Bosh sahifa
Referatlar
Iqtisodiyot
Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli
Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
128.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Raqamli texnologiyalar va ularning zamonaviy iqtisodiyotdagi roli
Sug‘urta, moliyaviy bozorlar va institutlar
Sug‘urta, moliyaviy bozorlar va institutlar. Sug‘urtaning mohiyati
Moliya tizimi va moliyaviy siyosat. Pul-kryedit tizimi. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi roli
Milliy iqtisodiyotda sug‘urtaning o‘rni va roli
![1. “Institut” va “norma” tushunchalarining mohiyati Institutlar jamiyat hayotida muhim o`rin tutadi. Agar bir daqiqaga barcha institutlar yo`q bo`lib ketganligini tasavvur qiladigan bo`lsak, u holda tartibsizlik boshlanib ketib, bu o`z navbatida abadiy davom etmas edi. Chunki insonlarning o`z hayotini tartibga keltirishga urinishlari yangi institutlarning paydo bo`lishiga olib kelgan bo`lar edi. Institutlar tabiatini yanada chuqurroq tahlil qilish global xususiyatlarga ega bo`lgan qator savollarga, xususan, nima uchun bozorlar “ishlaydi” yoki “ishlamaydi”? Iqtisodiy siyosatning u yoki bu tadbirlari nima uchun samarali yoki samarasiz bo`ldi? Iqtisodiyotdagi qaysi o`zgarishlar ichki sabablarga ko`ra yohud hukumatning u yoki bu qarori tufayli yuzaga keldi, degan savolga javob berish imkonini beradi. Institutlar o`zi nima? Turli davrlar tadqiqotchilari institutlar mohiyatini va ularning faoliyat ko`rsatish mexanizmini yoritvchi bir necha ta’riflarni asoslashgan. Institutlarni T.Veblen [32] quyidagicha ta’riflagan: “ Institutlar – bu insonlar ularga amal qilgan holda turmush kechiradigan odatiy tafakkur tarzi” yoki “ Institutlar – bu o`tmishda sodir bo`lgan jarayonlar natijasi bo`lib, ular o`tmish sharoitlariga moslashgan va, o`z navbatida, hozirgi vaqt talablariga to`liq moslashmagan”. Ye.Erdvard tomonidan [60] “ Institutlar – bu ko`plab individuumlar ulardan hamma joyda va har kuni foydalanadigan va asosan o`zining noyobligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy ne’matlar. Institutlar almashuv jarayonini soddalashtiradi. Ular – qarorlar qabul qilish jarayonining yakka tartibdagi qarorlarni ijobiy qarorlarga aylantiruvchi ajralmas qismi”, deya ta’riflangan. J.Xodjsonning ta’riflashicha [55], “ Institutlar – an’ana, urf-odat yoki qonunchilik cheklovi orqali uzoq muddatli va barqaror hulq-atvor namunalarining yaratilishiga olib keluvchi ijtimoiy tashkilot”. Institutlarni ko`z bilan ko`rib, ularni jismonan his etib yoki o`lchab bo`lmaydi. Bu inson ongi bilan yaratilgan o`ziga xos konstruksiyalar, ko`zga ko`rinmaydigan](/data/documents/042aeed9-3e0b-429f-9747-5616a3217bc7/page-2.png)
![mexanizmlardir. Institutlar insonlarning muayyan jamoasiga xos bo`lgan tafakkur tarzini aks ettiradi. Institutlarning yana boshqa bir ta’rifi B.Z.Milner tomonidan D.Nort [46] yozgan so`zboshishida keltirilgan: “ institutlar – bu insonlar tomonidan ishlab chiqilgan cheklovlar hamda ularning o`zaro hamkorligini tarkiblashtiruvchi majburlash omillari. Bularning barchasi birgalikda jamiyat va iqtisodiyotning undovchi tarkibini hosil qiladi”. Yuqorida keltirilgan ta’riflar institutlarning asosiy xususiyatlarini qamrab olgan holda, ularning asosiy funksiyalarini hamda rivojlanish qonunlarini aks ettiradi hamda jamiyatni rivojlantirish uchun institutlarning muhimligini ta’kidlaydi. Yuqorida ko`rsatilgan barcha holatlarni umumlashtirgan holda, institutsionalizmning hozirgi zamon talqinlariga asosan institutlarni quyidagicha ta’riflash mumkin: Institut – bu jamiyat a’zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni belgilab beruvchi rasmiy qoidalar va norasmiy normalar tizimi. Institutlar asosini uning tarkibiy qismlari hisoblangan normalar tashkil etadi. Norma – institutsional muhitda individlarning o`z tanlovini amalga oshirishda foydalaniladigan asosiy unsur hisoblanadi. Ushbu unsur: tartibni saqlash funksiyasiga ega; o`zaro hamkorliklar tizimida majburiy xatti-harakat bajarilishini talab etadi; shaxslar xatti-harakatidagi ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik sanksiyaga tayanuvchi muntazamlik hamda muqarrarlikni aks ettiradi; shaxsning turli vaziyatlarda o`zini qanday tutishi lozimligini belgilaydi. Norma amal qil ishi uchun talab etiladigan tarkib beshta unsurdan iborat : individlar ning guruh lanish belgilar i ; muqarrarlik omili (kerak yoki kerak emas); maqsad; norma harakatda bo`lgan shart-sharoitlar; sanksiyalar.](/data/documents/042aeed9-3e0b-429f-9747-5616a3217bc7/page-3.png)
![Umuman olganda, ijtimoiy tanlash nazariyasi da normalar: oqilona tanlash natijasi sifatida qaraladi. Kelishuvlar iqtisodi da esa norma lar oqilona xatti- harakatning omili sifatida tahlil qilinadi. Ijtimoiy tanlash nazariyasi (D.Byukenen) birinchi galda siyosiy tanlov natijasini aks ettiruvchi va huquqda qayd etiladigan yuridik normani o`rganadi. Yuridik normalarni izohlash uchun oqilona tanlashning neoklassik modelidan foydalaniladi. Xususan, shu narsa nazarda tutiladiki, Byukenen uchun siyosat - bu huddi insonlar bozorda faqat o`z afzal bilishlariga amal qilgan holda tovarni xarid qilgani kabi, uning asosida ular turli xil muqobil variantlarni, ularni o`z qadr- qimmati bilan qiyoslagan holda, tanlaydigan murakkab institutsional jarayon hisoblanadi. Boshqa so`z bilan aytganda, norma va qoidalar siyosat bozorida shaxslar o`rtasidagi o`zaro hamkorlik natijasida paydo bo`ladi. Bundan normalarni baholashning navbatdagi mezoni – ularning samaradorligi kelib chiqadi. Normalar faqat ular o`ziga xos qadr-qimmatga asoslanganda samarali bo`lib, yakka manfaatlarni o`zaro foydali tarzda amalga oshirishga ko`maklashadi [47]. Ijtimoiy tanlash nazariyasiga xos bo`lgan oqilona tanlov modeli yordamida normalarni talqin qilishdan farqli ravishda, kelishuvlar iqtisodi normalarga amal qilishda (bunda normalar tashqaridan berilgan) ekzogen hisoblanishiga qaramasdan, oqilona xatti-harakatning omilini ko`rishni taklif etadi. Bunday bir qarashda o`ziga xos xususiyatga ega bo`lgan oqilona tanlash natijasi hisoblanmagan normalarni bajarish, oqilona xatti-harakatning shartiga aylanadi. Ammo bozordagi bitimlar ishtirokchilarining oqilonalik talabi ushbu o`ziga xoslikni izohlash imkonini beradi. Kelishuvlar iqtisodi normani bozorda ishtirokchilar tomonidan istaklar va afzalliklarning o`zaro talqin etilishi uchun zamin sifatida ko`rib chiqishni taklif etadi (2.1-jadval). Shu nuqtai nazardan normaga amal qilish shaxs uchun o`z maqsadlari (signaling) haqidagi xabarlarni kontragentgacha yetkazish usuliga aylanadi. Shaxslar o`z xatti-harakatiga nisbatan bir-birini istisno etuvchi talablarni muvofiqlashtirishga va o`z tomonlarining harakatlariga nisbatan ishonchli fikrlarni](/data/documents/042aeed9-3e0b-429f-9747-5616a3217bc7/page-5.png)
![bildirishga qodir bo`lmay qoladi. Ko`rib chiqilayotgan yondashuv doirasida kelishuvlar nisbatining quyidagi variantlari tahlil qilinadi. 1. Ekspansiya – unda o`zaro hamkorlikni tashkil qilish ilgari boshqa kelishuvlar ustuvorlik qilgan sohalardagi kelishuvlardan birining normalari asosida amalga oshadigan kelishuvlar nisbati. Masalan, siyosiy soha siyosiy bozorga aylanishi mumkin, bunda fuqarolik kelishuvining normalari bozor kelishuvi normalari tomonidan siqib chiqariladi. Bozor kelishuvining ekspansiyasi o`ta xavfli, u boylikning o`ta nomutanosib taqsimlanishiga va undan siyosiy hokimiyat omili sifatida foydalanishga olib kelgan holda jamiyat rivojlanishini barqarorlikdan mahrum etadi. 2. Urinish – unda bir o`zaro hamkorlikning o`zi bir-birini istisno etuvchi normalar asosida amalga oshirilishi mumkin bo`lgan kelishuvlar nisbati. Shu nuqtai nazardan birinchi bo`lib K.Errou tomonidan tadqiq etilgan qon topshirish bunga aynan mos misol bo`ladi. Gap shundaki, qon odatda pulga (bozor kelishuvi) yoki birdamlik nuqtai nazardan bepul (fuqarolik kelishuvi) topshiriladi. Ushbu noo`xshatishlik shaxslarning qon topshirish yuzasidan o`zaro hamkorligida noaniqlikning yuqori darajasini belgilab beradi. 3. Murosa – unda turli kelishuvlar talablari o`rtasidagi ziddiyatga barham beruvchi egiluvchan normalar namoyon bo`ladigan kelishuvlar nisbati. Masalan, har qanday reklama kampaniyasi bozor kelishuvi va ijtimoiy fikr talablari o`rtasidagi murosani topishni nazarda tutadi. Ushbu ikki kelishuv o`rtasidagi murosaga boshqa misol – ko`r-ko`rona iste’mol, bunda shaxs o`z iste’mol tanlovida tovar yoki xizmatni iste’mol qilishdan foydalilikni oshirishni emas, balki u iste’mol qilish tufayli qo`lga kiritadigan hurmatga erishishni ko`zlaydi. 2. Rasmiy va norasmiy normalar va ularning shakllanishi Institutsionalizmning asoschilarid a n biri D.Nort [ 4 6] institutlar tarkibida ularni uchta asosiy qismga ajratadi: - rasmiy qoidalar (konstitutsiyalar, qonunlar, sud qarorlari, ma’muriy hujjatlar va b.);](/data/documents/042aeed9-3e0b-429f-9747-5616a3217bc7/page-6.png)
![- norasmiy normalar (an’analar, urf-odatlar, ijtimoiy shartlilik); - qoidalarga amal qilinishini ta’minlovchi (sudlar, politsiya va h.k.) majburlash mexanizmlari (masalan, jazolash tizimi). “Institut”ning yuqorida keltirilgan ta’rifi (2.1)dan kelib chiqib, institutlar inson tomonidan ongli ravishda yaratilgan turli hujjatlar (konstitutsiyalar, qonunlar va h.k.) ko`rinishidagi rasmiy, “yozilgan” qoidalarda ifodalanishi mumkin. Shu bilan birga ular umumiy qabul qilingan shartlilik, xatti-harakat kodekslarida, ya’ni norasmiy, “yozilmagan” normalarda namoyon bo`ladigan, jamiyatning barcha sohalariga kirib borib, an’analar, urf-odatlar ko`rinishida yoki boshqa shaklda amal qilinadigan inson ongining mahsulini o`zida namoyon etishi mumkin. Agar rasmiy qoidalar tizimi insonlar (davlat)ning qonun ijodkorligi faoliyatini o`zida aks ettirsa, u holda norasmiy normalar tizimi qay tarzda shakllanadi, degan savol tug`iladi. T.Veblen [32]ning konsepsiyasiga ko`ra, institutlarning o`zgarishi tabiiy tanlab olish qonuniga muvofiq ravishda kechadi. Insonning jamiyatdagi hayoti, huddi boshqa turdagi hayot kabi – bu yashash uchun kurashish va, o`z navbatida, tanlab olish va moslashish. Uning fikriga ko`ra, ijtimoiy tuzum evolyutsiyasi ijtimoiy institutlarni tabiiy tanlab olish jarayoni bo`ldi. Institutlar – inson jamiyati va inson tabiatining rivojlanishda davom etishi va shu nuqtai nazarda erishilgan taraqqiyotni umumiy ko`rinishda eng ko`p moslashgan tafakkur tarzini tabiiy ravishda tanlash va individlarni jamiyat rivojlanishi bilan izchil o`zgarib turadigan yangi sharoitlarga majburiy moslashtirish jarayoni, deyish mumkin. Shunday qilib, T.Veblenning talqinida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish (“ijtimoiy tuzum evolyutsiyasi”) turli xildagi institutlarni “tabiiy tanlash” jarayonini amalga oshirish sifatida namoyon bo`ladi. T.Veblenning nuqtai nazari F.Xayek 1 ning nuqtai nazariga ham yaqin. Xayekning fikriga ko`ra, jamiyatda qaror topgan ahloq qoidalari va normalarini tanlashni biologik tanlovga qiyoslash mumkin. Uning hisoblashicha, rasmiy qoidalar bilan bir qatorda (an’analar va urf-odatlar ko`rinishida) norasmiy 1 Хайек Ф.А. Пагубная само наде янность. Ошибка социализма. –М.: Новости, 1992. -133 б.](/data/documents/042aeed9-3e0b-429f-9747-5616a3217bc7/page-7.png)
![Bu yerda institutlar sotsium yashovchanligining tashqi sharoitlari bilan shartlangan jamiyat a’zolari o`rtasidagi muayyan va muqarrar aloqalar tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu holatda gap insonning takror shakllanishini tartibga soluvchi ijtimoiy institutlar (ular jumlasiga oila, salomatlik va boshqa institutlar kiradi) haqida emas, balki davlatlarning takror shakllanishini va ijtimoiy hayotning asosiy sohalarini tartibga soluvchi sotsial institutlar haqida bormoqda. 1-rasm. Jamiyatnig institutsional matritsasi Institutlar jamiyatning uning tarixiy barqarorligini va ijtimoiy yaxlitlikning takror shakllanishini ta’minlovchi o`ziga xos tuzilishini (qobirg`asini) hosil qiladi. Institutsional matritsa chizma ko`rinishida jamiyatda teng ahamiyatli mavqeni egallab turgan yagona uchta: siyosiy, iqtisodiy va huquqiy sohalarni birlashtiruvchi ijtimoiy shakl sifatida namoyon etilgan (2.1-rasm). Asosiy matritsalar [30] S.Kirdinaning “Institutsional matritsalar va Rossiyaning rivojlanishi” kitobidan olingan. Biroq ularga ayrim o`zgartirishlar kiritilgan, xususan siyosiy va mafkuraviy sohalar birlashtirilgan, chunki jamiyatda mafkura ko`p jihatdan boshqaruvchi siyosatchilarga bog`liq bo`lib, ular faoliyatining natijalaridan biri hisoblanadi. Matritsada ijtimoiy soha alohida ajratilgan va institutsional tizimni shakllantirishda u katta rol o`ynaydi. Matritsalarning asosiy va qo`shimcha institutlarning muayyan to`plami bilan tavsiflanuvchi ikkita xili mavjud – g`arbiy (bozor, demokratik) va sharqiy (buyruqbozlik, diktatura yoki despotiya) matritsalar. Institutlar Siyosiy soha Ijtimoiy soha Iqtisodiy soha](/data/documents/042aeed9-3e0b-429f-9747-5616a3217bc7/page-10.png)
![4. Institutsional o`zgarishlar va institutlarning o`zaro bog`liqligi Institutlar qanday ishlayotganligini, nima uchun ular asrlar mobaynida mavjud bo`lishi va rivojlanishini, ularning “hayotiyligi” yoki barqarorligini tushunish uchun institutsional o`zgarishlarga olib keluvchi sabablarni o`rganib chiqish lozim. Jamiyatning rivojlanish jarayonida institutlar shaklining o`zgarishi ro`y beradi. Agar rasmiy qoidalarni u yoki bu qonun, farmonni qabul qilib o`zgartirish mumkin bo`lsa, an’analar va urf-odatlarda ifodalanadigan norasmiy cheklovlarni bir kunda o`zgartirib yoki tugatib bo`lmaydi. Ular yana uzoq vaqt amal qilishda va jamiyat rivojiga ta’sir ko`rsatishda davom etadi. Biroq institutsional tizimning o`zida doimiy ravishda o`zgarishlarga ehtiyoj sezilib bo`lib turadi. T.Veblenning ta’kidlashicha, institutsional o`zgarishlarning asosiy sababi shakllangan institutlar bilan o`zgargan sharoitlar, tashqi muhit o`rtasidagi o`zaro nomuvofiqlik hisoblanadi [40]. D.Nort [40] institutsional o`zgarishlar sub’ekti sifatida yakka tartibdagi tadbirkorni, institutsional o`zgarishlar manbai sifatida esa narxlar nisbatidagi fundamental siljishlarni ajratadi. O`zgarishlar mexanizmi quyidagicha: nisbiy narxlar tarkibidagi siljishlar ishlab chiqarish omillarining narxlari o`rtasidagi narx ulushiga, axborot qiymatiga va texnologiyalardagi o`zgarishlarga ta’sirni nazarda tutadi. Ushbu o`zgarishlardan ayrimlari ekzogen xususiyatga ega (inqiroz, epidimiya va h.k.), biroq aksariyat o`zgarishlar endogen xususiyatga ega bo`lib, insonlarning joriy faoliyati kengayishi natijalarini aks ettiradi. Narxlar nisbatidagi fundamental o`zgarishlar vaqt o`tishi bilan xatti-harakat eski odatlarining o`zgarishiga va insonlar tomonidan xatti-harakat standartlarini hosil qiladigan omillarning aglab yetilishiga olib keladi. Biroq, narxlar o`zgarishining g`oyalarga ta’siri darajasi to`g`risidagi masala hozircha kam o`rganilganligicha qolmoqda. D.Nortning fikriga ko`ra [46], mafkura institutsional o`zgarishlarning yana bir manbai hisoblanadi. Mafkura deganda u insonlar ular orqali atrofdagi olamni qabul qiladigan va baholaydigan sub’ektiv modelni tushunadi. Mafkuraviy mayillik ham iqtisodiy hisob-kitoblardan holi emas: olamning sub’ektiv manzarasi kimningdir](/data/documents/042aeed9-3e0b-429f-9747-5616a3217bc7/page-11.png)
![foydali imkoniyatlarini chegaalashi qanchalik katta bo`lsa, uni qayta ko`rib chiqishdan manfaatdorlik shunchalik kuchli bo`ladi. Shunday qilib, institutsional o`zgarishlar texnika taraqqiyoti, yangi bozorlarning ochilishi, aholi sonining o`sishi va hokazolar, ya’ni ular natijasida tashkiliy va institutsional o`zaro hamkorlikning ilgari muvafaqiyatli faoliyat ko`rsatgan alohida shakllari “foydasiz” bo`lib qoladigan jarayonlar oqibatida yuz berishi mumkin. Yangi rasmiy normalar o`rniga boshqalari qabul qilinadi, norasmiy normalarga amal qiladigan insonlar soni kamayib borishi bilan ular asta- sekin yo`qolib boradi. Institutlar paydo bo`lishining o`ziga xos jihatlari shundaki, ular o`zlari paydo bo`lishidan avval amal qilgan normalar va sharoitlarga bog`liq hisoblanadi. Shu tariqa, har qanday yangi institut, mavjud iqtisodiy yoki ijtimoiy sharoitlar (institutsional matritsa) tomonidan belgilab beriladi. Institutsional o`zgarishlar sezilarsiz tarzda kechishi ham, yoki o`zgarishlar, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy- iqtisodiy tizimning tezda takomillashuviga olib kelishi ham mumkin. Institutsional o`zgarishlar eski va yangi institutlar o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik xususiyati ham katta rol o`ynaydi. D.Nort bog`liqlikning quyidagi turlarini ta’kidlaydi [46]: Birinchisi – rivojlanishning avvalgi yo`liga bog`liqlik – chuqur aloqa, yangi institutlarning faqatgina eski institutlar negizida paydo bo`lishini ta’minlovchi yangi institutlarning eski institutlarga kuchli bog`liqligi. Ikinchisi – mutlaq yangi institutlarning paydo bo`lishiga bo`shliq mavjudligi orqali belgilanadigan nisbatan kamroq. Bog`liqlikning ushbu ikki xili evolyutsion xususiyatga ega, chunki eski institutlardan yangi institutlarga o`tishda izchillikka amal qilinadi. Evolyutsion o`zgarishlar jiddiy iqtisodiy larzalar sodir bo`lmagan va ularning jahon ishlab chiqarishidagi ulushi ustun bo`lgan bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning institutsional tizimlariga xosdir. Izchilligiga qaramay evolyutsion o`zgarishlar sifat jihatdan ilgari siljishlarni istisno etmaydi – miqdoriy-sifat o`zgarishlar dialektikasi o`z kuchida qoladi.](/data/documents/042aeed9-3e0b-429f-9747-5616a3217bc7/page-12.png)
![ ikkinchisi – qabul qilinayotgan rasmiy qoidalarning norasmiy normalarga to`liq mos kelmasligi shunga olib keladiki, norasmiy normalar ancha “hayotiy” bo`lib chiqadi va buning natijasida yangi qabul qilingan rasmiy qoidalarning norasmiy institutsionallashuvi yuz beradi; uchinchisi – yangi rasmiy qoidalar ildiz otmaydi, bu ularning yo`qolib ketishiga olib keladi. Institutsional tizim samaradorligiga institutlar bilan bir qatorda tashkilotlar ham ta’sir ko`rsatadi. D.Nortning fikriga ko`ra [46], institutlar iqtisodiy nazariya bilan yoritiladigan standart cheklovlar bilan bir qatorda jamiyat a’zolarining imkoniyatlarini ham shakllantiradi. Institutsional doiralar qaysi tashkilotlar (siyosiy organlar, iqtisodiy tuzilmalar, jamoat muassasalari) hosil bo`lishi va ishlashini belgilab beradi. Boshqacha aytganda: institutlar – bu “o`yin qoidalari”, tashkilotlar esa – “o`yinchilar”. Biroq bu hol o`yinchilar jamiyatda o`rnatilgan “o`yin qoidalari”ga majburiy tarzda amal qilishini anglatmaydi. Huddi institutlar kabi tashkilotlar ham insonlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tarkiblashtiradi. “Tashkilotlar aniq maqsadga yo`naltirilgan tarzda faoliyat ko`rsatuvchi, tashkilotchilar tomonidan boylik, daromadni ko`paytirish uchun yoki boshqa maqsadlarda tashkil etilgan birliklar hisoblanadi. Ushbu maqsadlarni ko`zlagan holda, tashkilotlar asta-sekin institutsional tarkibni o`zgartiradi” [46]. Tashkilotlar (korxonalar, firmalar)ning institutsional jarayondagi roli hozircha kam o`rganilgan, biroq institutsional nazariya doirasida, xususan, G.Kleyner tomonidan o`tkazilgan so`nggi tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, tashkilot nafaqat tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchisi, balki quyidagi asosiy funksiyalarni bajaruvchi o`ziga xos “institutprovayder” hisoblanadi [30]: ishlab chiqarish institutlari va kelishuvlar ishlab chiquvchisi va tarqatuvchisi roli. Alohida tashkilotning muvaffaqiyatli tajribasi, unda foydalaniladigan shartnomalar tizimining samaradorligi, odatda, bunday tuzilmalarni tashkilotning ushbu usullaridan foydalanishga undaydi;](/data/documents/042aeed9-3e0b-429f-9747-5616a3217bc7/page-14.png)
