada ro‘yxatga olin- gan oldi-sotdi shartnomasi Birja a’zosi – Birjada belgilangan tartibda Birjadan brokerlik o‘rnini sotib olgan yuridik yoki jismoniy shaxs birja bitimi qatnashchilari – Birja a’zolari broker – bitimlarni Mijozning nomidan va uning hisobiga, o‘z

nomidan va Mijozning hisobiga, Mijozning nomidan va o‘z hisobiga amalga oshiradigan Birja a’zosi diler – bitimlarni o‘z nomidan va o‘z hisobiga amalga oshiradi- gan Birja a’zosi mijoz – birja bitimi qatnashchisi, uning topshirig‘i bo‘yicha va uning hisobidan birja tovari bilan bitimlarni amalga oshiradigan yuridik yoki jismoniy shaxs Elektron savdo tizimi (EST) – Birjaning onlayn rejimida umumrespublika birja savdolari o‘tkazishni ta’minlaydigan dasturiy-texnik majmua Hisob-kitob – kliring palatasi – Birjaning birja savdosi qatnashchilari o‘rtasida kliring, hisob-kitob va o‘zaro hisob-kitoblar amalga oshirilishini ta’minlaydigan tarkibiy bo‘linmasi Vakolatli birja ombori – belgilangan tartibda birja tovarlarini saqlash bo‘yicha faoliyatni amalga oshiradigan va Birjada ombor sifatida akkreditatsiyadan o‘tgan yuridik shaxs Birja savdosi birjada turli sotuvlar o‘tkazish va ularning natijalari bo‘yicha birja bitimlari tuzish vositasida amalga oshiriladi. 2. Birja savdolarini o‘tkazish joyi va vaqti. Birja savdolari Birjaning lokal savdo maydonchalari va filiallari ulangan Birja umumiy elektron savdo tizimida savdo sessiyalari jadvali bo‘yicha o‘tkaziladi. Savdo sessiyalari jadvali Birja Makleriati tomonidan ishlab chiqiladi va Birja Boshqarmasi tomonidan tasdiqlanadi. Birja savdosi qatnashchilari savdo sessiyalari jadvali haqida u kiritiladigan sanadan kamida bir kun oldin xabardor qilinadi. Savdo o‘tkaziladigan vaqt va joyni o‘zgartirish Birja Boshqarmasining qarori asosida o‘tkaziladi, bu haqda savdo qatnashchilariga uch kalendar kuni ichida xabar yetkaziladi. Bir martalik holatlarda, zarurat tug‘ilganida xabar berish muddati qisqartirilishi mumkin. Birja boshqarmasi Raisi tasdiqlagan «O‘zRTXB OAJ obyektpropusk rejimi haqidagi qoidalar»ga muvofiq Birja o‘z hududiga kirish uchun propusk rejimini ta’minlaydi.

Birja xizmatchilariga birja bitimlarida qatnashish, o‘z brokerlik idoralarini tashkil qilish, shuningdek, xizmat axborotlaridan shaxsiy manfaatlari yo‘lida foydalanish taqiqlanadi. 3. Birja savdosi qatnashchilari va ularga qo‘yiladigan talablar. Mazkur qoidalar doirasida birja savdolari qatnashchilari quyidagilar hisoblanadi: – birja bitimi qatnashchilari – brokerlar va dilerlar; – mijozlar (sotuvchilar va xaridorlar); – Birjaning hisob-kitob – kliring palatasi (bundan keyin Birja HKP). Birja savdosi qatnashchilari O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga, mazkur qoidalar va birja savdosini tartibga soladigan Birjaning boshqa ichki hujjatlariga rioya qilishi lozim. Birja bitimi qatnashchilari Birjada belgilangan professional tayyorgarlik va malaka darajasiga javob berishi, O‘zbekiston Res- publikasi Davlat mulk qo‘mitasi tomonidan beriladigan birja savdosi professional qatnashchisi attestatiga ega bo‘lishi lozim. 4. Birja savdosi qatnashchilari va ularga qo‘yiladigan talablar. Birja savdosi qatnashchilari belgilangan tartibda Birjadan brokerlik o‘rinlari sotib olgan birja a’zolari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi tomonidan beriladigan birja savdosi professional qatnashchisi attestatiga ega bo‘lmagan birja a’zolari birja savdolariga qo‘yilmagan holda brokerlik o‘rniga ega bo‘lishi huquqiga ega. Davlat hukumati va boshqaruv organlari, ularning mansabdor shaxslari, shuningdek, Birja xodimlari Birja a’zolari bo‘lishi mumkin. Qoidaga ko‘ra, pullik asosda taqdim etiladigan brokerlik o‘rni qonunchilikka muvofiq birja faoliyati va birja bitimlarida ishtirok etish huquqini beradi. Brokerlik o‘rni: – oldi-sotdi obyekti bo‘la olmaydi; – boshqa shaxsga ijaraga berilmaydi. Birja a’zosi bo‘lgan auksionchilar brokerlik o‘rinlarini birja sav dosi professional qatnashchisi attestatiga ega bo‘lgan bitta yuridik yoki jismoniy

shaxsga ijaraga berishi (belgilangan muddatga bo‘shatib berishi) mumkin. Shartnoma Birjada ro‘yxatga olinishi shart. Brokerlik o‘rnini subijaraga berishga yo‘l qo‘yilmaydi. Brokerlik o‘rnining egasi faqat bitta shaxs bo‘lishi mumkin. Bitta shaxs 1 tadan ortiq brokerlik o‘rnining egasi bo‘la olmaydi. Birja brokerlik o‘rinlarini O‘zbekiston Respublikasi rezidenti hisoblangan va rezidenti bo‘lmagan yuridik va jismoniy shaxslarga sotadi. Brokerlik o‘rnining bahosi Birja Boshqarmasi tomonidan belgilanadi. Brokerlik o‘rinlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qaroriga muvofiq, Davlat mulk qo‘mitasi bilan kelishilgan holda, Birja tomonidan yoki uning ishtirokida o‘tkaziladigan ko‘riklar va boshqa tadbirlar g‘oliblari va qatnashchilariga rag‘batlantiruvchi mukofotlar tarzida bepul taqdim etilishi mumkin. Birja auksionchisiga brokerlik o‘rni uni qayta sotish huquqisiz berilishi mumkin. Birjada brokerlik o‘rnini xarid qilish bitta brokerlik idorasi ochish huquqini beradi. Brokerlik idorasi o‘z brokerlik o‘rni orqali Birja HKPda hisobraqami va mab1ag‘lariga ega bo‘lgan cheklanmagan sonli mijozlarga savdoda ishtirok etish imkoniyatini ta’minlashi mumkin. Broker yodamchilarga (treyderlar) ega bo‘lishi mumkin. Savdo jarayoniga elektron birja savdolari Markazi, Makleriat, hisob-kitob – kliring palatasi va Birja axborot-tahliliy bo‘limi mutaxassislari xizmat ko‘rsatadi. 5. Tovarlarni Birja savdosiga qo‘yish tartibi. Birja savdolarida faqat ular haqida axborot birja byulletenida chop etilgan tovarlarni sotish amalga oshiriladi. Birja byulleteniga ulanish uni Birja axborot stendida va birja sav dolari umumiy elektron tizimida joylashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Birja byulleteniga kiritilmagan tovarlarni birja savdosida sotishga yo‘l qo‘yilmaydi.

Birja byulleteniga standart bir xil xususiyatlarga ega bo‘lgan, ulgurji partiyada sotiladigan va oldindan ko‘rib chiqishni talab qilmaydigan birja tovarlari kiritiladi. Tovarlarni birja byulleteniga (listing) kiritgan holda Birja savdosiga qo‘yish jarayonini Birjaning Listing komissiyasi belgilangan tartibda amalga oshiradi. Komissiya faoliyati Birjaning Listing komissiyasi haqidagi qoidalar bilan tartibga solinadi. Tovarlar ekspertiza amalga oshirilgan va Komissiya ularni savdoga qo‘yish va birja byulleteniga kitirish haqida qaror qabul qilgandan so‘ng listingdan o‘tgan deb tan olinadi. Monopoliyachi korxonalar birja savdolarida o‘z ishlab chiqargan mahsulotlarini maxsus belgilangan tartibda amalga oshiradi. Tovarni sotuvga qo‘yish haqidagi buyurtmalar belgilangan shaklda qabul qilinadi. Buyurtma shakli Birja Boshqarmasi tomonidan tasdiqlanadi. Birja brokerlarni buyurtma shaklidagi va uni to‘ldirish tartibi haqidagi barcha o‘zgarishlar to‘g‘risida bu o‘zgarishlar kiritilgan kundan boshlab 10 kun muddat ichida elektron pochta orqali xabardor qiladi. 6. Birja savdolarini o‘tkazish, birja bitimlarini amalga oshirish va ularni ro‘yxatga olish tartibi. Birjada savdolar bir vaqtning o‘zida O‘zbekiston Respublikasi butun hududida onlayn rejimida elektron savdo shaklida o‘tkaziladi. Sotuv uchun buyurtmalar brokerlar tomonidan elektron tizimga savdo sessiyasi boshlanishidan avval kiritilishi lozim. Tovarni sotishga buyurtmalar Birja Boshqarmasi belgilaydigan ochiq pozitsiya muddati tugashi bilan brokerning roziligisiz avtomatik ravishda birja savdolari elektron tizimidan chiqarib tashlanadi. Xarid uchun buyurtmalar savdo boshlanishidan oldin ham, birja savdosi bo‘lib o‘tayotgan vaqt istalgan paytda ham kiritilishi mumkin. Brokerlar tovarlar oldi-sotdisi bitimini ularga javob tariqasidagi buyurtmalar berish yo‘li bilan amalga oshiradi.

Bitimning amalga oshirilishidan oldin sotuvchi va xaridorning narxi to‘liq mos kelmagunga qadar ularni qadamma-qadam yaqinlashtirish ro‘y beradi. Savdolar qadami Birja tomonidan savdoda muomalaga qabul qilingan har bir birja shartnoma turi bo‘yicha belgilanadi va brokerlarga navbatdagi savdo sessiyasi boshlanishidan kamida bir sutka avval ma’lum qilinadi. Brokerning savdo qadamlariga rioya qilmasligi mazkur qoidalarning buzilishi hisoblanadi. Broker tomonidan tuzilgan va birja makleri savdo sessiyasi bayonnomasida qayd etgan bitim tuzilgan birja bitimi hisoblanadi. Sav do sessiyasi yakunlangach, makleriat brokerlarga savdo sessiyasi bayonnomasining shu brokerlar tuzgan barcha bitimlar kiritilgan qismini beradi. 7. Birja bitimlari. Birjada amalga oshiriladigan birja bitimi turlari. Birjada qayd qilingan birja savdosi natijasi bo‘yicha tuzilgan birja tovari oldi- sotdi shartnomasi birja bitimi hisoblanadi. Birja savdosi davomida birja bitimlari tuzishga faqat brokerlar haqli. Birjada tuzilgan bitimlar qonunchilikda ko‘zda tutilgan hollarni istisno qilganda notarius tomonidan tasdiqlanishi lozim. Birjada quyidagi birja bitimlari turlarini amalga oshirishga ruxsat etiladi: – spot bitimlar – real tovarni yoki tovarga egalik qilish huquqini darhol etkazib berish sharti bilan tuziladigan bitimlar; – forvard bitimlari – real tovar bilan uni etkazib berish muddati kechiktirilgan holda oldi-sotdi bitimlari; – fyuchers bitimlari – ularni kelajakda ijro etish majburiyati bilan tovarlarga standart shartnomalar oldi-sotdi bitimlari; – opsion bitimlari – tovarlar yoki tovar etkazib berish bo‘yicha shartnomalarni oldindan belgilab qo‘yilgan narxda kelajakda oldi- sotdi bitimlari. Barcha birja bitimlari turlari quyidagilarga taqsimlanadi: – respublikada ichki bitimlar – O‘zbekiston Respublikasi hududida tovarlar oldi-sotdi bitimlari; – eksport bitimlar – tovarlarni eksportga sotish ko‘zda tutiladigan bitimlar;

– import bitimlar – tovarlarni O‘zbekiston Respublikasi hududiga kiritish ko‘zda tutiladigan bitimlar. Birja bitimi u birja savdolari umumiy elektron tizimida qayd etilgan paytdan boshlab tuzilgan hisoblanadi. 8. Bitim tuzish, eksport va import birja shartnomalarini ro‘y xatga olish va ijro etish. Tovarlarni eksportga yetkazib berishda shartnoma O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalik subyekti bo‘lgan sotuvchi va norezident bo‘lgan xaridor o‘rtasida tuzilib, tovarlarni O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqariga yetkazib berish ko‘zda tutiladi. Eksport shartnomalari O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasi «so‘m»da ham, xorijiy valyutalarda ham tuzilishi mumkin. Eksport shartnomasida quyidagilar ko‘zda tutilishi lozim: sotilayotgan tovar nomi, sotilayotgan tovar narxi va hajmi, sotuvchi va xaridor haqidagi ma’lumotlar, tovarni yetkazib berish shartlari, to‘lov shakli va muddati, tovarning kelib tushish shartlari va tomonlarning javobgarlik chegaralari, qonunchilikka muvofiq boshqa shartlar. Import shartnomalar O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalik subyekti bo‘lgan xaridor va norezident bo‘lgan sotuvchi o‘rtasida tuzilib, tovarlarni chetdan O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirish ko‘zda tutiladi. Birja import shartnomasini ro‘yxatga olish O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasi «so‘m»da amalga oshiriladi. 9. Narxni shakllantirish va Birjada narx shakllanishi jaravoni ustidan nazorat tartibi. Birja savdolarida sotiladigan tovarlar narxi xaridor va sotuvchining javob tariqasidagi buyurtmalarini qadamma-qadam yaqinlashtirish yo‘li bilan talab va taklif muvozanatini o‘rnatish asosida belgilanadi. Birja savdosi yakunlari bo‘yicha qayd qilingan bitimlar narxi bundan oldingi savdo sessiyasi kotirovka narxidan Birja Boshqarmasi o‘rnatgan miqdordan ortiq farq qilmasligi lozim.

Birja savdolarida sotilayotgan tovarlar narxining keskin o‘zgarishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun Birja tovar sotilgan bundan oldingi birja sessiyasi natijalari bo‘yicha qayd qilingan narxdan farq qiluvchi yuqori chegaralar belgilanishi mumkin. 10. Birja tovarlari narxini kotirovkalash tartibi. Narx kotirovkasi faqat standart birja tovarlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Narx kotirovkasi Birjaning Kotirovka komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi, uning tarkibi va u haqidagi qoidalar Birja Boshqarmasi tomonidan tasdiqlanadi. Birja tovarlariga narx kotirovkasini belgilashda joriy oydagi sav dolar tarixi hisobga olinishi mumkin. Birja kotirovkalari har hafta majburiy tartibda birja byulletenida va belgilangan tartibda ommaviy axborot vositalarida e’lon qilib boriladi. 11. Birja a’zolariga axborot xizmatlari ko‘rsatish tartibi. Savdo bozorlan va bozor konyunkturasi haqidagi axborot birja qatnashchilariga Birja saytida har hafta joylashtirish yo‘li bilan yetkaziladi. Kotirovka natijalari birja savdosi qatnashchilariga Kotirovka komissiyasining byulleteni orqali yetkaziladi. 12. Birja a’zolari va xizmatchilarining birja savdosi qoidalarini buzganlik uchun javobgarligi. Birja a’zolari va uning xodimlari birja savdosi qoidalarini buzganlik uchun javobgar bo‘ladi. Birja savdosi qoidalarini buzganlik uchun quyidagi javobgarlik turlari ko‘zda tutilgan: – Birja va/yoki zarar ko‘rgan qatnashchi foydasiga undiriladigan jarima; – birja savdosi qatnashchilaridan birortasini belgilangan muddatga Birjada akkreditatsiyani to‘xtatish yoki huquqlardan muhrum qilish. Birja savdolari elektron tizimiga buyurtmani xatolar, shuningdek, belgilangan spreddan yuqori narx bilan kiritganlik uchun aybdor qatnashchiga: a) bir oy davomida birinchi marta qilingan xato uchun – bitta

eng kam ish haqi miqdorida jarima solinadi; b) bir oy davomida ikkinchi marta qilingan xato uchun – uchta eng kam ish haqi miqdorida jarima solinadi; d) bir oy davomida uchinchi marta qilingan xato uchun – beshta eng kam ish haqi miqdorida jarima solinadi. Xaridorning sotuvchiga (birja savdosiga tovar yetkazib beruvchi ta’minotchiga) belgilangan muddatda birja bitimi (shartnomasi) bayonnomasini taqdim etmaganligi uchun sotuvchi foydasiga bitimning 5 % i miqdorida jarima undiriladi. Birjaga yoki birja savdosi qatnashchilariga zarar yetkazgan maxfiy birja axborotini tarqatganlik uchun aybdor tomonlar yetkazilgan zararni qoplaydi yoki 6 oy muddatga birja savdolarida ishtirok etish huquqidan mahrum etiladi. 13. Birja tashkil qilgan savdo maydonchalari ro‘yxati. Quyidagilarni sotish bo‘yicha savdo maydonchalari: – neft mahsulotlari; – metall mahsulotlari; – yog‘och materiallar; – qurilish materiallari; – kimyo va neft-kimyo mahsulotlari. Quyidagilarni sotish bo‘yicha kimoshdi savdolari o‘tkaziladigan savdo maydonchalari: – paxta tolasi; – paxta linti; – paxta shroti va shulxa;– rangli metall. Yuqori likvidli mahsulotlarni EKVda sotish bo‘yicha savdo maydonchalari. Ko‘rgazma va yarmarka savdolari o‘tkazish bo‘yicha ixtisoslashgan savdo maydonchalari.

Xulosa Tovar birjasi – savdo bitimlari tuzish bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatish; tovar savdosini tartibga solish; savdo operatsiyalarini tartibga solish va savdo muammolarini hal qilish; narxlar haqida, ishlab chiqarishning ahvoli va narxga ta’sir etuvchi boshqa omillar haqida ma’lumot to‘plash va e’lon qilish uchun o‘zini o‘zi oqlash asosida faoliyat ko‘rsatadigan tashkilotdir. Tovar birjasida bitim predmeti tovar va uni yetkazib berish bo‘yicha shartnomalar hisoblanadi. Tovar birjasi, qoidaga ko‘ra, tijorat tashkiloti hisoblanmaydi. Katta foyda olish – uning maqsadi emas. Tovar birjalarini shartli ravishda ishlab chiqaruvchilar va vositachi firmalar tomonidan qo‘shma loyihani amalga oshirish – har bir qatnashchiga sotuv va xarid operatsiya o‘tkazishni ta’minlovchi, tartibga solinadigan tovarlar bozorini tashkil qilish uchun tuziladigan konsorsium sifatida ifodalash mumkin. Qatnashchilar oladigan foyda tijorat ishlarini amalga oshirishga sarflanadigan xarajatlarni tejab qolish bilan ta’minlanadi. Birjani aksiyadorlik turidagi tijorat tashkiloti sifatida ham tuzish mumkin. Biroq bunda qatnashchi-tashkilotchilar ularning mijozlaridan foydalanadigan mijozlardan ancha kam bo‘lishi lozim. Shunda ta’sischilar manfaatlarida turli vositachilik xizmatlari ko‘rsatish hisobiga birjaning ishlari foydali ta’sir ko‘rsatadi. Birjaning oliy boshqaruv organi bo‘lib aksiyadorlar yig‘ilishi xizm at qiladi. Birja faoliyatiga joriy rahbarlikni uning tarkibi va raisi aksiyadorlar yig‘ilishi tomonidan tayinlanadigan qo‘mita amalga oshiradi. Birjada faoliyat yuritadigan asosiy shaxslar – birja qatnashchilari manfaatlarini ifodalovchi va ularning nomidan bitimlar tuzadigan brokerlardir. Bu holatda brokerlar agentlar sifatida ishtirok etadilar. Agar brokerlik idorasi o‘z hisobidan operatsiyalarni amalga oshiradigan bo‘lsa, u prinsipal sifatida qatnashadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2001. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni – T.: O‘zbekiston, 1998. 3. «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1991-yil 19-noyabrda qabul qilingan. 4. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan. 5. «Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2001-yil 29-avgust. 1-260-11. 6. «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2008-yil 22-iyulda qabul qilingan.

O'xshashlar

Savdo korxonalarida tovar aylanishining Iqtisodiy asoslari.

Tadbirkorlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Fond birjasining tashkiliy tuzilmasi

Investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati

Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va tasniflanishi