Moliyaviy menejmentning iqtisodiy mohiyati, predmeti va funksiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Moliyaviy menejmentning iqtisodiy mohiyati, predmeti va funksiyalari

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

Moliyaviy menejmentning iqtisodiy mohiyati, predmeti va funksiyalari Reja: 1. Moliyaviy menejment fanining shakllanish va rivojlanish omillari 2. Moliyaviy menejment tushunchasi va unga xalqaro yondashuvlar 3. Moliyaviy menejment fanining predmeti va vazifalari 4. Moliyaviy menejmentda qarorlar qabul qilish

Moliyaviy menejment fanining shakllanish va rivojlanish omillari Moliyaviy menejment yoki moliyaviy boshqaruv korxonada uning faoliyati uchun pul jamg`armalari shakllanishi, taqsimlanishi va ishlatilishi jarayonlarini tashkil etishga va boshqarishga qaratilgan. Moliyaviy boshqaruv birinchi navbatda qisqa muddatli va joriy vazifalarni hal etishga xizmat qilsa-da, u korxonaning strategik rivojlanish yo`nalishini belgilashda ham juda muhim o`rin egallaydi. Moliyaviy boshqaruvning diqqat markazida quyidagi vazifalar turadi: - foydani ko`paytirish; - korxonada pul oqimlari uzluksizligi va balanslanganligini ta’minlash; - korxona kapitali tarkibini optimallashtirish; - moliyaviy barqarorlikni ta’minlash; - mulkdorlar (aksiyadorlar), investorlar, kreditorlar uchun korxonaning moliyaviy- iqtisodiy ahvolini oydinlashtirish; - investitsiya jozibadorligiga erishish; - moliyaviy resurslarni jalb etishda bozor mexanizmlaridan foydalanish. Aksariyat hollarda bozor iqtisodiyotiga o`tish davri korxonalari uchun moliyaviy resurslar yetishmovchiligi muammosi mavjud bo`ladi. Uning zamirida korxona mahsulotning yetarli darajada raqobatbardosh emasligi, xaridorlarning to`lov qobiliyati past ekanligi, hisob-kitoblarning pulsiz shakllari qo`llanishi, korxona faoliyatiga ma’muriy aralashuvlar, soliq yuki og`ir ekanligi kabi qator sabablar yotadi. Shuning uchun moliyaviy boshqaruvda korxonaning normal faoliyati uchun zarur bo`lgan pul mablag`lari yetarliligiga erishish va korxonaning to`lov qobiliyatini saqlab turish birinchi darajali vazifaga aylanadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirib borilishi bilan moliyaviy menejmentning hal etishi lozim bo`lgan masalalari yengillash-maydi, balki murakkablashadi, chunki moliyaviy qarorlar oqibatlari uchun real mas’uliyat shakllanadi va kuchayib boradi. Moliyaviy boshqaruv korxona faoliyatining strategik va taktik maqsadlariga samarali erishilishini ta’minlashi, ya’ni u maqsadli tus olishi uchun korxonaning

moliyaviy siyosati ishlab chiqilishi zarur. Moliyaviy siyosat ishlab chiqilishi quyidagilarni ifodalaydi: - korxona moliyaviy-iqtisodiy ahvolini tahlil qilish; - korxonaning hisob siyosatini ishlab chiqish va soliq to`lovchi sifatidagi foaliyatini rejalashtirish; - aylanma mablag`larni, kreditorlik va debitorlik qarzdorligini boshqarish; - xarajatlarni taqsimlash va amortizatsiya siyosatini boshqarish; - dividend siyosatini tanlash. Moliyaviy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilishda korxona mulkiy tarkibi, moliyaviy qo`yilmalari, o`z kapitalini shakllantirish manbalari, qarz mablag`lari miqdori va manbalari aniqlab olinadi, korxonaga moddiy resurslar yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan o`zaro munosabatlar, sotishdan tushum hajmi va sotish miqdori baholanadi. Tahlil uch asosiy yo`nalishda amalga oshiriladi. Gorizontal tahlilda joriy davr ko`rsatkichlari avvalgi davrlar yoki reja (smeta) bilan taqqoslanadi. Vertikal tahlilda umumiy yakuniy ko`rsatkichdagi alohida moddalar solishtirma og`irligini aniqlash va keyinchalik natijani o`tgan davr ma’lumotlari bilan taqqoslash amalga oshiriladi. Trend tahlilida qator yillardagi hisobotlar ko`rsatkichlari o`zgarishlari aniqlanadi va trend (egri chiziq) yasaladi. Tahlil jarayonida taqqoslovlarni amalga oshirishda turli davrlarda qo`llangan rejalashtirish usullari, buxgalteriya hisobotlarida qo`llangan hisob siyosati xususiyatlari, korxona faoliyati yo`nalishlar o`zgarishi (diversifikatsiya) va boshqa omillar e’tibordan chetda qolmasligi lozim. Ko`rinib turibdiki, moliyaviy boshqaruv oldiga qo`yilayotgan vazifalar korxonada uning moliyaviy-iqtisodiy ahvolini tahlil etish bilan shug`ullanadigan xizmatni tashkil etishni taqozo qiladi. Mazkur xizmat muayyan davr ichida ishlab chiqarish xarajatlari, korxonaning pul chiqimlari va daromadlarini tahlil etishi, turlicha bazaviy ko`rsatkichlar bilan taqqoslashi hamda o`zgarishlar (tafovutlar) mazmun-mohiyatini, sabablarini o`rganib chiqishi maqsadga muvofiqdir. Korxonaga pul tushumlari va chiqimlari oqimini sog`lomlashtirish uchun, birinchi navbatda, debitorlik va kreditorlik qarzdorligi aylanishini tahlil qilish, qarzlarni vaqti-vaqti bilan inventarizatsiyalash, korxonaga qo`llangan jarima choralarining sabablarini va aybdorlarini aniqlash, zarur hollarda da’vo ishini olib borish lozim bo`ladi.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni erkinlashtirish strategiyasi doirasida so`nggi paytlarda korxonalarga amortizatsiya siyosatini tanlashda muayyan imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Korxona jadallashtirilgan amortizatsiyasini qo`llashi va shu yo`l bilan xarajatlarni oshirishi mumkin. Bu mahsulot tannarxiga va baho siyosatiga, mol- mulk solig`i va foyda solig`iga ta’sir ko`rsatadi. Aksiyadorlik jamiyati sifatida faoliyat ko`rsatuvchi korxonada dividend siyosati ishlab chiqilishi zarur bo`ladi. Bu, bir tomondan, mulkdorlar manfaatini himoya qilishga qaratilgan bo`lsa, ikkinchi tomondan korxonaning bo`lajak investorlar uchun jozibadorligini oshirish maqsadlariga xizmat qiladi. Ayni paytda, korxona egalari manfaatlari faqat dividendlar olishdan iboratdir deb, tasavvur qilish to`g`ri bo`lmaydi. Foydaning dividendlarga to`la yo`naltirilishi korxonadagi jamg`arish jarayoniga salbiy ta’sir etadi. Korxonaning barqaror istiqbolini, raqobatbardoshligini, moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun foydaning muhim qismi qayta investitsiya lanishi lozim. Demak, dividend siyosati korxonaning umumiy moliyaviy-iqtisodiy ahvolidan kelib chiqib belgilanadi. Moliyaviy boshqaruv olib borilishida juda muhim jihatlaridan yana biri qarz mablag`laridan oqilona foydalanishdir. Korxona bozorda mustahkam mavqega ega bo`lsa, shu asosda korxona mahsulotlari sotilishi yetarli darajada foyda hajmlarini ta’minlayotgan va bu foydani oshirishning real imkoniyatlari mavjud bo`lsa, ishlab chiqarish hajmlarini kengaytirish uchun qarz mablag`lar, shu jumladan uzoq muddatli negizda jalb etilishi mumkin va bunday imkoniyatlardan foydalanish mutlaqo o`rinli bo`ladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, moliyaviy boshqaruv korxona foydasini yoki korxonaning iqtisodiy samaradorligini oshirishga qaratilgan. Albatta, foyda iqtisodiy samaradorlikning juda muhim ifodasi, lekin samaradorlikning boshqa jihatlari ham mavjud. Moliyaviy menejment samaradorlikning barcha jihatlariga ta’sir etishi lozim. Korxona rahbari rasman ruxsat va vakolat bergan doiradagina moliyaviy menejer yoki boshqa ijrochi xodim korxona moliyaviy resurslarini tasarruf eta oladi. Lekin korxonadagi moliyaviy oqimlardan to`la xabardor shaxs sifatida moliyaviy menejer bu oqimlarni doimiy ravishda tahlil qila oladi va tahlil natijalariga suyangan holda muntazam monitoringni va nazoratni amalga oshiradi. Shuning uchun moliyaviy direktor, moliyaviy menejer va bosh

buxgalter korxona boshqaruvining eng yuqori guruhi doirasiga kiradilar va korxona hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan barcha masalalarning hal etilishida qatnashadilar. Umumiy holda moliyaviy menejment bo`yicha faoliyat quyidagi tarkibda tasavvur etilishi mumkin : - korxona mulkiy va moliyaviy holatining umumiy tahlili va rejalashtirilishi; - korxonani moliyaviy resurslar bilan ta’minlash (mablag`lar-manbalarini boshqarish); - moliyaviy resurslarni taqsimlash (investitsion siyosat va aktivlarni boshqarish ). Ajratib ko`rsatilgan faoliyat sohalari ayni paytda moliyaviy menejment xizmati oldida turgan vazifalarni bir-biridan ajratib ko`rsatishga imkon beradi. Bu vazifalarni quyidagicha tavsiflash mumkin. Korxonaning mulkiy va moliyaviy holatini tahlil qilish va rejalashtirish uchun quyidagilarga umumiy ravishda baho berish lozim bo`ladi : - korxonaning aktivlari va ularni moliyalashning manbalari; - korxonaning erishilgan iqtisodiy salohiyatini quvvatlab turish hamda uning faoliyatini kengaytirish uchun zarur resurs-larning miqdori va tarkibi; - qo`shimcha ravishda moliyalash manbalari; - moliyaviy resurslarning holati va ulardan foydalanish samaradorligi ustidan nazorat tizimi. Korxonani moliyaviy resurslar bilan ta’minlash uchun quyidagilarga batafsil baho berish zarur: talab etilayotgan moliyaviy resurslarning hajmi; ularning olinish usullari (uzoq muddatli yoki qisqa muddatli kredit va boshqalar); moliyaviy resurslarni safarbar etilish usullari; resurslar olinishi imkoniyatlari va vaqti (bu shartnomalar shartlari bilan belgilanadi, moliyaviy resurslar kerakli hajmda va zarur bo`lgan paytda olinishi lozim); - mablag`larning muayyan manbaini jalb etish bilan bog`liq xatar (korxona aksiyalarini chiqarib mablag`lar jalb etilganda, mablag`lar egalari mablag`ni korxonadan qaytarib berilishini oddiy vaziyatda talab eta olmaydi, bank krediti esa ba’zi shartlar bajarilmasa, bank tomonidan muddatidan oldin ham qaytarib olinishi mumkin).

Moliyaviy resurslarni taqsimlashda investitsion xarakterdagi uzoq muddatli va qisqa muddatli qarorlarni tahlil etish va ularga baho berish taqozo etiladi: muayyan moliyaviy resurslarni ularning boshqa turlariga (moddiy, mehnat, pul resurslariga) aylantirilishi qanchalik darajada foydali ekanligi; asosiy vositalarga qo`yilmalarning maqsadga muvofiqligi va samaradorligi, asosiy vositalarning tarkibiy tuzilishi; aylanma mablag`larning optimalligi (yaxlit ravishda va turlari bo`yicha); - moliyaviy qo`yilmalarning samaradorligi. Yuqorida ko`rsatilgan barcha yo`nalishlarda moliyaviy qarorlar qabul qilinishida likvidlik, moliyaviy barqarorlik va rentabellik talablarini bir-biri bilan murosaga keltirish zarur bo`ladi. Mazkur talablarni e’tiborga olgan holda uzoq muddatli aktivlarga mablag` ajratilishi, mablag`lar manbalari boshqarilishi, xatarlar darajasi boshqarilishi zarur bo`ladi. Bozor munosabatlari sharoitida yirikroq korxona moliya bozorlari bilan ozmi-ko`pmi bog`langan bo`ladi. Bu bog`lanish xilma-xil: kompaniya qimmatli emitenti, investor, qarz oluvchi, chayqovchi va boshqa ko`rinishlarda bozorda ishtirok etadi. Uning moliya bozorlaridagi operatsiyalari moliyaviy dastaklar yordamida amalga oshiriladi. Moliyaviy dastaklar tushunchasini tadqiqotchilar turlicha talqin etadilar. Eng keng tarqalgan talqinda moliyaviy dastaklar moliya bozorlarida savdoga qo`yiladigan uzoq yoki qisqa muddatli investitsiyalar shakllari bo`yicha tuziladigan bitimlar deb qaraladi. Shunday qilib moliyaviy dastaklarga aksiyalar, obligatsiyalar, fyucherslar va boshqa shu kabilar kiradi. Bizning fikrimizcha, moliyaviy dastaklar tushunchasi kengroq talqin etilishi lozim. Moliyaviy dastaklar moliyaviy resurslar qo`lga kiritilishi yoki boshqalarga berilishi paytidagi munosabatlarni rasmiylashtirishga xizmat qiluvchi vositalardir. Bu munosabatlar esa har doim ham bitishuvlar ko`rinishida maydonga chiqavermaydi. Moliyaviy menejmentda qo`llanadigan usullar va vositalarni shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin: umumiqtisodiy, prognoz-tahliliy va maxsus. Ularning barchasi nazorat maqsadlarida ham qo`llanadi. Birinchi guruhga iqtisodiyotini davlat tomonidan boshqarish doirasida joriy etilgan va davlat tomonidan qat’iy ravishda tartibga solinadigan munosabatlar va vositalar kiradi; kreditlash, qarz operatsiyalari, kassa operatsiyalari, hisob-kitob operatsiyalari, sug`urtalash

tizimi, moliyaviy sanksiyalar tizimi, trast operatsiyalari, garov operatsiyalari, transfert operatsiyalar, amortizatsiya ajratmalari tartibi, soliqqa tortish tizimi va boshqalar. Ikkinchi guruhga moliyaviy rejalashtirish, soliq to`lovlarini rejalashtirish, prognozlash metodlari, omillar bo`yicha tahlil, modellashtirish va boshqalar kiradi. Ulardan foydalanish korxona moliyaviy menejment xodimlarining bilimlari, malakasi va tashabbuskorligiga bog`liq bo`ladi. Uchinchi guruhni korxona moliyasini boshqarishning maxsus metodlari tashkil etadi: dividend siyosati, moliyaviy lizing, faktoring, franchayzing, fyucherslar, xejlashtirish va boshqa hosilaviy moliyaviy dastaklar. Moliyaviy boshqarishda axborot bazasi bo`lib birinchi navbatda korxonaning moliyaviy hisobotlari va moliyaviy hisobning boshqa mahsulotlari xizmat qiladi. Ayni paytda moliyaviy boshqaruvni moliya va soliq organlarining, bank tizimining ma’lumotlarisiz, tovar, fond va valyuta birjalarining axborotlarisiz ham tasavvur qilib bo`lmaydi. Moliyaviy boshqaruv mamlakatdagi huquqiy va normativ bazaga suyangan holda amalga oshiriladi. Ularga qonunlar, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, vazirliklar va idoralarning o`z vakolatlari doirasidagi buyruqlari, ko`rsatmalari, normalari va yo`riqnomalari, korxonaning ta’sis hujjatlari kiradi . Moliyaviy menejment tushunchasi va unga xalqaro yondashuvlar Jahon amaliyotidan ma’lumki, ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) o`rganadigan ilmiy fanlar sohasi va turli darajadagi xo`jalik munosabatlarining hech biri moliyaviy menejment munosabatlar darajasidagidek ahamiyatli, ziddiyatli va ko`p funksional emasdir. Moliyaviy menejment, ya’ni moliyaviy boshqaruv pul munosabatlari paydo bo`lgan davrdan to hozirgi kunga qadar, korxonalar boshqaruvchilari bilan moliyaviy boshqaruvchilar o`rtasida keskin munozaralar sohasi bo`lib kelmoqda Moliyaviy menejment munosabatlarini har tomonlama o`rganish va tegishli xulosalar chiqarish optimal soliqqa tortish tizimini tashkil etishning asosi hisoblanadi.

Ularni boshqarishda moliyaviy menejmentning eng ustuvor hamda nazorat tamoyiliga amal qilinishi natijasida korxona xazinasi daromadlarini ko`payishi asos bo`ladi. XX asrning 2 yarmida jahon xo`jaligida revolyutsion hamda evolyutsion burilish davri bo`ldi. Natijada ilmiy texnik taraqqiyotning keskin avj olishi va jahon xo`jaligida tovar ishlab chiqarishning keskin o`sishi barcha sohalarda bo`lganidek boshqaruvning ilmiy konsepsiyalarida ham taraqqiyotlar bo`lishiga olib keldi. Natijada zamonaviy moliyaviy menejment konsepsiyasi mustaqil shakllana boshladi. Uning asosiy muammosi sifatida subyektlarning moliyaviy munosabatlari, pul mablag`lari aylanishini ichki va tashqi omillarining ta’siriga asoslangan holda samarali tashkil etish masalalarini o`z ichiga ola boshladi. Moliyaviy menejment fan sifatida shakllanganiga ko`p vaqt bo`lgani yo`q. Uning fundamental jihatlarining ishlab chiqilishi ikkinchi jahon urushi arafasida moliya nazariyasi doirasidagi tadqiqotlar tarkibida amalga oshirilgan edi. Xususan, 1938 yilda J. Uilyams taklif etgan moliyaviy aktiv qiymatini baholashning modeli moliyaviy boshqaruvni ilmiy asoslashning dastlabki qadamlaridan biri edi. Shunga qaramasdan, G`arbdagi tadqiqot-chilar moliyaviy menejmentning ilmiy yo`nalish sifatida maydonga chiqishini G. Markovits nomi bilan bog`laydilar. 1952 yilda u o`z maqolasida zamonaviy portfel nazariyasini bayon qilib berdi. 1963 yilda G. Markovitsning shogirdi Uilyam Sharp matematik apparatning soddalashtirilgan va amalda qo`llanishi mumkin bo`lgan variantini yoki bir omilli modelni (single-factor model) taklif etdi. Bu modeldan foydalanib yuzlab moliyaviy aktivlarni o`z ichiga olgan yirik portfellarni samarali boshqarishi mumkin edi. Moliya nazariyasining moliyaviy aktivlarni boshqarishga qaratilgan qismi qimmatli qog`ozlarga baho belgilanishi, kapital bozori samaradorligi konsensiyasini ishlab chiqish, xatarni va daromadlilikni baholash modellarini yaratish, yangi moliyaviy dastaklarni ishlab chiqishi bo`yicha tadqiqotlarda rivojlantirildi. 1960 yillarda U. Sharp, J. Lintner va J. Mossin moliyaviy aktivlarning daromadliligini baholash modelini (Capital Asset Pricing Model, CAPM) ishlab chiqdilar. Mazkur modelda portfelning daromadliligi bilan sistemali xatar (bartaraf etilmaydigan xatar) o`zaro bog`lanadi. Shundan keyingi davrda SARM modelining o`rnini bosa oladigan modellarni ishlab chiqishga ko`plab urinishlar

sodir bo`ldi. Ular orasida eng ko`p nom qozongani baho belgilashning hakamlik nazariyasi (Arbitrage Pricing Theory, APT) deb ataladi. Bu nazariyani Stiven Ross ishlab chiqdi. Modelga ko`ra har qanday aksiyaning daromadliligini ikkiga ajratish mumkin: normal yoki kutilayotgan daromadlilik hamda xatar bilan bog`liq, ya’ni noaniq daromadlilik. Ikkinchi komponent mamlakatdagi umumiy bozor konyunkturasi, jahon iqtisodiyoti barqarorligi, inflyatsiya, foiz stavkalari o`zgarishi kabi iqtisodiy omillarga bog`liq. Umuman olganda yirik kompaniyani moliyaviy boshqarishda ikki muhim masala mavjud: moliyaviy resurslarni qayerdan olgan ma’qul va ularni nimalarga yo`naltirish eng samarali bo`ladi. Bu borada F. Modilyani va M. Millerning asarlarini tadqiqotlar-ning tayanch nuqtasi deb hisoblaydilar. Ularning g`oyalarini rivojlantirgan holda hozirgi moliyaviy nazariya fanida ikki yo`nalish muvaffaqiyatli rivojlanmoqda - portfel nazariyasi va kapitalning tarkibi nazariyasi. Hozirgi paytda moliyaviy menejment ilmiy yo`nalish, amaliy faoliyat hamda o`quv fani sifatida shakllanib bo`ldi. U yirik kompaniyaning moliyasini boshqarish metodologiyasi va texnikasini qamrab olgan. U o`z ichiga moliya nazariyasining qator bo`limlarini, buxgalteriya hisobining tahliliy bo`limlarini boshqaruv nazariyasining tushunchalarini qo`llagan holda qamrab oladi. Jamiyatda ijtimoiy tuzum rivojlanishi va takomili jarayonida moliyaviy menejment siyosati ham o`zgargan, moliyaviy menejment munosabatlari zamonaviy mazmun- mohiyat kasb eta boshlagan. Dastlab, korxonalarda boshqaruvni davlat rejasi asosida tashkil etishgan bo`lsa, hozirda moliyaviy menejment korxonalarni rivojlanishi uchun xizmat qiladi. Iqtisodchilar biznesni tashkil etishning zamonaviy nazariyalari (theories of the firm) orqali korxona faoliyatining ustuvor maqsadini turlicha tushuntiradilar. Eng keng tarqalgan yondashuvda firma o`z egalariga maksimal daromad keltirishi lozim deb qaraladi. (Profit Maximisatiyon Theory). An’anaviy yangi klassik iqtisodiy modelga ko`ra firma foydani maksimallashtirish uchun faoliyat olib boradi. Erkin raqobat sharoitida uzoq muddatli davrda foydaning maksimumiga erishish mumkin emas, ya’ni summar daromad nolga teng bo`ladi. Shuning uchun biznesning barcha ishtirokchilarini qoniqtiruvchi

«normal» foyda vujudga keladi. Mazkur nazariya doirasida boshqa mezonlar ham qo`llaniladi: aksiyaga daromad va investitsiyalarning rentabelligi (ROI). Boshqaruv funksiyalari yollanma xodimlar tomonidan ijro etiladigan firmalar uchun egalik qilish funksiyalari bilan boshqarish va nazorat qilish funksiyalari o`rtasidagi uzilganlik xos bo`ladi. Biznesning tashkiliy shakllari murakkablashuvi bilan mazkur muammo keskinlashadi. Bu esa qator boshqaruv nazariyalari paydo bo`lishiga olib keldi. Ular orasida «Vakolatlarni uzatish nazariyasi yoki Agentlik nazariyasi» ni (Agency Theory) alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Bu nazariyaning asosida firma egalari manfaatlarining uning boshqaruv xodimlari manfaatlariga qarshi qo`yilishi yotadi (Korporatsiya shaklidagi firmada uning egalari operativ boshqarish bilan shug`ullanmaydilar, balki tegishli xodimlarni yollaydilar). Hozirdagi foyda bilan kelajakdagi foydadan birini tanlashni nazarda tutuvchi muqobil yechimlar tahlil etilishida aksiyadorlar manfaatlari bilan boshqaruv xodimlari manfaatlari o`zaro muvofiq kelmasligi mumkin. Bundan tashqari boshqaruv xodimlarining bir-biri bilan nizolashuvchi guruhlarga bo`linib ketishi ham istisno etilmaydi. Bu guruhlarning har biri o`z manfaatlarini ko`zlaydi. Shuning uchun «Manfaatdor shaxslar nazariyasi» (Stakholder Theory) har qanday firma faoliyatining maqsadlari mazkur firmaga bevosita yoki bilvosita daxldor bo`lgan yuridik va jismoniy shaxslarning - aksiyadorlar, yollanma boshqaruv xodimlari, kontragentlar, davlat organlari - o`zaro nizolashuvchi maqsadlarini uyg`unlashtirishdan iborat deb qaraydi. Xususan, firma faqat foydani maksimallashtirishga intilish bilan kifoyalanib qolmasdan, o`z xodimlarining ijtimoiy ahvoli, atrof-muhit haqida ham g`amxo`rlik qilishi lozim. So`nggi davrda «Aksiyadorlarning boyligini maksimallashtirish nazariyasi» keng tarqaldi (Welth Maximision Theory). Ma’lumki, mavjud mezonlardan hech biri - foyda, rentabellik, ishlab chiqarish hajmi va boshqalar - qabul qilinayotgan moliyaviy xarakterdagi qarorlarning samaradorligini umumlashtiruvchi mezoni sifatida qaralishi mumkin emas. Bunday mezon birinchidan, firma egalarining daromadlarini bashoratlashga asoslanishi, ikkinchidan, asoslangan aniq va ravshan bo`lishi, uchinchidan esa, boshqaruv qarorlari qabul qilishning mablag`lar manbalarini qidirish, investitsiyalash,

daromadlarni (dividendlarni) taqsimlash va boshqalar singari barcha jihatlari uchun ma’qul keladigan bo`lishi lozim. Mazkur shartlarga eng yuqori darajada o`z kapitalini maksimallashtirishi mezoni, ya’ni firma oddiy aksiyalarining bozor qiymati javob beradi deb hisoblaydilar. Chunki firma egalarining farovonligi joriy foydaning ortishidagina emas, balki ular mulkining bozor bahosi ortishida ham ifodalanadi. Shuning uchun kelajakda aksiyalar qiymati ortishini ta’minlovchi har qanday moliyaviy qaror korxona egalari va boshqaruv xodimlari tomonidan maqbul deb topilishi lozim. Lekin mazkur mezondan foydalanish amaliyotda qator sabablarga ko`ra qiyin kechadi: u kelajakdagi daromadlar, xarajatlar, pul oqimlarining va ular bilan bog`liq xatarning ehtimoliy baholanishiga asoslanadi; barcha firmalar ham moliyaviy tahlilchilar tomonidan bir xilda talqin etilayotgan bozor qiymatiga ega emaslar, xususan, agar firmaning aksiyalari fond birjasida sotilmayotgan bo`lsa, aksiyalarning bozor qiymatini aniqlash qiyinlashadi; ayrim hollarda mazkur mezonni umuman qo`llab bo`lmasligi mumkin. Masalan, kelajakda o`ta yuqori dividendlar olishga umid bog`lab, tavakkaliga kapital solinganda, bunday kompaniyalarning aksiyalari bozor bahosi xatar darajasiga bog`liq holda muayyan darajada pasayishi mumkin; - agar firma oldiga maksimal foyda olish vazifasi emas, balki boshqa vazifa qo`yilgan bo`lsa, mazkur mezonni qo`llab bo`lmaydi. Masalan, firma faoliyatida xayriya va boshqa ijtimoiy maqsadlar ustuvor qo`yilishi mumkin . Firmaning bozor qiymatini maksimallashtirish mezonini qo`llab bo`lmaydigan hollarda moliyaviy qarorlarni asoslashda foyda va rentabellikning absolyut va nisbiy ko`rsatkichlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Lekin bu holda «foydani maksimallashtirish» mezonining nuqsonlari mavjudligini nazardan qochirmaslik lozim : - foyda ko`rsatkichining turli xillari mavjud (asosiy faoliyatdan foyda, balans foydasi, soliqlarni to`lashga qadar foyda, soliqqa tortiladigan foyda, sof foyda va boshqalar). Shuning uchun moliyaviy qarorlar samaradorligini baholashda qo`llanadigan muayyan foyda ko`rsatkichi yetarli darajada asoslanishi va aniq

bo`lishi talab etiladi; - agar ikki xil muqobil variantlar daromadlar bashoratlanayotgan hajmi va hosil bo`lishi muddatlari bo`yicha farqlansa, foyda mezonini qo`llab bo`lmaydi; - foyda mezoni olinadigan daromadlarning sifatini, ehtimoliyligini va daromad olinishidagi xatarlarni e’tiborga olmaydi . Shunday qilib, hozirgi paytda firma aksiyalari bozor qiymatini maksimallashtirish mezonini eng asoslangan va ustuvor deb qarash mumkin. Lekin bu mezon kapital bozorida qimmatli qog`ozlarga baholar belgilanishida cheklovlar va kamsitishlar bo`lmaganida, ya’ni «talab-taklif» qoidasi to`la ravishda amal qilganida o`zini chinakamiga namoyon etadi. Qimmatli qog`ozlarning bozor bahosi shakllanishi bilan bog`liq holda investorlarning harakatlari amalga oshiriladi. Bozor tahlili nazariyasiga ko`ra (Market Analysis Theory), baholanayotgan (kotirovkalanayotgan) qimmatli qog`ozning haqiqiy qadr-qiymati faqat bozor konyunkturasi bilan belgilanadi, demak, dinamikasining trend tahlili natijalari bo`yicha bashorat qilinishi mumkin. Bu nazariyaga muvofiq potensial investorlar aksiyalarni sotib olish yoki sotib yuborish bo`yicha qarorlarida asosan ularning baholari dinamikasiga asoslanadilar. Biroq, yirik fond birjalari ish amaliyoti mazkur mezonga doimo ham rioya etilavermasligini ko`rsatadi. Amaliy jihatdan «Tusmollab yurish nazariyasi» (Random Woek Theory) ancha realroq ko`rinishiga ega. Bu nazariyaga binoan aksiyalar kurslari va fyuchers baholar tartibsiz o`zgaradi va ularni o`tmishdagi konyunktura ma’lumotlarini qayta ishlash yo`li bilan ham oldindan aytib berish mumkin emas. Ushbu nazariyaga tayangan holda samarali bozorning gipotezasi (Efficient Market Hypothesis, EMH) ishlab chiqilgan bo`lib, unga ko`ra, bozorga kirish to`la erkin bo`lganda har bir daqiqada aksiyaning bahosi uning ichki qiymatining eng aniq baholanishidir va, demak, bo`lajak bahosini ham eng aniq ifodalaydi.

Moliyaviy menejment fanining predmeti va vazifalari Moliyaviy menejment yoki moliyaviy boshqaruv korxonada uning faoliyati uchun pul jamg`armalari shakllanishi, taqsimla-nishi va ishlatilishi jarayonlarini tashkil etishga va boshqarishga qaratilgan. Moliyaviy boshqaruv birinchi navbatda qisqa muddatli va joriy vazifalarni hal etishga xizmat qilsada, u korxonaning strategik rivojlanishi yo`nalishini belgilashda ham juda muhim o`rin egallaydi. Moliyaviy boshqaruvning diqqat markazida quyidagi vazifalar turadi: - foydani ko`paytirish; - korxonada pul oqimlari uzluksizligi va balanslanganligini ta’minlash; - korxona kapitali tarkibini optimallashtirish; - moliyaviy barqarorlikni ta’minlash; - mulkdorlar (aksiyadorlar), investorlar, kreditorlar uchun korxonaning moliyaviy- iqtisodiy ahvolini oydinlashtirish; - investitsiya jozibadorligiga erishish; - moliyaviy resurslarni jalb etishda bozor mexanizmlaridan foydalanish . Bozor iqtisodiyotiga o`tish davri korxonalari uchun aksariyat hollarda moliyaviy resurslar yetishmovchiligi muammosi mavjud bo`ladi. Uning zamirida korxona mahsulotning yetarli darajada raqobatbardosh emasligi, xaridorlarning to`lov qobiliyati past ekanligi, hisob-kitoblarning pulsiz shakllari qo`llanishi, korxona faoliyatiga ma’muriy aralishuvlar, soliq yuki og`ir ekanligi kabi qator sabablar yotadi. Shuning uchun moliyaviy boshqaruvda korxonaning normal faoliyati uchun zarur bo`lgan pul mablag`lari yetarliligiga erishish va korxonaning to`lov qobiliyatini saqlab turish birinchi darajali vazifaga aylanadi. Moliyaviy boshqaruv korxona faoliyatining strategik va taktik maqsadlariga samarali erishilishini ta’minlashi, ya’ni u maqsadli tus olishi uchun korxonaning moliyaviy siyosati ishlab chiqilishi zarur. Moliyaviy siyosat ishlab chiqilishi quyidagilarni ifodalaydi : - korxona moliyaviy-iqtisodiy ahvolini tahlil qilish; - korxonaning hisob siyosatini ishlab chiqish va soliq to`lovchi sifatidagi foaliyatini

rejalashtirish; - aylanma mablag`larni, kreditorlik va debitorlik qarzdorligini boshqarish; - xarajatlarni taqsimlash va amortizatsiya siyosatini boshqarish; - dividend siyosatini tanlash. Moliyaviy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilishda korxona mulkiy tarkibi, moliyaviy qo`yilmalari, o`z kapitalini shakllantirish manbalari, qarz mablag`lari miqdori va manbalari aniqlab olinadi, korxonaga moddiy resurslar yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan o`zaro munosabatlar, sotishdan tushum hajmi va sotish miqdori baholanadi. Tahlil uch asosiy yo`nalishda amalga oshiriladi. Gorizontal tahlil - joriy davr ko`rsatkichlari avvalgi davrlar yoki reja (smeta) bilan taqqoslanadi. Vertikal tahlilda umumiy yakuniy ko`rsatkichdagi alohida moddalar solishtirma og`irligini aniqlash va keyinchalik natijani o`tgan davr ma’lumotlari bilan taqqoslash amalga oshiriladi. Trend tahlilida qator yillardagi hisobotlar ko`rsatkichlari o`zgarishlari aniqlanadi va trend (egri chiziq) yasaladi. Tahlil jarayonida taqqoslovlarni amalga oshirishda turli davrlarda qo`llangan rejalashtirish usullari, buxgalteriya hisobotlarida qo`llangan hisob siyosati xususiyatlari, korxona faoliyati yo`nalishlar o`zgarishi (diversifikatsiya) va boshqa omillar e’tibordan chetda qolmasligi lozim. Ko`rinib turibdiki, moliyaviy boshqaruv oldiga qo`yilayotgan vazifalar korxonada uning moliyaviy-iqtisodiy ahvolini tahlil etish bilan shug`ullanadigan xizmatni tashkil etishni taqozo qiladi. Mazkur xizmat muayyan davr ichida ishlab chiqarish xarajatlari, korxonaning pul chiqimlari va daromadlarini tahlil etishi, turlicha bazaviy ko`rsatkichlar bilan taqqoslashi hamda o`zgarishlar (tafovutlar) mazmun-mohiyatini, sabablarini o`rganib chiqishi maqsadga muvofiqdir. Korxonaga pul tushumlari va chiqimlari oqimini sog`lomlashtirish uchun, birinchi navbatda, debitorlik va kreditorlik qarzdorligi aylanishini tahlil qilish, qarzlarni vaqti-vaqti bilan inventarizatsiyalash, korxonaga qo`llangan jarima choralarining sabablarini va aybdorlarini aniqlash, zarur hollarda da’vo ishini olib borish lozim bo`ladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni erkinlashtirish strategiyasi doirasida so`nggi paytlarda korxonalarga amortizatsiya siyosatini tanlashda muayyan imkoniyat-lar yaratib berilmoqda. Korxona jadallashtirilgan amortizatsiya-sini qo`llashi va

shu yo`l bilan xarajatlarni oshirishi mumkin. Bu mahsulot tannarxiga va baho siyosatiga, mol-mulk solig`i va foyda solig`iga ta’sir ko`rsatadi. Aksiyadorlik jamiyati sifatida faoliyat ko`rsatuvchi korxonada dividend siyosati ishlab chiqilishi zarur bo`ladi. Bu bir tomondan, mulkdorlar manfaatini himoya qilishga qaratilgan bo`lsa, ikkinchi tomondan korxonaning bo`lajak investorlar uchun jozibadorligini oshirish maqsadlariga xizmat qiladi. Ayni paytda, korxona egalari manfaatlari faqat dividendlar olishdan iboratdir deb, tasavvur qilish to`g`ri bo`lmaydi. Foydaning dividendlarga to`la yo`naltirilishi korxonadagi jamg`arish jarayoniga salbiy ta’sir etadi. Korxonaning barqaror istiqbolini, raqobatbardoshligini, moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun foydaning muhim qismi qayta investitsiya lanishi lozim. Demak, dividend siyosati korxonaning umumiy moliyaviy-iqtisodiy ahvolidan kelib chiqib belgilanadi. Moliyaviy boshqaruv olib borilishida juda muhim jihatlaridan yana biri qarz mablag`lardan oqilona foydalanish-dir. Korxona bozorda mustahkam mavqega ega bo`lsa, shu asosda uning mahsulotlari sotilishi yetarli darajada foyda hajmlarini ta’minlayotgan va bu foydani oshirishning real imkoniyatlari mavjud bo`lsa, ishlab chiqarish hajmlarini kengaytirish uchun qarz mablag`lar, shu jumladan uzoq muddatli negizda, jalb etilishi mumkin va bunday imkoniyatlardan foydalanish mutlaqo o`rinli bo`ladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, moliyaviy boshqaruv korxona foydasini yoki korxonaning iqtisodiy samaradorligini oshirishga qaratilgan. Albatta, foyda iqtisodiy samaradorlik-ning juda muhim ifodasi, lekin samaradorlikning boshqa jihatlari ham mavjud. Moliyaviy menejment samaradorlikning barcha jihatlariga ta’sir etishi lozim . Moliyaviy menejmentda qarorlar qabul qilish Korxonada moliyaviy boshqaruv korxona faoliyati turli tomonlari bilan bog`liq maqsadlarga bo`ysundiriladi. Moliyaviy boshqaruvning qanchalik samarali ekanligi ham shu maqsadlarga erishilishi darajasida o`z ifodasini topadi. Albatta, korxona uchun ta’riflanishi aniqligi va miqdoriy baholanishi mumkinligi bo`yicha farqlanuvchi ko`plab maqsadlar xos : raqobat kurashi sharoitlarida kompaniyaning omon qolishi;

bankrot bo`lmaslik va yirik moliyaviy omadsizliklardan o`zini asray olish; raqobatchilar bilan kurashda yetakchilik; firmaning bozor qiymatini maksimallashtirish; korxona iqtisodiy salohiyatini oshirishning barqaror sur’atlari; ishlab chiqarish va sotish hajmlarining o`sishi; foydani maksimallashtirish; xarajatlarni minimallashtirish; - rentabelli faoliyatni ta’minlash va h.k. Yuqorida qayd etilgan maqsadlardan qaysi birining ustuvor deb tan olinishi korxonadagi moliyaviy boshqaruvning shakllari, mazmuni, yo`nalishlari va usullariga jiddiy ta’sir ko`rsatadi. Ayni vaqtda maqsadlar iyerarxiyasi mulkchilik shakllariga, korxonaning tashkiliy-xo`jalik shakliga, tanlab olingan boshqaruv tashkiliy tuzilmasiga va boshqa ko`plab ichki va tashqi omillar va shart-sharoitlarga bog`liq bo`ladi. Moliyaviy qarorlar qabul qilishning poydevori sifatida moliyaviy menejmentning ilmiy mazmunini tashkil etuvchi nazariyalar xizmat qiladi. Boshqachasiga aytganda, nazariyalar moliyaviy menejerlarga nima qilish lozimligi haqida eng umumiy ko`rsatmalarni beradi. Albatta, har qanday nazariy yondashuv muayyan shart-sharoitlarni nazarda tutadi. Ulardan ba’zilarining amalda mavjud bo`lmasligi nazariy xulosani amaliy vaziyatga nisbatan qo`llab bo`lmaslikka ham olib kelishi mumkin. Biroq, nazariy yondashuvlarning muhimligini inkor etish mumkin emas. Moliyaviy menejment nazariyasining eng muhim tushuncha-laridan biri ideal yoki mukammal kapital bozori tushunchasidir. Mazkur tushuncha o`z ichiga quyidagi shart- sharoitlarni oladi: 1) transaksiya xarajatlarining butunlay yo`qligi; 2) soliqlarning yo`qligi; 3) ko`p sonli xaridorlar va sotuvchilarning mavjudligi, buning oqibatida alohida xaridor yoki sotuvchining harakatlari tegishli qimmatli qog`ozning bahosiga ta’sir etmaydi; 4) yuridik va jismoniy shaxslarning bozorga teng darajada kira olishi; 5) axborot ta’minoti xarajatlari mavjud emasligi, bu axborotning barcha ishtiroqchilar tomonidan teng olinishi mumkinligini bildiradi; 6) harakatlanuvchi shaxslarning umid-istaklari bir xilligi (bir tusdaligi); 7) moliyaviy qiyinchiliklar bilan bog`liq xarajatlarning yo`qligi.

Real hayotda bu shart-sharoitlarning to`la-to`kis mavjud bo`lishiga erishilishi juda qiyin. Nazariya ko`plab shartlarga asoslangan bo`lsa ham bu shartlarni birin-ketin «yumshatish» va shu tarzda muayyan omillarning pirovard natijalarga ta’sirini aniqlash mumkin. Bunday tahlil esa moliyaviy qarorlarni ishlab chiqishda juda foydali bo`ladi. Moliyaviy boshqaruv nazariy tushunchalaridan yana biri diskontlangan pul oqimidir (Discounted Cash Flow, DCF). Barcha moliyaviy qarorlar u yoki bu darajada bashoratlanayotgan pul oqimlarini baholashga asoslanadi. Shuning uchun diskontlangan pul oqimi tahlili juda muhim ahamiyatga ega. DCF tahlili konsepsiyasi birinchi marta Jon Berr Uilyams tomonidan ishlab chiqilgan edi (Williams J.B. The Theory of Investment Value. Cambridge, Mass, 1938). Mayron J.Gordon bu metodni korporatsiyalar moliyasini boshqarishda birinchi bo`lib qo`lladi (Gordon M.J. The Investment, Financing, and Valution of the Corporation. Homewood, Jll.: Irwin, 1962). DCF tahlili pulning vaqtdagi qiymatiga asoslangan. Bugungi dollar biror muddatdan keyin olinadigan dollardan qadrliroq, chunki u hozir biron-bir aktivga investitsiyalansa, qo`shimcha daromad keltiradi. DCF tahlili o`z ichiga to`rt bosqichni oladi: 1) bashoratlanayotgan pul oqimlarini hisoblab chiqish; 2) pul oqimlari uchun xatar darajasini baholash; 3) xatarning aniqlangan darajasini tahlilga kiritish; 4) pul oqimining keltirilgan qiymatini aniqlash. Diskontlangan pul oqimlarining har qanday tahlilida muqobil xarajatlarni e’tiborga oluvchi diskont stavkasini qo`llash lozim. Mazkur stavka quyidagi omillarning ta’sirini aks ettirishi lozim: 1. Muayyan pul oqimining xatar darajasi. Diskont stavkasi tahlil etilayotgan oqimlarga xos bo`lgan xatar darajasini aks ettirishi lozim. Xatar darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, diskont stavkasi ham shunchalik baland bo`ladi. 2. Daromadlilik ko`rsatkichining ustunroq darajasi, ya’ni diskont stavkasi iqtisodiyotda vujudga kelgan o`rtacha daromadlilikni aks ettirishi lozim. 3. Pul oqimlarining davriyligi, ya’ni pul oqimlari ko`rib chiqilayotgan vaqt oraliqlari - yil, yarim yil yoki boshqa vaqt oralig`i. Odatda diskont stavkasi va pul oqimi miqdori yillik hisobda keltiriladi. Lekin pul oqimi tahlilida vaqt oralig`i

yildan farq qilsa, bu diskont stavkasida aks etishi lozim.

Adabiyotlar: 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Moliyaviy nazoratning mohiyati va funksiyalari.

Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari

Moliyaviy menejmentning instrumentlari

Menejmentning asosiy tamoyillari, funksiyalari va usullari

Moliyaviy menejmentning uslubiy asoslari