Moliyaviy menejmentning instrumentlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Moliyaviy menejmentning instrumentlari

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

218 KB

Ko'chirib olish

Moliyaviy menejmentning instrumentlari Reja: 1. Korxonalar moliyaviy siyosati va uni ishlab chiqish bosqichlari. Moliyaviy strategiya va taktika 2. Hisob va soliq siyosati 3. Kredit siyosati 4. Asosiy kapitalni boshqarish va amortizatsiya siyosati 5. Narx siyosati 6. Dividend siyosati 7. Moliyaviy tahlil - moliyaviy menejmentning muhim instrumenti sifatida 8. Korxonalarda moliyaviy nazoratni tashkil qilish mazmuni 9. Korxona faoliyatida moliyaviy nazoratni tashkil etish 10. Moliyaviy nazoratda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar

Korxonalar moliyaviy siyosati va uni ishlab chiqish bosqichlari. Moliyaviy strategiya va taktika Korxonaning moliyaviy siyosati - bu korxona moliyaviy menejmentining biznesni yuritish maqsadlariga erishish borasidagi maqsadga yo‘naltirilgan va izchil ravishda amalga oshirib borilishi lozim bo‘lgan sa’y-harakatlar dasturini anglatadi. Korxona moliyaviy siyosatining maqsadi quyidagilarda ifodalanishi mumkin: • raqobat kurashi sharoitida korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishiga erishish; • yirik moliyaviy yo‘qotishlardan va bankrotlikdan korxonani asrash; • raqobatchilar bilan kurashda yetakchilikka (lider bo‘lishga) erishish; • korxonaning bozor qiymatini maksimallashtirish; • korxona iqtisodiy salohiyatini barqaror o‘stirish; • ishlab chiqarish va realizatsiya hajmini oshirish; • foydani maksimallashtirish; • xarajatlarni minimallashtirish; • rentabellik faoliyatni ta’minlash • va boshqalar. Korxona moliyaviy siyosatining u yoki bu maqsadlaridagi ustuvorlik, eng avvalo, biznesni yuritishning maqsadlariga muvofiq ravishda aniqlanadi. Qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun moliyaviy mexanizmning tegishli elementlar va vositalaridan foydalaniladi. Moliyaviy siyosat moliyaviy vositalardan foydalanishda mujassam bo‘lgan boshqaruvning salohiyatli imkoniyatlarini, ishning konkret metodlariga asoslanadi, moliya tizimining (boshqaruv subyektlari) organlarini tashkil qilish bilan yagona joyga bog‘lashga imkon beradi. Korxonada moliyaviy siyosat moliya mexanizmi orqali amalga oshirilib, uning faoliyati quyidagi prinsiplar asosida quriladi: • moliya mexanizmi elementlarining o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarini inobatga olib moliyaviy boshqaruvni amalga oshirish; • korxonada moliyaviy munosabatlar barcha ishtirokchilar funksiyalarining

umumiy maqsadga yo‘naltirilganligi; • barcha quyi boshqaruv organlarining faol ishtirokida markazdan umumiy boshqarish. • Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning (o‘tkazishning, hayotga tatbiq etishning) asosiy metodologik prinsiplari quyida-gilardan iborat: • pirovard maqsadga bog‘liqlik; • xo‘jalik barcha bo‘linmalar o‘zaro aloqalari moliyaviy-iqtisodiy balanslashtirilganligi (muvozanatliligi, mutanosibligi); • real (haqiqiy) imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni hisobga olish. Moliyaviy siyosatning amalga oshirilishini korxona tomonidan o‘z funksiyalari va dasturlarini (uzoq, o‘rta va qisqa muddatli) bajarish uchun moliyaviy resurslarni mobilizatsiya qilish (jalb qilish), ularni taqsimlash va qayta taqsimlashga yo‘naltirilgan tadbirlarning majmui ta’minlaydi. Moliyaviy siyosat, eng avvalo, moliyaviy resurslarning tejamli va samarali hajmini shakllantirishga yo‘naltirilgan (qaratilgan) bo‘lishi kerak. Chunki aynan moliyaviy resurslar har qanday o‘zgarishlarning moddiy asosini tashkil etadi. Shunga muvofiq ravishda moliyaviy siyosatni aniqlash va uni shakllantirish uchun korxonaning moliyaviy ahvoli to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlar zarurdir. Bu esa korxonadagi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlar ishonchli bo‘lishiga tayanadi. Moliyaviy siyosatning mazmuni u qamrab olishi mumkin bo‘lgan moliyaviy munosabatlar rivojlanishi yo‘nalishlarining umumiy kompleksi bilan belgilanadi. Ularning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin: • moliyaviy siyosatni, uning maqsadlarini, prinsiplarini, vazifalarini, amalga oshirish bosqichlarini va eng samarali metodlarini ishlab chiqish; • korxonada mamlakatdagi makroiqtisodiy vaziyatga mos va ayni korxona ichki bo‘linmalarida ham samaradorlikni va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradigan moliya mexanizmini shakllantirish; • korxonada ichki va tashqaridan jalb etiladigan resurslar va moliyaviy oqimlarning

samarali boshqarilishini oshirish bo‘yicha choralar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish; • moliyaviy resurslarni oqilona (optimal) taqsimlashni tashkil qilish; • korxonaning moliyaviy salohiyatini shakllantirish va mustahkamlab borish. Moliyaviy siyosat moliyaviy strategiya va taktika orqali ro‘yobga chiqariladi va u korxonani boshqarish mexanizmining ajralmas qismidir. Ma’lumki, boshqarish strategiyasi resurslarni jalb etish, samarali joylashtirish siyosatini tanlab olish va asoslab berishdan iboratdir. Moliyaviy resurslar borasida bu moliya strategiyasini tashkil etadi. Boshqaruv taktikasi - bu korxonaning maqsadlarini rejalar tizimi va ularning turli yo‘nalishlardagi resurs ta’minoti (vaqt, moddiy-texnika, axborot, kadrlar va boshqalar) bo‘yicha aniqlashtirib olishdir. Qamrab olinayotgan vaqt intervallariga bog‘liq ravishda ishlatilishi rejalashtirilayotgan resurslar tarkibi va hajmi farqlanadi. Uzoq davrga qaratilgan boshqarishda oldingi o‘ringa moliyaviy resurslar chiqsa, tezkor boshqarishda ishlab chiqarish texnologiyasiga monand holda moddiy resurslar chiqadi. Moliyaviy menejment strategiyasi va taktikasini ro‘yobga chiqarilishi jihatidan moliyaviy menejmentni ikkiga bo‘lish mumkin: • Strategik menejment; • Operativ - taktik menejment. Strategik moliyaviy menejment - o‘zida investitsiyal arni boshqarishni aks ettiradi. U tanlangan strategik maqsadga erishishi bilan bog‘liq . Strategik moliyaviy menejment birinchi navbatda quyidagilargi ko‘zlaydi: kapital qo‘yilmalar loyihalarini moliyaviy tomondan baholash; investitsion yechimlarni qabul qilishda mezonlarni tanlash; kapital qo‘yilmalarning optimal variantini tanlash; • moliyalashtirish manbalarini aniqlash. Investitsiyalarni baholash har xil mezonlar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Masalan, kapitalni foydali qo‘yish mumkin, agar: • loyiha qo‘yilgan kapitaldan kelayotgan foyda bank foiz stavkasidan katta bo‘lsa; • investitsiyalar rentabelligi inflyatsiya darajasidan katta bo‘lsa; • shu loyihaning rentabelligi boshqa loyihalar rentabelligidan katta bo‘lsa.

Hamma investitsiyalar vaqtida amalga oshiriladi, shuning uchun vaqt omilini hisobga olish juda muhim: birinchidan, qog‘ozlar bahosi vaqt o‘tishi bilan pasayadi; ikkinchidan, investitsion davr qancha katta bo‘lsa, moliyaviy inqiroz xavfi shuncha katta bo‘ladi. Shuning uchun strategik menejmentda foydani kapitallashtirish (foydani kapitalga aylantirish) va boshqa moliyaviy inqirozni pasaytirish yo‘llari keng qo‘llaniladi. Operativ-taktik menejment o‘zida naqd pulni operativ boshqarishini aks ettiradi. Naqd pul “kash flou” (cash flow) ko‘rsatkichi bilan belgilanadi. Naqd pulni boshqarish quyidagilarga qaratilgan: birinchidan, moliyaviy majburiyatlar uchun kerak bo‘lgan naqd pul summasini shakllantirish; ikkinchidan, vaqtincha bo‘sh turgan naqd pulni kapital sifatida ishlatilishi orqali daromad olish. Naqd pulni boshqarishda 3-maqsad nazarda tutilishi mumkin : 1) naqd pul tushishi tezligini oshirish; 2) pul to‘lash tezligini pasaytirish; 3) qo‘yilgan naqd pul maksimal qaytimini taxminlash. Har xil maqsadlarga erishilishining o‘ziga xos metodlari mavjud. Birinchi maqsad uchun - ishlab chiqarilgan mahsulot realizatsiyasidan mablag‘larni tezroq olish. Bunda hisob-kitobning samarali shakllari, debitorlardan to‘lovni olish yo‘llari qo‘llaniladi. Debitor qarzlarni boshqarish quyidagilarni ko‘zlaydi: birinchidan, mablag‘lar aylanish tezligi davrini boshqarish; ikkinchidan, umidsiz debitor qarzlar (yo‘qolgan, buzilgan boyliklar) bo‘lmasligining nazorati; uchinchidan, debitor qarzlarni kamaytirish. Boshqaruv jarayonida potensial xaridorlarni va tovarlar (xizmatlar) uchun hisob- kitob shakllarini tanlash muhim ahamiyatga ega. Masalan: bo‘nak olish, oldindan to‘lash va hokazolar. Xaridorlarni tanlash quyidagi mezonlar bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin: • ularning oldingi vaqtlardagi to‘lov intizomi; • moliyaviy ahvollarining holati; • to‘lash darajasi. Debitor qarzlarni boshqarish ularning cho‘zilganligini o‘z ichiga oladi. Buning uchun debitor qarzlarni kelib chiqqan vaqtidan 1-oygacha, 3-oygacha, 6-oygacha va hokazo guruhlarga bo‘lish maqsadga muvofiq.

Ikkinchi maqsadga erishish uchun qaytarish muddati kelgan, lekin hozircha oborotda turgan pulni saqlashga yordam beruvchi metodlar kerak. Masalan, soliq krediti. Uchinchi maqsadga erishish uchun kassadagi naqd pulni boshqaruvchi metod zarur. Bu metod pulni minimumgacha qisqartiradi va shunga muvofiq daromad keltiruvchi aktivlarga qo‘yiladigan mablag‘lar xajmini ko‘paytiradi . Hisob va soliq siyosati Korxonalar tashkiliy-huquqiy shakllaridan qat’iy nazar barchasi moliyaviy hisobni Respublikada o‘rnatilgan umumiy tartibda buxgalteriya hisobi milliy standartlariga muvofiq holda yuritishlari shart. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, buxgalteriya hisobi milliy standartlari alohida xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisob siyosatini ishlab chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. H isob siyosati esa - bu korxona rahbariyati tomonidan tasdiqlangan buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzish bo‘yicha usullar va shakllar jamlamasidir. Hisob siyosatini ishlab chiqishda uning «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, Buxgalteriya hisobining milliy standartlari, Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga qo‘shiladigan, mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) xarajatlarning tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarga asoslanishi nazarda tutiladi. U Hukumat, moliya va statistik organlarining me’yoriy hujjatlari bilan bir qatorda, korxonalar xususiyatlarini ifodalaydigan ta’sis hujjatlarini ham e’tiborga olishi lozim. Hisob siyosatini buxgalteriya hisobini yuritish subyektining mablag‘larini hisobot yilida baholashning uslubiy qoidala-rining yig‘indisi deb ta’riflash mumkin. Har qanday mulkchilik shaklidagi, tashkiliy huquqiy tuzilishdagi va tarmoqqa tegishli subyektlar quyidagi sohalar bo‘yicha o‘zining hisob siyosatini tanlab olishi mumkin: - asosiy vositalarning amortizatsiyasini hisoblash;

- asosiy vositalarning ta’mirlash sarflarini hisobga olish; - materiallarni sotib olish sarflarini hisobga olish; - arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlarning eskirishini hisobga olish; - moddiy aylanma mablag‘larining hisobini tashkil qilish va baholash; - ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish; - materiallar, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot, jo‘natilgan tovarlarni baholash; - ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotni hisobda aks ettirish; - mahsulot (ishlar, xizmatlar) realizatsiyasini hisobga olish; - shubhali qarzlar bo‘yicha har xil zaxira (rezerv)larni yaratish; - sof foyda hisobidan har xil jamg‘armalarni hosil qilish va boshqa masalalar bo‘yicha. Ishlab chiqarish jarayonlarining tezlashuvi, korxonalar iqtisodiy faolligining oshishi nuqtai nazaridan soliqlarni korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga ta’siri ko‘plab bahs va munozaralarga sabab bo‘ladi. Korxonalarda xo‘jalik yuritishning moliyaviy barqarorligi va samaradorligi soliqlarga qay darajada bog‘liqligi, soliqlar korxonada qabul qilinadigan moliyaviy qarorlarni qanchalik darajada belgilashi mumkinligi kabi savollarga javob izlash kerak bo‘ladi. Soliqlar qanday manbadan, qanday bazadan, qanday miqdorlarda va qaysi vaqtda undirilishidan qatiy nazar ular albatta, korxonaning u yoki bu moliyaviy natijalarini o‘zgartiradi. Soliqlarning to‘liq, o‘z vaqtida va hech qanday noroziliksiz to‘lanishi birinchi navbatda soliqqa tortish mexanizmining naqadar to‘g‘ri va adolatli tashkil qilinishiga bog‘liq bo‘ladi. Soliqqa tortish tizimining adolatliligi, avvalo, yaratilayotgan yalpi ichki mahsulotning davlat, korxona va aholi o‘rtasida qanday nisbatda taqsimlanayotganligida ifodalanadi. Korxonalar manfaatlari nuqtai nazaridan soliqlarning obyektga yoki bazaga qanday nisbatda bo‘lishi ko‘p narsani anglatmaydi, ammo soliqlarning korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyati natijalarini qanday o‘zgartirishi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish va sotish (muomala) xarajatlari tarkibiga kiritiluvchi soliqlar ham

korxonalar ixtiyorida qoluvchi foyda hajmiga ta’sir etadi. Bu xarajatlar tarkibiga kiritiluvchi soliqlarga quyidagilar kiradi: • Yer solig‘i; • Yuridik shaxslar mol-mulk solig‘i; • Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; • Yuridik shaxslar uchun yer solig‘i; • Majburiy ajratmalar. Resurs soliqlarining xususiyati shundaki, korxona foyda olishi yoki olmasligidan qat’iy nazar ular to‘lanishi lozim (xuddi egri soliqlardek). Hozirgi iqtisodiy sharoitda ular egri soliqlarga yaqindir, ammo soliq yukiga ta’siri bevositadir, chunki korxona foyda olmagan taqdirda ham, ular o‘zgarishsiz budjetga to‘lanadi va ularning ba’zida zarariga ishlashiga, aylanma mablag‘larning kamayishiga ham olib kelishi mumkin. Budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar ham soliq yukiga jiddiy ta’sir qiladi. Bular ham davr xarajatlarida hisobga olinganligi sababli, korxonaning foydasi shakllanishiga bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Kredit siyosati Kredit (lot. Creditum - qarz, credo - ishonaman) - pul mablag‘lari, tovar va xizmatlarni kelishilgan ustama (foiz) to‘lab qaytarib berish sharti bilan ma’lum muddatlarga qarzga berish. Kreditning mohiyatini yanada mukammalroq yoritishda uning ba’zi muhim tomonlariga e’tibor beramiz. Qarzga mablag‘ beruvchi tomon kreditor (davlat, bank, subyekt, xususiy shaxs va b.), qarz oluvchi tomon esa debitor deyiladi. Kredit kelishuvi qarzdan foydalanish shartlari qayd etilgan shartnoma bilan rasmiylashtiriladi. Kredit muomalasi - qarz beruvchi bilan qarz oluvchi o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Lekin har qanday qarz munosabati ham kredit bo‘la olmaydi. Kredit munosabatida olingan mablag‘ qaytarib berilishi, foydalanilgani uchun haq (kelishilgan foizda) to‘lanishi, muddatli, ma’lum tovar va nomoddiy aktivlar bilan ta’minlangan bo‘lishi, maqsadli ishlatilishi shart. Jismoniy ko‘rinishdagi kapitalning tarmoqdan tarmoqqa o‘tish imkoniyatlari juda cheklangan. Lekin iqtisodiyotda har doim iqtisodiy resurslarni, eng avvalo

kapitalni tarmoqlar o‘rtasida qayta taqsimlash zaruriyati mavjud bo‘ladi. Bu vazifani eng oqilona tarzda kredit mexanizmi va uning tarkibiy qismi bo‘lgan bank krediti ado etadi. Bank krediti vositasida moliyaviy resurslar pul kapitali sifatida jamlanadi hamda tarmoqlar va korxonalar o‘rtasida bozor mexanizmlari asosida taqsimlanadi. Kreditni belgilangan muddat davomida qaytarish va kreditdan foydalanganlik uchun muayyan haq to‘lash zarurligi kreditga olingan mablag‘lardan ular yuqori samara bera oladigan faoliyat sohalarida foydalanishga majbur etadi. Shunday qilib, kredit iqtisodiyot tarkibini takomillashtirish, uni ijtimoiy ehtiyojlar tarkibiga moslashtirish, iqtisodiyot samaradorligi darajasini oshirishga xizmat qiladi. Bank kreditining muhim vazifalaridan biri ishlab turgan korxonalar mablag‘lari doiraviy aylanishi uzluksizligini ta’minlash bo‘lib, bu asosan qisqa muddatli kreditlash vositasida amalga oshiriladi. Qisqa muddatli kredit korxona ishlab chiqarish zaxiralarini to‘ldirishga, tovar-moddiy boyliklari sotib olishga, ishlab chiqarilgan tovarlarnn sotish jarayonida vujudga kelgan mablag‘lar vaqtincha yetishmovchiligini to‘ldirishga va boshqa shu kabi maqsadlarga yo‘naltiriladi. Bank krediti korxonalar faoliyati samaradorligini oshirishga xizmat qilishi tufayli milliy iqtisodiyotda foydalanish kapitallashuvi jarayonini tezlashtiradi. Kreditning to‘lovliligi qarz oluvchilarni imkoni boricha o‘z mablag‘laridan foydalanishga majbur qiladi. Olingan foiz vositasida bank o‘z xarajatlarini qoplash va jalb etilgan mablag‘lar egalariga foiz to‘lash imkoniyatini beradi. Bank krediti uchun foizning nominal va real darajasini farqlash lozim. Foizning real darajasi uning nominal darajasidan inflyatsiya sur’atlarini chegirib tashlab aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida foiz darajalari asosan quyidagi omillarga bog‘liq bo‘ladi: a) kredit bozoridagi talab va taklif; b) kreditning muddati (uzoq muddatli kreditlarda tavakkalchilik yuqori, shuning uchun foizlar ham yuqori) va kreditlanayotgan sohadagi iqtisodiy xatar darajasi;

v) Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi darajasi; g) inflyatsiya sur’atlari. Korxona kredit siyosati birinchi navbatda quyidagi omillar bilan belgilanadi: - mablag‘lar yo‘naltirilayotgan investitsion loyiha yoki tadbirning taqqoslama samaradorligi (rentabellik minus foiz stavkasi); - kreditlash shartlari va loyihaning o‘zini oqlash muddatlari; - korxona faoliyatidagi umumiy xatar darajasi . Asosiy kapitalni boshqarish va amortizatsiya siyosati Korxonaning asosiy vositalari deb, ishlab chiqarish jarayonida bevosita yoki bilvosita ishtirok etib, o‘zining qiymatini mahsulot qiymatiga o‘tkazib boruvchi aktivlarga aytiladi. Asosiy vositalarning miqdorini pulda ifodalash uchun asosiy kapital va asosiy fondlar atamalaridan ham foydalaniladi. Asosiy kapital qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga o‘tkazish jarayoni amortizatsiya deb ataladi. Iqtisodiy maqsadlariga ko‘ra, asosiy kapital ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlariga taqsimlanadi. Ishlab chiqarish asosiy fondlari o‘z mohiyatiga ko‘ra, korxonaning ishlab chiqarish potensialini tashkil qilib, ularning tarkibiga quyidagilar kiradi : * ishlab chiqarish binolari va inshootlari; * uzatish qurilmalari; * quvvat mashinalari va uskunalari; * ishchi mashinalar va uskunalar; * transport vositalari; * o‘lchov, tartibga solish asbob-uskuna va qurilmalari; * foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lmagan va qonunchilikda belgilab qo‘yilgan qiymatlardagi asbob-uskuna va ishlab chiqarish inventari. Noishlab chiqarish asosiy fondlari korxona asosiy fondlarining ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan qismi bo‘lib, shu sababli o‘z qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazmaydi. Bular qatoriga asosan korxona balansida turuvchi turar joy, oshxona, qozonxona, profilaktoriya, klub, bolalar bog‘chasi va yaslilar,

sport-sog‘lomlashtirish va boshqa obyektlar kiritiladi. Madaniy-maishiy va sog‘lomlashtirish yo‘nalishidagi noishlab chiqarish asosiy fondlari ishlab chiqarish asosiy fondlari bilan foydalanish muddati, natural shaklning saqlanishi, o‘z qiymatini sekin-asta yo‘qotishi kabi ko‘p jihatlari bilan o‘xshashdir. Asosiy fondlar mahsulot ishlab chiqarish jarayonida bajaradigan roliga qarab ikki qismga bo‘linadi: 1) aktiv (faol) fondlar; 2) passiv (nofaol) asosiy fondlarga. Aktiv (faol) asosiy fondlarga kuch beradigan mashinalar va asbob-uskunalar, ish mashinalari, o‘tkazgich jihozlar, o‘lchash va tartibga solish asboblari kiradi. Passiv (nofaol) qismga esa binolar, inshootlar va transport vositalari kiritiladi. Asosiy fondlarning aktiv (faol) qismi ishlab chiqarish asbob uskunalaridan iborat bo‘lganligi uchun, ular mehnat vositalari sifatida mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashadilar. Asosiy fondlarning passiv (nofaol) qismi esa mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashmaydi, lekin ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz olib borish uchun shart-sharoit yaratadi. Odatda asosiy fondlarning aktiv (faol) qismining salmog‘i qancha ko‘p bo‘lsa, mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyati ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Asosiy fondlarning aktiv (faol) qismini oshirish yo‘llari quyidagilar hisobiga amalga oshiriladi: 1) ishlab chiqarish jarayonlarini to‘la mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish darajasini oshirish; 2) ishlab chiqarish maydonlaridan oqilona foydalanish; 3) bino va inshootlarni qurishda qurilish-montaj ishlari tannarxini kamaytirish va hokazolar. Asosiy vositalarni sotib olish, qurish, ishlab chiqarish yoki holatini yaxshilash to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlarni, jumladan, undan maqsadli foydalanish uchun zarur bo‘lgan o‘rnatish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati - bu asosiy vositalarni yaratish (qurish va qayta qurish) yoki sotib olish bo‘yicha haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlar qiymati bo‘lib, jumladan to‘langan va qayta qoplanmaydigan soliqlar va yig‘imlar,

shuningdek, tashib keltirish va montaj qilish, o‘rnatish va foydalanishga topshirish bo‘yicha xarajatlarni va aktivni tayyor holga keltirish bo‘yicha boshqa xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati davriy ravishda qayta baholanadi. Qayta baholash natijasidan keyingi asosiy vositalar qiymati tiklash qiymati deb ataladi. Ma’lum sanada amal qilayotgan bozor baholari bo‘yicha asosiy vositalarning qiymati joriy qiymat deb ataladi. Qoldiq qiymat - asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati yoki joriy qiymatidan to‘plangan amortizatsiya summasini ayirib aniqlangan qiymatdir. Tugatish qiymati - bu asosiy vositalarni tugatishda paydo bo‘ladigan daromaddan tutish (ekspluatatsiya) xarajatlarini ayirgandan keyingi qiymatdir. Asosiy vositalarning eskirishi va eskirgan qiymatning xarajatlar tarkibiga kiritilishi asosiy vositalarning amortizatsiyasida ifodalanadi. Amortizatsiyani hisoblash usullari: - qiymatni bir tekisda hisobdan chiqarish usuli; - bajarilgan ishlar hajmiga proporsional ravishda amor tizatsiyani hisoblash usuli (ishlab chiqarish usuli); - tezlashtirilgan hisoblash usuli: - sonlar yig‘indisi bo‘yicha qiymatni hisobdan chiqarish usuli; - qoldiqni kamaytirish (kamayib boruvchi qoldiq) usuli. Qiymatni bir tekisda hisobdan chiqarish usulida obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati uning xizmat qilish muddati davri mobaynida bir tekisda hisobdan chiqariladi. Amortizatsiyalanadigan qiymat obyektning boshlang‘ich qiymatidan uning tugatish qiymatining ayirmasi sifatida aniqlanadi. Amortizatsiya normasi esa xizmat muddatiga mutanosib ravishda hisoblablab chiqiladi, masalan xizmat muddati 5 yil bo‘lganda amortizatsiya normasi 20 foizga teng bo‘ladi. Bajarilgan ishlar hajmiga proporsional ravishda amortizatsiyani hisoblash usuli ( ishla 6 chiqarish usuli ) eskirish ekspluatatsiya natijasidir va uni hisoblash jarayonida vaqt rol o ‘ ynamaydi degan fikrga asoslanadi . Qiymatni tezlashtirilgan hisobdan chiqarish usuli asosiy vositalarning eskirishida ma’naviy eskirish ustun turadi degan farazga asoslanadi. Shuning uchun dastlabki yillarda

hisoblanayotgan amortizatsiya summasi yuqori bo‘ladi va yil sayin kamayib boradi. Amortizatsiya normasi aniqlanishini quyidagi misolda ko‘rsatish mumkin. Yuk mashinasining taxmin qilinayotgan foydali xizmat muddati 5 yil. Foydalanish yillari summasi -15 yil (kumulyativ son, 1dan 5gacha sonlar yig‘indisi 15ga teng). Birinchi yil uchun amortizatsiya normasi 5:15, ikkinchi yil uchun amortizatsiya normasi 4:15, uchinchi yil uchun amortiatsiya normasi 3:15, to‘rtinchi yil uchun amortizatsiya normasi 2:15 va beshinchi yil uchun amortizatsiya normasi 1:15 deb olinadi. Demak, beshinchi yil uchun hisoblanadigan amortizatsiya summasi birinchi yildagidan 5 marta kamroq bo‘ladi. Kamayib boruvchi qoldiq usulida amortizatsiya normasi sifatida bir tekis usuldagiga nisbatan ikki baravar oshirilgan norma qabul qilinadi. Lekin amortizatsiyalanadigan qiymat sifatida asosiy vositaning tegishli yildagi qoldiq qiymati olinadi. YA’ni birinchi yilda amortizatsiya boshlang‘ich qiymatga nisbatan hisoblanadi. Ikkinchi yilda boshlang‘ich qiymatdan birinchi yil hisoblangan amortizatsiya summasi chiqarib tashlanadi va hosil bo‘lgan qoldiq qiymatga nisbatan amortizatsiya hisoblanadi va hokazo. Korxonada mavjud asosiy vositalarning butligini ta’minlash va ulardan oqilona foydalanishni nazorat qilib borish uchun asosiy vositalarning inventarizatsiyasi, ya’ni yo‘qlamasi o‘tkaziladi. Bu moliyaviy boshqaruv jarayonidagi muhim tadbirlardan biri bo‘lib, yo‘qlama qilish boshlangunga qadar quyidagilarni tekshirish zarur: - inventar varaqalari, inventar daftarlari yoki ro‘yxatlarining mavjudligi va qanday holatdaligi; - texnik pasportlar yoki boshqa texnik hujjatlarning mavjudligi va qanday holatdaligi; - korxona tomonidan ijaraga, saqlashga va vaqtincha foydalanishga topshirilgan yoki qabul qilingan asosiy vositalarga doir hujjatlarning mavjudligi. - Hujjatlar yo‘q bo‘lsa, ularning olinishi yoki rasmiylashtirilishini ta’minlash zarur bo‘ladi. Buxgalteriya hisobi registrlari yoki texnik hujjatlarda tafovutlar, yoxud noaniqliklar topilgan taqdirda ularga tegishli tuzatishlar va aniqliklar kiritilishi kerak.

Asosiy vositalarni inventarizatsiyalovchi komissiya obyektlarni natura (ashyo) ko‘rinishida ko‘zdan kechiradi va yo‘qlama qilish ro‘yxatlarida ularning to‘liq nomi, vazifasi, inventar raqamlari, asosiy texnik yoki foydalanish ko‘rsatkichlarini va ahvolini qayd etadi. Hisobda aks ettirilmagan obyektlar aniqlaganda, shuningdek, hisob registrlarida ularni tavsiflaydigan ma’lumotlar bo‘lmagan yoki noto‘g‘ri ma’lumotlar ko‘rsatilgan obyektlar aniqlansa, komissiya yo‘qlama qilish ro‘yxatiga ana shu obyektlarni yetishmaydigan yoki to‘g‘ri ma’lumotlarini kiritadi. Inventarizatsiyalash natijasida aniqlangan, lekin hisobda bo‘lmagan obyektlarni baholash joriy qiymat bo‘yicha amalga oshiriladi, eskirish esa obyektlarning haqiqiy texnik holati bo‘yicha belgilanadi. Baholash va eskirish to‘g‘risidagi ma’lumotlar tegishli dalolatnomalar bilan rasmiylashtiriladi. Asosiy vositalar ro‘yxatga obyektning asosiy vazifasiga muvofiq nomlari bo‘yicha qayd etiladi. Agar obyekt tiklangan, ta’mirlangan, kengaytirilgan va yoki qayta jihozlangan va buning oqibatida uning asosiy vazifasi o‘zgargan bo‘lsa, u ro‘yxatga yangi vazifasiga muvofiq keladigan nom bilan kiritiladi. Agar komissiya tomonidan kapital xarakterdagi amalga oshirilgan ishlar (yangi qavatlarni qurish, yangi qo‘shimcha xonalar qurish va boshqa) yoki qurilish va inshootlarni qisman tugatish (ayrim konstruksiya elementlarini buzish) ishlari buxgalteriya hisobida noto‘g‘ri aks ettirilganligi aniqlansa, komissiya tegishli hujjatlar bo‘yicha obyektning boshlang‘ich qiymatining ko‘payishi yoki kamayishi summasini aniqlashi va amalga oshirilgan o‘zgarishlar haqidagi ma’lumotlarni ro‘yxatda keltirilishi lozim. Bir vaqtning o‘zida komissiya bunda aybdor shaxslarni va u yoki bu obyektlardagi o‘zgarishlar hisob registrlarida aks etmaganligi sabablarini aniqlashi lozim. Mashinalar, uskunalar va kuch qurilmalari yo‘qlama qilish ro‘yxatlariga yakka tartibda, inventar raqami, tayyorlagan zavodi, chiqarilgan yili, vazifasi, quvvatlari va hokazolar ko‘rsatilgan holda kiritiladi. Bir xil qiymatli, bir sex yoki bo‘limga bir vaqtda kelib tushgan va guruhlab hisobga olish inventar kartochkasida hisobga olingan xo‘jalik inventarlari

yo‘qlama qilish ro‘yxatlarida bu buyumlarning sonini ko‘rsatgan holda nomlari bo‘yicha keltiriladi. Asosiy vositalarning inventar obyektlariga berilgan raqamlar, qoidaga ko‘ra, o‘zgarmasligi kerak . Obyektlar o‘zlarining texnik-ishlab chiqarish vazifasi bo‘yicha kiritilishi kerak bo‘lgan asosiy vositalar guruhidan boshqa guruhga xato ravishda kiritilgan hollarda, shuningdek, noto‘g‘ri raqam qo‘yilganligi aniqlangan hollarda raqamlar o‘zgartirilishi mumkin. Inventarizatsiya paytida xo‘jalik yurituvchi subyektdan tashqarida bo‘lgan asosiy vositalar obyektlari (uzoq reyslarda bo‘lgan dengiz va daryo kemalari, temir yo‘l harakatdagi tarkibi, avtomashinalar, kapital ta’mirlashga yuborilgan mashina va uskunalar va hokazo) doimiy ishlaydigan yoki ishchi komissiya tomonidan, ular xo‘jalikdan vaqtincha chiqib ketishi paytiga qadar yo‘qlama qilinishi kerak. Foydalanishga yaroqsiz va tiklab bo‘lmaydigan asosiy vositalar, yo‘qlama qilish ro‘yxatiga kiritilmaydi. Ana shu obyektlarga alohida ro‘yxat tuziladi va ularni foydalanishga topshirish vaqti va ushbu obyektlarni yaroqsiz holga keltirgan sabablar (shikastlanish, to‘la eskirish va hokazolar) ko‘rsatiladi. Bunday obyektlarni hisobdan chiqarish buxgalteriya hisobi qoidalarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. O‘zining asosiy vositalarini inventarizatsiya qilish bilan bir qatorda ijaraga olingan va mas’uliyatli saqlashda bo‘lgan asosiy vositalar ham tekshiriladi. Bunday obyektlar bo‘yicha alohida ro‘yxat tuziladi, unda ana shu obyektlar mas’uliyatli saqlash yoki ijaraga qabul qilinganligini qaysi hujjatlar bilan amalga oshirilganligi ko‘rsatiladi. Asosiy vositalarning dastlabki qiymati inflyatsiyani va boshqa omillarni e’tiborga olgan holda vaqti-vaqti bilan qayta baholanishi mumkin. Narx siyosati Korxonalarning narx siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublari farqlanadigan to‘rt bozor tiplari sharoitlarida olib borilishi mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat,

oligopolistik raqobat, sof monopoliya. Narxni shakllantirish va o‘zgartirish korxonaning daromadlariga va shu orqali moliyaviy ahvoliga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Albatta, narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat usullari ahamiyatini sira ham inkor etish mumkin emas. Korxonada o‘z mahsulotining sifat xislatlariga, mahsulot sotishni tashkil etishga, tovarlar harakatiga, reklamaga, mahsulotga xizmat ko‘rsatishga va boshqa yo‘nalishlarga katta e’tibor beradi. Ma’lumki, bozorda narxlar uchta guruh omillar natijasida shakllanadi : 2. 1. Talab omillari (bozorda o‘xshash tovarlar mavjudligi va ularning narxlari, bozorga kirish xarajatlari, xaridorlar daromadlari, xaridorlarning to‘lovga qobil talablari kabilar va shu asosda talabga yo‘naltirilgan narx siyosati). 3. Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 4. Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o‘xshash import tovarlari, raqobatchilar tovarlariga bo‘lgan narxlar). Asosiy narxni belgilash ko‘pincha quyidagicha olib boriladi: - narxlashtirish masalasi umumiy ravishda qo‘yiladi; - talab aniqlanadi; - xarajatlar baholanadi; - raqobatchilar tovari va narxi tahlil qilinadi; - narxni shakllantirish uslubi tanlanadi; - oxirgi natijaviy narx o‘rnatiladi. Bunda narx belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin: «O‘rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo‘yicha narx belgilash tovarning tannarxiga muayyan ustama qo‘yishdan iborat bo‘lib, narx belgilashning eng oddiy usuli hisoblanadi. Ustama miqdori tovar turiga qarab, juda keng chegaralarda tebranib turishi mumkin. «Ko‘zlangan foyda normasi» olishni ta’minlaydigan narx belgilash usulini qo‘llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan qaytim (foiz) olishga intiladilar. Narxni chegaraviy xarajatlar bo‘yicha belgilash usulini qo‘llash bilan firma mahsulotning qo‘shimcha hajmi birligini alohida bahoga sotadi, bu holda xarajatlarning

faqat bir qismi (o‘zgaruvchi xarajatlar) qoplanadi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishini to‘xtatish xavfi tug‘ilgan va boshqa qator o‘ziga xos sharoitlarda naf keltirishi mumkin . Dividend siyosati Foydani taqsimlash pirovard natijada aksiyadorlarga dividendlar hisoblash va to‘lab berish masalasiga borib taqaladi. “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida” Qonunning 53-moddasida dividendga shunday ta’rif beriladi: “Dividend foydaning soliqlar va majburiy to‘lovlar to‘langanidan, qayta investitsiya amalga oshirilganidan so‘ng aksiyadorlar jamiyati ixtiyorida qoladigan, aksiyadorlar o‘rtasida taqsimlanishi kerak bo‘lgan qismi”. Ko‘rinib turibdiki, aksiyadorlik jamiyatining foydasi birinchi navbatda soliqlar va majburiy to‘lovlarga, ikkinchi navbatda qayta investitsiyalashga (o‘z kapitalini kengaytirishga) va shundan so‘ng qolgan qismi esa aksiyadorlar o‘rtasida daromad sifatida taqsimlashga yo‘naltirilishi lozim. Jamiyat ustavida foydaning (daromadning) qancha qismi dividendlar to‘lash uchun majburiy tarzda yo‘naltirilishini qat’iy belgilab qo‘yish maqsadga muvofiq emas. Chunki korxonada qayta investitsiyalash zaruriy hajmlarini ko‘pchilik hollarda oldindan aniq bashorat qilish qiyin. Bozor munosabatlari sharoitida foydaning yetarli qismini kapitalni kengaytirishga yo‘naltirmaslik korxonaning texnik-texnologik salohiyatiga va raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir qiladi. Shu jihatdan olganda dividendlarni har qanday holda to‘lab berilishi haqidagi qoidani jamiyat ustaviga kiritib bo‘lmaydi, dividend to‘lash imkoniyati korxonada yuzaga kelgan sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. Masalani aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida hal etilishi eng ma’qul variantdir. Chunki, yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, oddiy aksiyalar bo‘yicha ham, imtiyozli aksiyalar bo‘yicha ham dividendlar to‘lash mumkinligi va maqsadga muvofiqligi jamiyat faoliyatining natijalari, uning moliyaviy ahvoli va muntazam o‘zgarib turuvchi joriy ehtiyojlari bilan belgilanadi. Ayni paytda jamiyatning istiqboli uchun tayyorgarlik ko‘rib bormaslik ham mumkin emas.

Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida aksiyadorlarning katta qismi katta dividendlarga umid bog‘laydi va hatto aksiyadorlik jamiyati har qanday holatda ham dividend to‘lashi majburiy bo‘lishi lozim deb hisoblaydi. Lekin dividendga aylana oladigan daromadni yaratish lozim. Bundan tashqari, mazkur daromadga barqaror erishilishi shart-sharoitlari ham yaratib berilishi talab etiladi. Barqaror ishlovchi aksiyadorlik jamiyatlari dividendlarni muntazam to‘lab berishga intiladilar. Dividendlar muntazam to‘lanishi jamiyatga yangi aksiyadorlarni jalb etishni osonlashtiradi. Mutaxassislar jamiyatning ustavida ishlab chiqarishni rivojlantirish fondini tashkil etishni hamda unga ajratiladigan foyda ulushini belgilab qo‘yishni, shuningdek, ustavda “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida” Qonunning 34-moddasi talablaridan kam bo‘lmagan chegaralarda zaxira fondi tashkil etilishini nazarda tutishni tavsiya qiladilar. Moliyaviy tahlil - moliyaviy menejmentning muhim instrumenti sifatida Korxonalarning moliyaviy faoliyati kompleks jarayon bo‘lib, u ko‘rsatkichlar tizimi yordamida ifodalanadi. Korxonalarning moliyaviy faoliyati tahlili korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylashganligini va ulardan foydalanish darajasini o‘rganish hisoblanadi. Yuqorida ko‘rsatilganidek, korxonalarni moliyaviy faoliyatini tahlil qilishning birinchi bosqichi moliyaviy holatni umumiy baholash hisoblanadi. Bu bosqichda korxonalar faoliyatini hajmi, umumiy samaradorligi, korxonalarning uzoq muddatli va aylanma aktivlari, korxonalarning majburiyatlarini tahlil etiladi. Buning uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: 1. Korxonalar faoliyatining umumiy mutlaq ko‘rsatkichlari; 2. Korxonalar faoliyatining umumiy nisbiy ko‘rsatkichlari; 3. Korxonalar mablag‘larining dinamik va tarkibiy ko‘rsatkichlari; 4. Korxonalar majburiyatlarining dinamik va tarkibiy ko‘rsatkichlari; 5. Korxonalar zaxiralari va xarajatlarining dinamik hamda tarkibiy ko‘rsatkichlari. Tahlil qilinayotgan korxonalar har xil bo‘lishi mumkin, jumladan :

- hajmi bo‘yicha — mayda, o‘rta va yirik korxonalar, bu holat moliyaviy tahlilning yo‘nalishlari va chuqurligiga ta’sir ko‘rsatadi; - har xil texnologiyaga ega bo‘lib, turli tarmoqlarga tegishli bo‘ladi. Bu holat korxonalarni asosiy va aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanishiga ta’sir ko‘rsatadi; - korxonalar o‘zining mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini o‘zi va majburiyatlar hisobidan har xil darajada qoplashi mumkin. Ular hammasi korxonalarning umumiy, iqtisodiy, moliyaviy faoliyatiga, albatta, ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli moliyaviy holatni tahlil qilishda umumiy baholash o‘tkaziladi. Moliyaviy tahlilda umumiy nisbiy ko‘rsatkichlar korxonalar faoliyatining moliyaviy holatini umuman ifodalashga yordam beradi. Umumiy nisbiy ko‘rsatkichlar sifatida quyidagi ko‘rsat kichlardan foydalaniladi : 1. Korxonalar mol-mulki qiymatining har bir so‘miga nisbatan ishlab chiqarish yalpi mahsulot va yalpi foyda, ya’ni soliqlar to‘lanmasdan oldingi foyda. 2. Korxonalar ishlab chiqarish fondlarining, ya’ni asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarining har bir so‘miga nisbatan ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot va yalpi foyda. Korxona mol-mulkining asosiy qismini ishlab chiqarish fondlari tashkil etadi va ulardan foydalanish darajasi korxonalarning moliyaviy holatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Moliyaviy hisobotlar ma’lumotlari moliyaviy tahlil uchun asos bo‘ladi. U quyidagi yo‘nalishlarda o‘tkazilishi mumkin: - mutlaq ko‘rsatkichlar tahlili, ya’ni korxonalarning mablag‘lari va ularning manbalari hajm ko‘rsatkichlari; - gorizontal tahlil - korxonalar hisobotida ifodalangan moddalarning bir davr davomida mutlaq va nisbiy o‘zgarishlari; - vertikal tahlil - korxonalar mablag‘larini tarkibiy o‘zgarishlari tahlili; - trend tahlili - korxonalarning moliyaviy holatini ifodalovchi alohida ko‘rsatkichlarning o‘zgarish yo‘nalishlari tahlili; - moliyaviy koeffitsientlar tahlili, bunda moliyaviy koeffitsientlar sifatida likvidlik, rentabellik, ishchanlik, bozorga oid faollik, korxona kapitalining tarkibiy

ko‘rsatkichlaridan foydalanilgan. Moliyaviy koeffitsientlar o‘z navbatida ikki guruhga bo‘linadi: - taqsimlanish koeffitsientlari; - muvofiqlashtirish koeffitsientlari. Taqsimlanish koeffitsientlari to‘g‘risida gap borar ekan, korxona mol-mulki tarkibida, asosiy va aylanma mablag‘larning salmoqlari, umumiy aylanma mablag‘larning tarkibida moddiy va pul aylanma mablag‘larni salmoqlari, korxona mablag‘larining manbalari tarkibida o‘zlik mablag‘larning manbalari, majburiyatlarining salmoqlari va boshqa tarkibiy ko‘rsatkichlar tahlil etiladi. Muvofiqlashtirish koeffitsientlari to‘g‘risida gap borar ekan, bu erda moliyaviy mustahkamlik, balans likvidligi va korxonalar rentabelligi ko‘rsatkichlari tahlil etiladi. Moliyaviy mustahkamlik koeffitsienti — korxona moddiy mablag‘lari bilan ularni qoplovchi manbalar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat, balans likvidlik koeffitsienti — korxona aylanma mablag‘lari bilan korxonaning qisqa muddatli majburiyatlari o‘rtasidagi nisbatni o‘rganishda qo‘llaniladi. Moliyaviy tahlilda umumiy nisbiy ko‘rsatkichlar korxonalar faoliyatining moliyaviy holatini umuman ifodalashga yordam beradi. Umumiy nisbiy ko‘rsatkichlar sifatida quyidagi ko‘rsat-kichlardan foydalaniladi : 1. Korxonalar mol-mulki qiymatining har bir so‘miga nisbatan ishlab chiqarish yalpi mahsulot va yalpi foyda, ya’ni soliqlar to‘lanmasdan oldingi foyda. 2. Korxonalar ishlab chiqarish fondlarining, ya’ni asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarining har bir so‘miga nisbatan ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot va yalpi foyda. Korxona mol-mulkining asosiy qismini ishlab chiqarish fondlari tashkil etadi va ulardan foydalanish darajasi korxonalarning moliyaviy holatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Korxonalarda moliyaviy nazoratni tashkil qilish mazmuni Moliyaviy boshqaruv jarayonida nazorat funksiyalari ham amalga oshirilishining juda muhim o‘rin egallashi, moliyaviy nazoratsiz samarali moliyaviy boshqaruvga erishib bo‘lmasligi korxona moliyasining mohiyatidan kelib chiqadi. Moliya nazariyasining chet ellardagi deyarli barcha tadqiqotchilari moliyaning mohiyati va funksiyalarini ta’riflashda uning taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi bilan bir qatorda nazorat funksiyasiga alohida e’tibor beradilar. Moliyaning taqsimlash funksiyasi obyektlari deb mamlakat miqyosida yalpi ichki mahsulot va milliy daromad, korxona miqyosiga ega tushumlar, daromadlar, xarajatlar, qarzlar va foyda hisoblanadi. Mamlakat miqyosida moliyaviy resurslar hududlararo va tarmoqlararo qayta taqsimlanadi, shuningdek, umummilliy ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltiriladi. Korxona miqyosida moliyaviy resurslar shakllanishi va yo‘naltirilishida korxona faoliyati samaradorligini oshirish maqsadlari birinchi o‘rinda turadi. Moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni qanchalik darajada oqilona, tejamli va samarali yuz berayotganligini moliyaviy nazorat orqali aniqlanadi. Moliyaviy nazoratning obyekti bir tomondan resurslar va daromadlar to‘la va imkoni boricha arzon shakllanishi bo‘lsa, ikkinchi tomondan bu resurslarning tejab-tergab va yuqori samara bilan ishlatilishidir. Moliyaviy nazorat natijalariga suyangan holda moliyaviy resurslar taqsimlanishi proporsiyalari, o‘z vaqtida va to‘laligicha korxona ixtiyoriga kelib tushishi va, eng muhimi, ushbu resurslardan qay holatda tejamli va samarali foydalani-layotganligi haqida ma’lumotlarga ega bo‘linadi. Moliyaning nazorat funksiyasi alohida tarzda emas, balki uning resurslarni shakllantirish, taqsimlash va resurslardan samarali foydalanishni rag‘batlantirish kabi vazifalari bilan uyg‘unlashgan holda amal qiladi. Bu funksiyalar birgalikda sodir bo‘lishi moliyaning iqtisodiy mohiyati tom ma’noda yagona ekanligidan kelib chiqadi. Ayniqsa, taqsimlash va nazorat funksiyalarida moliyaviy munosabatlarning bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan tomonlari birligi aks etadi. Korxonaning kundalik

real hayotida har bir moliyaviy munosabatda moliyaning yuqorida sanab o‘tilgan barcha funksiyalari mujassamlashgan bo‘ladi, sof holda faqat bitta funksiyani bajarishga yo‘naltirilgan moliyaviy munosabatni topishning iloji yo‘q. Moliyaning nazorat funksiyasi amalga oshirilishi uchun moliyaviy axborot zarur bo‘ladi. Moliyaviy axborot birinchi navbatda buxgalteriya, statistik va tezkor hisobotlardan olinadi. Moliyaviy ma’lumotlar korxona faoliyatini har tomonlama tahlil qilishga va xo‘jalik faoliyatining salohiyatini iqtisodiy baholashga imkoniyat yaratadi va, pirovardida, yuzaga kelgan salbiy ko‘rsatkichlarni unga tayanib bartaraf etishga imkoniyat vujudga keladi. O‘z-o‘zidan ravshanki, bozor munosabatlari sharoitida moliyaviy nazorat korxona faoliyati bilan manfaatlari u yoki bu tarzda bog‘lanib ketgan subyektlar tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur subyektlarni korxonadagi moliyaviy jarayonlarning ularning manfaatlariga ta’sir etuvchi turli jihatlari qiziqtiradi. Shunday bo‘lsada, moliyaviy nazoratning umumiy mushtarak maqsadini ko‘rsatish mumkin, u ham bo‘lsa, moliyaviy resurslardan iqtisodiy samarali, o‘z vaqtida va to‘laligicha, maqsadli foydalanishni ta’minlashdir. Umuman olganimizda, moliyaviy nazorat korxonani iqtisodiy nazorat tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, uning yo‘nalishlari bir tomondan davlatning va keng jamoatchilikning manfaatlarini himoyalashga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan mulkdorlarning, xodimlarning, investorlarning va potensial investorlarning, kreditorlarning va korxona hamkorlarining manfaatlarini himoyalashga qaratilgan. Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan moliyaviy nazoratning ahamiyati keskin ortib bormoqda. Shunday qilib, moliyaviy nazorat moliyaning nazorat funksiyasini hayotga tatbiq etish ko‘rinishida namoyon bo‘ladi, moliyaviy nazoratning yo‘nalishlari va mazmuni moliyaviy munosabatlarning mohiyati bilan belgilanadi. Ayni paytda moliyaviy nazorat mazmuni va yo‘nalishlari iqtisodiyotning taraqqiyoti, iqtisodiy islohotlar tufayli ishlab chiqarish munosabatlari o‘zgarishi tufayli o‘zgaradi va boyib boradi. Chunonchi, korxonalarning iqtisodiy mustaqilligi, xo‘jalik yuritish huquqlarining kengayishi, ularning moliyaviy faoliyatni olib borishdagi mustaqilligi,

tadbirkorlikning rang-barang tus olishi, mulk shakllari xilma-xillashuvi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi jarayoni moliyaviy nazoratning mazmuni boyishiga olib keladi. Moliyaviy nazoratni maxsus shakllarni va uslublarni qo‘llash orqali xo‘jalik yurituvchi va boshqaruv organlarining moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni tekshirishga qaratilgan harakatlar va taftishlar yig‘indisi sifatida ta’riflash mumkin. Davlat organlari va yirik iqtisodiy tuzilmalar tomonidan moliyaviy nazorat olib borilishida, odatda, yuqori malakali va tajribali mutaxassislardan tarkib topgan maxsus bo‘linmalar tashkil etiladi. Ularning huquqlari va majburiyatlari eng asosiy jihatlarida qonunchilik orqali qat’iy ravishda tartibga solingan bo‘ladi. Korxonalarda esa moliyaviy nazorat birinchi navbatda korxonaning moliyaviy xizmati tomonidan, alohida bunday xizmat mavjud bo‘lmagan hollarda esa bosh buxgalter tomonidan amalga oshiriladi. Moliyaviy nazorat makroiqtisodiyotdagi, tarmoqdagi va korxonadagi iqtisodiy nazoratning tarkibiy qismi, u barcha darajalarda qiymat proporsiyalari shakllanishiga daxldordir. Moliyaviy nazorat har bir sohada qo‘llaniladi va har bir sohada o‘ziga xos maqsadli yo‘nalishga ega bo‘ladi. Moliyaviy nazoratning obyekti bo‘lib moliyaviy resurslarning harakatlanishi, shakllanishi, taqsimlanishi va ishlatilishi xizmat qiladi. Moliyaviy resurslar esa iqtisodiyotning barcha bo‘g‘inlaridagi jamg‘armalar (fondlar) shaklidagi pul resurslaridir. Moliyaviy nazorat jarayonida bevosita tekshirish predmetlari turli moliyaviy ko‘rsatkichlar, avvalo, foyda, daromad, to‘g‘ri va egri soliqlar, rentabellik, mahsulot tannarxi, muomala xarajatlari, moliyaviy qo‘yilmalar, jalb etilgan mablag‘lar, turli xil maqsadlar va fondlarga ajratmalardir. Bu ko‘rsatkichlar o‘zaro bog‘liq va uyg‘unlashgan xarakterga ega bo‘ladi, Shuning uchun moliyaviy nazorat xo‘jalik yurituvchilarning ishlab chiqarish, xo‘jalik yuritish, tijorat hamda moliya-kredit mexanizmidagi o‘zaro bog‘liqliklarning barcha tomonlarini qamrab oladi. Makroiqtisodiyot miqyosida moliyaviy nazorat quyidagi tahlil va tekshirishlarni o‘zida aks ettiradi:

makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash talablariga rioya etilishi; yalpi ichki mahsulot va milliy daromad taqsimlanishi va qayta taqsimlanishida optimallikni ta’minlash; davlat budjeti daromadlarini tashkil etish va ijrosini ta’minlash (budjet nazorati); - korxona, tashkilot va budjet muassasalarida moliyaviy mehnat va moddiy resurslardan samarali foydalanish; - xo‘jalik subyektlari moliyaviy holati va soliq nazorati. Makroiqtisodiy darajada moliyaviy nazorat oldiga quyidagi vazifalar qo‘yiladi: - - xalq xo‘jaligida va alohida tarmoqlarda pul daromadlari va fondlari bilan moliyaviy resurslarga bo‘lgan talab o‘rtasidagi mutanosiblikka ko‘maklashish; - - davlat budjeti oldidagi moliyaviy majburiyatlarinng o‘z vaqtida va to‘liqligicha bajarilishini ta’minlash; - moliyaviy resurslarni yuksaltirish va jamlashda mavjud rezervlarni aniqlash; - tannarxni pasaytirish hisobiga rentabellikni oshirish yo‘llarini ko‘rsatish; - xo‘jalik subyektlarining pul resurslari va moddiy boyliklarni maqsadga muvofiq obyektlarga sarflashga ta’sir o‘tkazish, buxgalteriya hisobi va hisobotini to‘g‘ri yurgizish; - amaldagi qonunchilikka va normativ aktlarga rioya etilishini ta’minlash, shuningdek, turli xil mulk shaklidagi korxonalarni soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha takliflar berish; - korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyati va valyuta operatsiyalaridan yuksak iqtisodiy samara olinishi uchun shart-sharoitlar yaratilishiga yordam berish va boshqalar. Moliyaviy nazorat iqtisodiyotning barcha jabhalarida moliyaviy intizomni ta’minlashga va mustahkamlashga qaratilgan. Moliyaviy intizomni mustahkamlashning ta’sirchan chorasi moliyaviy javobgarlikdir. Moliyaviy javobgarlik mexanizmi moliya intizomini buzgan korxonaga yoki shaxsga nisbatan ham ma’muriy, ham iqtisodiy choralar qo‘llanishini nazarda tutadi. Iqtisodiy usul

bilan ta’sir ko‘rsatish muayyan moliyaviy sanksiyalar ko‘rinishida amalga oshiriladi. Moliyaviy javobgarlik mexanizmi iqtisodiyotdagi barcha subyektlarning moliyaviy ma’suliyatini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bunda moliyaviy sanksiyalarning amaldagi ta’sirchanli-giga erishish bosh masala hisoblanadi. O‘z navbatida moliyaviy sanksiyalar ta’siri faqat ularning miqdorigagina bog‘liq emas, balki birinchi o‘rinda moliyaviy suiste’mollarning e’tiborsiz qondirilmasligi juda muhim ahamiyatga ega. Ko‘rinib turibdiki, iqtisodiy hayotning turli sohalarida va xo‘jalik boshqaruvidagi ko‘p qirrali murakkab vazifalarni xal etishda moliyaviy nazorat faol rol o‘ynaydi. Shunga binoan uning tashkil etilishi muayyan talablarga muvofiq kelishi lozim. Moliyaviy nazoratni, uni amalga oshiruvchi subyektlarning mavqei va rasmiy maqomidan kelib chiqqan holda, quyidagi turlarga ajratadilar: - davlat moliyaviy nazorati; - korxona ichidagi moliyaviy nazorat; - jamoatchilik moliyaviy nazorati; - xolis (auditorlik) moliyaviy nazorati. Davlat moliyaviy nazoratini umumdavlat boshqaruv organlari hamda qonunchilikda belgilangan tartibda davlatning vakolatli organlari amalga oshiradilar. Umumdavlat boshqaruv organlari tomonidan moliyaviy nazorat turli ko‘rinishlarda mamlakat hududidagi barcha xo‘jalik subyektlarini mulkchilik shaklidan va tashkiliy bo‘ysunishidan qat’iy nazar qamrab oladi. Xo‘jalik subyektlari faoliyatini u yoki bu tarzda boshqaruvchi vazirliklar va idoralar tomonidan nazorat ularning qo‘l ostidagi subyektlarnigina qamrab oladi. Korxona ichidagi moliyaviy nazoratni korxona, tashkilot yoki muassasa ichida tashkil etilgan iqtisodiy xizmat (buxgalteriya, moliya bo‘limi, ichki audit) amalga oshiradi. Nazorat obyekti esa korxonadagi moliyaviy-iqtisodiy jarayonlar va korxona tarkibiga kiruvchi tuzilmaviy bo‘linmalarning faoliyatidir.

Jamoatchilik moliyaviy nazoratini alohida guruh yoki mutaxassislar ixtiyoriy ravishda va mehnat haqi talab qilmasdan amalga oshiradilar. Jamoatchilik vakillari tomonidan nimalar-ning va qanday moliyaviy nazorat qilinishi nazoratdan ko‘zda tutilgan maqsadlarga bog‘liq bo‘ladi. Xolis (auditorlik) moliyaviy nazoratini maxsus audit firmalari amalga oshiradi. Uning maqsadi korxona moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga u bilan manfaatlari bog‘liq shaxslar manfaatlari himoya qilinishi nuqtai nazaridan mustaqil va xolis baho berishdir. Moliyaviy nazorat dastlabki, joriy va so‘nggi (yakunlovchi) nazorat ko‘rinishida amalga oshirilishi mumkin. Dastlabki moliyaviy nazorat yuridik va jismoniy shaxslarning moliya-xo‘jalik jarayonini olib borilishi uchun muhim ahamiyatga ega. U korxona moliya rejasini ishlab chiqishda, ko‘rib chiqishda va tasdiqlashda, muassasalar va tashkilotlarning xarajatlar smeta ishlab chiqilishida, ta’sis hujjatlarini imzolashdan oldin bajarilishi lozim bo‘lgan jarayonlar tartibini o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, dastlabki moliyaviy nazorat korxonada moliyaviy, moddiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanish uchun zarur shart- sharoitlarni yaratib berishga ko‘maklashadi. Moliyaviy nazoratning bu shakli amaldagi qonunchilik va normativ aktlar buzilishining oldini olishga xizmat qiladi. Joriy moliyaviy nazorat korxonaning joriy faoliyati mobaynida, moliya-xo‘jalik operatsiyalari jarayonida, moliya rejalari bajarilayotgan paytda qo‘llaniladi. Ushbu shaklning asosiy ahamiyati shundaki, u korxonaning ichki rezervlarini o‘z vaqtida izlab topishga va darhol ishga solishga yordam beradi. Joriy moliyaviy nazorat korxona, tashqilot yoki muassasaning moliya xizmati orqali moliyaviy intizom buzilishining oldini olish maqsadidagi kundalik tadbirlarni amalga oshiradi. Moliyaviy nazoratning so‘nggi yoki yakunlovchi shakli hisobot davri yoki moliya yili tugagandan so‘ng amalga oshiriladigan tadbirlar yig‘indisidir. Bunda, budjetni ijro etishdan davlat pul resurslarning maqsadga muvofiq xarajat qilinganligi, korxona va tashkilotning moliyaviy rejasi bajarilishi, budjet muassasasi smetasining bajarilishi natijalari tekshiriladi. Yakuniy nazorat dastlabki va joriy nazoratlar natijalariga suyangan holda, ular bilan uzviy bog‘liqlikda amalga oshiriladi.

Moliyaviy nazorat amalga oshirilishi usullariga qarab tekshirish, tahlil, taftish va audit sifatida bajarilishi mumkin. Tekshirish usuli orqali buxgalteriya hisobi va hisobotlari balans va xarajat hujjatlari asosida korxona moliya-xo‘jalik faoliyatining alohida masalalari ko‘rib chiqiladi. Tekshirish jarayonida moliyaviy intizom buzilishlari va nuqsonlar aniqlanadi, mavjud muammolarni bartaraf etilishi va salbiy holatlarning takrorlanmasligi uchun chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Moliyaviy nazoratning tahlil usuli odatda uning barcha boshqa usullari qo‘llanayotgan paytlarda ham ishga solinadi. Shu bilan birga tahlil nazorat jarayoni uchun mustaqil ahamiyatga ham ega. Moliyaviy nazoratning tahlil usuli muntazam va omilkor bo‘lishi lozim, chunki u ko‘proq darajada davriy va yillik hisobotlar ma’lumotlari asosida bajariladi. Tahliliy mablag‘lar xarajatlari normalarga muvofiq bo‘lishini va rejalar bajarilishini ta’minlashga qaratiladi. Moliyaviy nazoratning taftish usuli korxona va tashkilotning hisobot davridagi moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirishning eng qat’iy va prinsipial usuli hisoblanadi. Taftish mobaynida taftish qilinayotgan davrdagi faoliyatning yoki taftish bilan qamrab olinayotgan faoliyat sohasining barcha jihatlari istisnosiz ravishda to‘la tekshirib chiqiladi. Shuning uchun taftish moliyaviy nazoratning eng qimmatga tushadigan usulidir. Amaliyotda har qanday taftishni amalga oshirishdan oldin maxsus dastur qabul qilinib, unda taftish maqsadi, obyekti, mavzusi va vazifalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy masalalar aks ettiriladi. Taftishning maqsadiga muvofiq holda reja va hisobotdagi ma’lumotlarni qiyoslash, naqd mablag‘larni tekshirish, hujjatli va qarama-qarshi tekshirish, tovar-moddiy boyliklarni inventarizatsiyalash va boshqa shu kabi nazorat usullari ishga solinadi. Taftish natijalari taftishni amalga oshirgan mutaxassislar tomonidan tuziladigan dalolatnoma ko‘rinishida rasmiylashtiriladi. Dalolatnomada korxonaning moliyaviy- xo‘jalik faoliyatida yuzaga kelgan kamchiliklar va muammolar hamda ularni bartaraf etish uchun zarur bo‘lgan chora-tadbirlar ko‘rsatiladi. Moliyaviy nazoratning subyektlari moliyaviy nazoratni amalga oshirish vazifasi yuklangan maxsus organlar va tashkilotlardir. Jumladan, Moliya vazirligi tarkibidagi

moliya organlari davlat moliyasiga va uning markaziy bo‘g‘ini bo‘lgan davlat budjetiga pul resurslarini jalb etilishini va xarajatlarning maqsadli hamda samarali amalga oshirilishini nazorat qilib turadi. Moliya vazirligi tarkibida nazorat-taftish boshqarmasi (departamenti) faoliyat olib borsa, mahalliy-hududiy moliya boshqarmalarida bosh nazorat-taftish bo‘linmalari funksional ishlarni olib boradi. Shuningdek, davlat nomidan moliyaviy nazorat olib borish vazifasi soliq organlari zimmasiga ham yuklangan. Davlat soliq qo‘mitasi moliyaviy nazoratni tezkor amalga oshirishning organi bo‘lib, u O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida» gi qonuniga binoan o‘z faoliyatini olib boradi. Davlat soliq xizmatining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - soliqlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi, soliqlarning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi, to‘liq va o‘z vaqtida to‘lanishini nazorat qilish; - soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlash, soliq to‘lovchilarga soliqlar bo‘yicha majburiyatlarini bajarishda yordam ko‘rsatish; - soliq siyosatining ro‘yobga chiqarilishida bevosita qatnashish; - soliqqa tortiladigan obyektlar va subyektlarning to‘liq hamda o‘z vaqtida hisobga olinishini ta’minlash; - soliqlar bo‘yicha huquqbuzarliklar sodir etilishining oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy nazoratning yangi turi vujudga keldi va u auditorlik nazorati sifatida namoyon bo‘lmoqda. Auditning taftishdan eng birinchi tafovuti shundaki, audit tekshiruvi korxonadan mustaqil bo‘lgan, xolis va professional tekshiruvchi tomonidan o‘zaro kelishilgan haq evaziga amalga oshiriladi. Audit tekshiruvi mulkchilikning barcha shakllariga mansub korxonalarda o‘tkazilishi mumkin. Auditorlik firmasi bu mustaqil muassasa bo‘lib, uning mustaqilligi nazoratning obyektivligini ta’minlashga va yuqori sifat darajasiga xizmat qiladi. Auditor davlat xizmatchisi emas, balki moliya, hisob va nazorat sohasidagi yuqori malakali mutaxassis bo‘lgan buxgalterdir.

Auditorlar Auditorlar palatasiga birlashganlar. Bu auditor kadrlarni yagona andozalar asosida tayyorlash va qayta tayyorlash auditorlarning professional bilimlari yuqori darajasini ta’minlashga va nazorat qilishga xizmat qiladi. Audit tekshiruvi ichki (firma doirasidagi) va tashqi bo‘lishi mumkin. Ichki audit - bu kompaniya ichidagi audit xizmati bo‘lib, uning bosh idorasi tarkibida yoki filial va bo‘linmalar tarkibida ham bo‘lishi mumkin. Ichki audit korxonada moliya-xo‘jalik faoliyatini takomillashtirishga, boshqaruv qarorlarining o‘z vaqtida va to‘g‘ri ijro etilishini ta’minlashga, foyda va rentabellikni oshirishga yo‘naltirilgan. Ichki auditning vazifalariga quyidagilar kiradi : - davriy va yillik hisobotlarni tayyorlash chog‘ida buxgalteriya hisobi qoida va prinsiplariga rioya qilinishini ta’minlash; - tashqi auditor tavsiyalarini qayta ishlash, ko‘rib chiqish; - korxona rahbariga firma moliya strategiyasining barcha masalalari bo‘yicha maslahatlar berish; - moliyaviy hisobotlar va ma’lumotlarning aniqligi, shubhasizligi va o‘z vaqtidaligini tekshirish; - korxona aktivlarning butligini saqlash bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlarning tahlili; - likvid mahsulotlarni ehtiyot qilinishi va rezervlarni aniqlash; - firmaning va filiallarning moliya-xo‘jalik faoliyati samaradorligini aniqlash va boshqalar. Tashqi auditni ixtisoslashgan audit firmalari olib boradilar. Tashqi auditning asosiy vazifasi korxona moliyaviy hisobotlarining haqqoniyligini tasdiqlash. Lekin shu bilan birga audit jarayonida korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyati chuqur tahlil etiladi va undagi nuqsonlarni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Tashqi auditning maqsadlari va vazifalarini quyidagicha ta’riflash mumkin: - - korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyatining va buxgalteriya hisobi yuritilishining amaldagi qonunchilikka muvofiqligini aniqlash va unga baho berish; - korxona ichki audit xizmatining ta’sirchanligini va samaradorligini aniqlash;

- korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilish va baho berish; - korxona faoliyatining yaxshilash bo‘yicha moliyaviy tavsiyalar berish; - soliqqa tortiladigan daromadlar to‘la va to‘g‘ri hisobga olinganligini aniqlab berish, korxonaga nisbatan moliyaviy jarimalar qo‘llanishining oldini olishga ko‘maklashish; - audit tekshiruvini o‘tkazish haqidagi shartnomada kelishib olingan boshqa vazifalar. Audit tekshiruvini shartli ravishda uch bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchisi tayyorgarlik bosqichi bo‘lib, unda ma’lumotlar tanlanadi va bir tizimga keltiriladi, hisobotlardagi ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligi asosida ular taqqoslab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda buxgalteriya hisobi va hisobotlari ma’lumotlari tahlil etiladi. Uchinchi bosqichda xulosa ishlab chiqiladi. Auditor korxonaning tijorat siri saqlanishiga kafolat berishi lozim. Korxona faoliyati haqidagi ma’lumotlar auditor tomonidan u yoki bu tarzda oshkor qilinishiga faqat qonunchilikda belgilangan hollardagina yo‘l qo‘yiladi. Auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish uchun Moliya vazirligidan litsenziya olish hamda «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida» gi Qonun talablarga muvofiq kelish talab etiladi. Korxona faoliyatida moliyaviy nazoratni tashkil etish Moliyaviy menejmentning nazorat funksiyasi korxonada pul oqimlari ustidan nazorat sifatida amalga oshiriladi. Bunda to‘lov va hisob-kitoblarning olib borilishidagi moliyaviy ko‘rsatkichlarning o‘zgarishlari ustidan nazorat va tahlil moliyaviy strategiyaning izchil ravishda amalga oshirilishiga ko‘maklashadi. Moliyaviy menejmentning nazorat funksiyasi korxonada daromad manbalarini, ishlab chiqarish va sotish jarayonida pul fondlari strukturasini aniqlash, korxonaning pul fondlari va moddiy resurslaridan foydalanishda daromadlar va xarajatlarni tartibga solish maqsadlariga xizmat qiladi. Korxonaning moddiy va moliyaviy mablag‘larini, daromad va xarajatlarini balanslashtirishda xom ashyo, moddiy resurslardan samarali foydalanishi, mehnat

umumdorligini oshirish, qarzlar va to‘lovlarni o‘z vaqtida to‘lash muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun korxonada moliyaviy nazorat quyidagi yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi: - - korxona shakllanadigan barcha fondlari moliyalashtirish manbalari bo‘yicha o‘z vaqtida hisob-kitob qilib borilishi ustidan nazorat; - korxonada ishlab chiqarish iste’moli va ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlariga asoslangan holda fondlar strukturasiga amal qilinishi ustidan nazorat; - moliya resurslarning maqsadli va samarali sarflanishi ustidan nazorat. Korxonada moliyaviy nazoratning ta’sirchanligini oshirish uchun normativlar ishlab chiqilishi va qo‘llanishi yaxshi natija beradi. Bunda pul resurslari fondining manbalari va moliyalashtirish hajmi aniqlanadi. Normativlardan foydalanib, moliyaviy resurslar tartibga solinadi, iqtisodiy munosabatlar yo‘lga quyiladi. Pul fondlaridan foydalanish smeta bo‘yicha yoki moliyaviy reja bo‘yicha tashkil etiladi, unga suyangan holda foydalanishning maqsadli hamda samarali amalga oshirilishi ustidan nazorat olib boriladi. Mulkchilik turli shakliga mansub korxonalarda boshqaruv organlari tarkibiy tuzilishi farqlanadi, moliyaviy nazoratning umumiy mazmuni, umuman olganda, bir xil va korxonalararo tafovutlar ko‘proq darajada mulkchilik shakliga emas, balki korxonaning tarmoq xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida» gi qonunning 63-moddasiga binoan aksiyadorlik jamiyatini aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi, kuzatuv kengashi va ijroiya organi boshqaradi. Jamiyatning moliya-xo‘jalik faoliyati ustidan ichki nazoratni taftish komissiyasi va auditorlar amalga oshiradilar. Mazkur qonunda aksiyadorlik jamiyatining boshqaruv organlariga qo‘yilgan umumiy majburiy talablar mavjud, lekin shu bilan birgalikda u aksiyadorlarning jamiyatni boshqarishni tashkil etish, vakolatlarni boshqaruv organlarni o‘rtasida taqsimlash, doimiy yoki vaqtinchalik nazorat organlarini tashkil etishning turli variantlarini tanlash huquqini nazarda tutadi. Umuman olganda qonunda aksiyadorlik jamiyatlarida boshqaruv va nazorat vazifalari amalga oshirilishida quyidagi organlar tuzilishi nazarda tutilgan: - aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi; - kuzatuv kengashi;

- ijroiya organi; - taftish komissiyasi; - auditor; - sanoq komissiyasi; - tugatish komissiyasi. Bu organlar saylab yoki tayinlab qo‘yilishida aksiyadorlar bevosita yoki bilvosita ishtirok eta oladilar. Nazorat organlari tarkibiga shartli ravishda aksiyadorlar reyestrini yurituvchi mustaqil reyestr saqlovchini ham kiritish mumkin. Chunki u bajaradigan nazorat va hisob yuritish vazifalari aksiyadorlik jamiyatini boshqarishga ta’sir etadi. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida» gi qonunning 64-moddasida aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi jamiyatni boshqarishning oliy organi ekanligi qayd etilgan. Umumiy yig‘ilish jamiyatni tashkil etish, uning faoliyati, uni qayta tashkil etish, tugatish bilan bog‘liq masalalarni hal etadi, jamiyat ustaviga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritadi. Ovoz beruvchi aksiyalarning egalari soni o‘ttiz kishidan kam bo‘lgan jamiyatda kuzatuv kengashi vazifalari jamiyat ustavi bilan aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi zimmasiga yuklanishi mumkin. Aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi odatda bir yilda bir marta umumiy hisobot yig‘ilishi sifatida chaqiriladi. Umumiy yig‘ilishlar oralig‘ida aksiyadorlar nomidan jamiyatning kuzatuv kengashi ish olib boradi. Kuzatuv kengashining miqdor tarkibi aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qarori bilan belgilanadi. Ovoz beruvchi aksiyalarning egalari soni besh yuzdan ortiq bo‘lgan jamiyatda kuzatuv kengashi a’zolari soni 7 kishidan, ovoz beruvchi aksiyalarning egalari mingtadan ortiq bo‘lgan jamiyatda esa 9 tadan kam bo‘lishi mumkin emas. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida» gi qonunning 83-moddasiga binoan aksiyador kuzatuv kengashi a’zolarini saylashda o‘ziga tegishli aksiyalar bo‘yicha ovozlarni bitta nomzodga to‘liq berishga yoki bir necha nomzod o‘rtasida taqsimlashga haqlidir. Qonunning 76-moddasiga binoan kuzatuv kengashi a’zolarni saylashda kummulyativ ovoz berish qo‘llaniladi, ya’ni barcha nomzodlarga berilgan ovozlar soni

yig‘ilishda ishtirok etayotgan ovoz beruvchi aksiyalar soni bilan belgilanadi va undan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Jamiyatning joriy faoliyatiga rahbarlikni ijroiya organi amalga oshiradi. Bu vazifani yakkaboshchilik asosidagi ijroiya organi (direktor) yoki kollegial ijroiya organi (boshqaruv) bajarishi mumkin. Direktor aksiyadorlik jamiyati nomidan ishonchnomasiz ish yuritadi, bitimlar tuzadi, shtatlarni tasdiqlaydi, jamiyatning barcha xodimlari tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan buyruqlar chiqaradi va ko‘rsatmalar beradi. Nazoratni amalga oshirish uchun aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi tomonidan jamiyat ustaviga muvofiq taftish komissiyasi - jamiyatning moliya-xo‘jalik faoliyatini nazorat qiluvchi ichki nazorat organi

saylanadi. Uning a’zosi bir vaqtning o‘zida kuzatuv kengashining ham a’zosi bo‘lishi yoki jamiyatning boshqaruv organlarida boshqa lavozimlarni egallashi mumkin emas. Umumiy yig‘ilish qarori bilan kollegial organ - taftish komissiyasi o‘rniga taftishchi saylanishi mumkin. Auditor nomzodi aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi tomonidan tasdiqlanadi. Jamiyatning moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshi-rish jamiyat bilan auditor o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Auditor xizmatiga to‘lanadigan haq miqdori jamiyatning kuzatuv kengashi tomonidan belgilanadi. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida» gi qonunning 73-moddasiga muvofiq ovoz beruvchi aksiyalar egalarining soni yuzdan ortiq bo‘lgan jamiyatda sanoq komissiyasi tuziladi. Sanoq komissiyasi tarkibi kamida uch kishidan iborat bo‘lishi lozim. Ovoz beruvchi aksiyalar egalari soni besh yuzdan ortiq bo‘lgan jamiyatda sanoq komissiyasi vazifalari jamiyatning ixtisoslashtirilgan reyestr saqlovchisi zimmasiga yuklanishi mumkin. Yuqorida sanab o‘tilgan moliyaviy nazoratni amalga oshirishga daxldor bo‘lgan organlar orasida auditorning alohida mavqega ega ekanligini ta’kidlash lozim. Audit aksiyadorlik jamiyatida mulkdorlarning buyurtmasi asosida o‘tkaziladi, chunki auditorning nomzodini aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi tasdiqlashi lozim. Shunday ekan, yollanma xizmat sifatida audit korxona xo‘jalik faoliyatining ichki nazorat qilinishini bildiradi. Ayni paytda o‘zining rasmiy maqomiga ko‘ra audit moliyaviy axborotdan manfaatdor tashqi foydalanuvchilarning manfaatlarini himoya qilishi ham talab etiladi. Bu tomondan audit korxonaga nisbatan tashqi moliyaviy nazorat bo‘lib maydonga chiqadi. Korxona faoliyatini tashqaridan moliyaviy nazorat qilish soliq organlari, tijorat banklari, bojxona organlari, qimmatli qog‘ozlar bozorini muvofiqlashtiruvchi va tartibga soluvchi organ, nochor korxonalar ishlari bo‘yicha davlat organlari tomonidan ham amalga oshiriladi. Bular orasida soliq nazorati va bank nazorati markaziy o‘rin egallaydi. Soliq organlari tomonidan quyidagilar nazorat qilinadi: - davlat oldidagi korxonaning soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha majburiyatlarining to‘la hajmda va o‘z vaqtida bajari-lishi; - buxgalteriya hisobida korxona daromadlari va xarajatla-rining, mol-mulkning to‘g‘ri

va to‘la aks ettirilishi; - naqd pul tushumining o‘z vaqtida va to‘la hajmda bankka topshirilishi; - to‘lov intizomiga rioya etilishi, debitor va kreditor qarzlar bo‘yicha amaldagi qonunchilikka rioya etilishi; - xodimlarga ish haqining o‘z vaqtida berilishi; - eksport-import operatsiyalari tartibiga va valyuta qonunchiligiga rioya etilishi. Bank nazorati ham soliq nazoratida belgilangan deyarli barcha yo‘nalishlarni qamrab oladi. Banklar bundan tashqari korxona bilan kredit munosabatlariga ham kirishishlari mumkin. Shu bilan bog‘liq ho lda bank kreditning maqsadli ishlatilishini nazorat qiladi ham korxona moliyaviy ahvolining monitoringini olib boradi. Moliyaviy nazoratda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning barqaror rivojlanishi va yuqori daromad keltirishi uning moliyaviy ko‘rsatkichlarida o‘z ifodasini topadi. Shu tufayli bu ko‘rsatkichlar korxonaning investorlar uchun jozibadorligini belgilab beradi. Moliyaviy ko‘rsatkichlar qanchalik yaxshi bo‘lsa, korxonaga yo‘naltirilgan va yo‘naltirilayotgan investitsiyalar (moliyaviy resurslar) bo‘yicha tavakkalchilik yoki xatar shunchalik past hisoblanadi. Moliyaviy ko‘rsatkichlar korxona moliyaviy ahvolini ifodalovchi nisbiy ko‘rsatkichlardir. Shuning uchun ularni o‘tgan davr yoki turdosh korxonalar bilan taqqoslab ko‘radilar. Ayni paytda absolyut miqdorlarda ifodalanuvchi ko‘rsatkichlar ham mavjud, lekin ularni turli korxonalar bo‘yicha hamma vaqt ham taqqoslab bo‘lavermaydi. Moliyaviy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish mablag‘larni yo‘naltirish turli variantlaridan moliyaviy jihatdan eng ishonchlisi va samaralisini tanlab olishda yordam beradi. Moliyaviy ko‘rsatkichlarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: 1. Likvidlik ko‘rsatkichlari.

2. Aktivlarni boshqarish ko‘rsatkichlari. 3. Rentabellik ko‘rsatkichlari. 4. Qarzlarni boshqarish ko‘rsatkichlari. Korxona moliyaviy barqarorligining eng muhim mezonlaridan biri uning likvidligini baholashdir. Korxonaning likvidligi uning qisqa muddatli qarzlari bo‘yicha to‘lovlarni bajara olish qobiliyatini ifodalaydi. Aktivlarning eng likvid turi pul mablag‘laridir. Puldan qarzlarni to‘lash uchun ham, moddiy resurslar sotib olish uchun ham foydalanish mumkin. O‘z qiymatini yo‘qotmasdan tez muddatlarda pulga aylana oladigan aktivlar likvid aktivlar deb hisoblanadi. Likvidlik ko‘rsatkichlaridan birinchisi to‘lov qobiliyati koeffitsiyenti yoki qoplash koeffitsiyenti deb ataladi. U aylanma mablag‘lar miqdorini (Ay) joriy majburiyatlar hajmiga (Jm) bo‘lish yo‘li bilan hisoblab chiqiladi: Aylanma mablag‘lar tarkibiga pul mablag‘lari, ombordagi tovarlar va debitorlik qarzlari kiradi. Joriy majburiyatlar bankdan qisqa muddatli qarzdorlik, moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan qarzlar, budjetdan va nobudjet fondlardan qarzlarni va ish haqi bo‘yicha qarzlarni o‘z ichiga oladi. Aksiyadorlik jamiyati joriy qarzlarni qisqa muddatlarda to‘lab bera olmasa, bankrotlik xavfi vujudga keladi. Qisqa muddatli qarzdorlikda to‘lov muddati juda tez yetib keladi. Shuning uchun korxona mablag‘larining muayyan qismi ularni o‘z vaqtida qoplash uchun shay holda bo‘lishi kerak. Bu esa aktivlarning likvidlik darajasiga bog‘liq. Odatda korxonaning aylanma mablag‘lari qancha ko‘p bo‘lsa, korxonaning likvidlik darajasi shuncha yuqori bo‘ladi, chunki aylanma mablag‘larni pulga tezroq aylantirish mumkin. Mazkur ko‘rsatkich 2:1 dan 3:1 gacha bo‘lgan holatni normal deb hisoblaydilar. Ko‘rsatkich 1:1 dan kam ekanligi asosiy vositalar ham qisman qisqa muddatli qarzlar hisobidan moliyalashtirilayotganligini bildiradi. Bu iqtisodiy nuqtai nazardan salbiy baholanadi.

Ikkinchi ko‘rsatkich «tez» likvidlik koeffitsiyenti deb ataladi: Bu yerda TMZ - tovar-moddiy zaxiralar. Tovar-moddiy zaxiralarning likvidligi hamma vaqt ham kutilgan darajada bo‘lavermaydi. Shuning uchun birinchi ko‘rsatkichga tegishli tuzatish kiritiladi. Ikkinchi ko‘rsatkichning 1,2:1 dan 1,8:1 gacha darajasi normal hisoblanadi. Uchinchi ko‘rsatkich absolyut likvidlik koeffitsiyenti deb ataladi. Uning miqdori pul mablag‘lari (Pm) va tez sotiladigan qimmatli qog‘ozlarning (Kk) qisqa muddatli qarzdorlikka nisbati kabi hisoblab chiqiladi: Ko‘pchilik mutaxassislar mazkur ko‘rsatkichning miqdori 0,2:1 dan pasayib ketsa, korxonada moliyaviy tenglik vujudga keladi deb hisoblaydilar. Korxona boshqaruv organlari moliyaviy-iqtisodiy faoliyati sifatini ifodalovchi ko‘rsatkichlardan biri hisob-kitoblar bo‘yicha aylanuvchanlik koeffitsiyentidir: Bu ko‘rsatkich debitorlik qarzlarini sotish hajmiga taqqoslagan holda sotilgan tovarlar uchun to‘lovlar qanchalik tez muddatlarda undirilayotganligini aks ettiradi. Bu ko‘rsatkich samarasiz boshqaruv, kuchli raqobat yoki xaridorlarning to‘lovga noqobilligi natijasida yomonlashishi mumkin. Yana bir ko‘rsatkich korxona tovar- moddiy zaxiralarining aylanishi tezligi koeffitsiyentidir :

Korxona moliyaviy ahvolini tahlil qilishda «sof aylanma kapital» tushunchasidan foydalanadilar: K6= aylanma mablag‘lar - qisqa muddatli kreditorlik qarzlari . Sof aylanma kapitalning mavjudligi aylanma mablag‘larning korxona o‘z manbalari yoki uzoq muddatli qarz manbalari hisobiga shakllanishini xarakterlaydi va bu moliyaviy barqarorlik uchun muhim ahamiyatga ega. Xuddi shu ko‘rsatkichni sof aylanma kapitalning joriy majburiyatlarga nisbati kabi hisoblab chiqilganda harakatchan qoplash koeffitsiyenti hosil bo‘ladi. Bu koeffitsiyentning birdan kam bo‘lmasligi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Korxonaning moliyaviy barqarorligi xo‘jalik faoliyati natijasida o‘z mablag‘lari jamg‘arib borilishida, mablag‘larning o‘z va qarz manbalari nisbatida, asosiy vositalar birlamchi qiymatida jamg‘arilgan amortizatsiyaning ulushida moddiy aylanma mablag‘larning o‘z manbalari bilan taxminlanganligida ham ifodalanadi. Avtonomiya (mustaqillik) koeffitsiyenti korxonaning jami mulkida korxona egalari qancha miqdorda ulushga ega ekanliklarini ko‘rsatib turadi. Bu koeffitsiyent ishlab chiqarish korxonalarida 0,5 dan kam bo‘lmasligi lozim. Iqtisodiy jihatdan maqbul darajasi 0,7-0,8 hisoblanadi, chunki xo‘jalik amaliyotida har qanday korxona kreditorlik qarzlaridan foydalanib ishlashiga to‘g‘ri keladi. Bankrotlikni bashoratlash koeffitsiyenti sof aylanma kapitalning balans aktivi umumiy summasidagi ulushini ifodalaydi. Agar firma moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelsa, bu ko‘rsatkich tezlik bilan pasayib keta boshlaydi . Immobilizatsiya koeffitsiyenti (amortizatsiyaning jamg‘ari-lishi koeffitsiyenti) asosiy vositalarning umumiy ahvolini xarakterlaydi. Bu koeffitsiyent jamg‘arilgan amortizatsiyaning asosiy vositalar dastlabki qiymatiga nisbatan kabi aniqlanadi. Uning 0,5 dan ortib ketishi korxonadagi asosiy vositalar ancha eskirib kolganligini bildiradi. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti balans passivi umumiy summasida korxona o‘z faoliyatida uzoq muddat foydalana oladigan manbalar ulushini ifodalaydi. Avtonomiya koeffitsiyentidan uning farqli joyi shundaki, bu yerda uzoq

muddatli qarzlar va maqsadli moliyaviy tushumlar korxona o‘z passivlari bilan birlashtirgan holda olinadi. Korxona faoliyatiga baho berishda aylanma mablag‘lardan foydalanish ko‘rsatkichlari muhim o‘rin tutadi. O‘z aylanma mablag‘lari mavjudligini aniqlash uchun balans passivi birinchi bo‘limi umumiy summasidan (mablag‘lar o‘z manbalari) balans aktivining birinchi qismi umumiy summasi (uzoq muddatli aktivlar) ayirib tashlanadi. Bu ko‘rsatkichni balans likvidligi yoki ishchi kapital deb ham ataydilar. Balansi nolikvid korxona kredit qobiliyatiga ega emas deb hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Moliyaviy menejmentning uslubiy asoslari

Moliyaviy menejmentning konseptual asoslari

Moliyaviy menejmentning matematik asoslari

Moliyaviy menejmentning iqtisodiy mohiyati, predmeti va funksiyalari

Menejmentning nazariy asoslari