Бошқарувни ахборотлар билан таъминлашда молиявий ҳисоботлар тизимидан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

Бошқарувни ахборотлар билан таъминлашда молиявий ҳисоботлар тизимидан фойдаланиш Режа: 1. Молиявий ҳисоботлар тизими ва улардан бошқарув қарорларини қабул қилишда фойдаланиш. 2. Молиявий ҳисоботларни тузиш тамойиллари. 3. Молиявий ҳисоботларнинг турлари. 4. Бухгалтерия баланси ва уни тузиш тартиби. 5. Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот ва уни тузиш тартиби. 6. Асосий воситалар ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот ва уни тузиш тартиби . 7. Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот ва уни тузиш тартиби . 8. Хусусий капитал тўғрисидаги ҳисобот ва уни тузиш тартиби.

Молиявий ҳисоботлар тизими ва улардан бошқарув қарорларини қабул қилишда фойдаланиш Молиявий ҳисобот – ҳисоботлар шаклининг тўпламидир. У молиявий ҳисоб маълумотлари асосида тайёрланади ва фойдаланувчиларга корхонанинг молиявий аҳволи, фаолияти тўғрисида батафсил маълумот беради, шунингдек, ҳисобот даврида корхонанинг молиявий ҳолати ўзгаришлари тўғрисида оддий ва аниқ шаклда фойдаланувчилар учун амалий қарорлар қабул қилишга кўмаклашади. Молиявий ҳисоб, ўз навбатида, ички фойдаланувчилар учун ишлаб чиқариш ҳисоби маълумотлари умумлаштиришга ҳам қўлланилади. Ҳозирги шароитда молиявий ҳисоботлардан корхонанинг ишлаб чиқариш кўрсаткичларини ихчамлаштириб, молиявий имкониятларини ҳисобга олиш ва қарорлар қабул қилишга фойдаланилади. Қишлоқ хўжалиги корхоналари ишлаб чиқариш ва тижорат фаолиятларини бухгалтерия ҳисобида қайд этиб боришлари ва молиявий ҳисоботларни тузишлари, бу маълумотларни ички ва ташқи фойдаланувчиларга тақдим қилишлари шарт. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботининг соддалаштирилган тизими кичик табиркорлик субъектлари фаолияти ва уларнинг иқтисодий аҳволи тўғрисида тўлиқ тасаввурни шакллантиришга ёрдам беради, бу эса, ўз навбатида, бухгалтерия ҳужжатлари ва ҳисоботларининг барча фойдаланувчиларга қулайлик даражасини оширади. Молиявий ҳисоботлар бозор иқтисодиётининг муҳим элементи эканлигини эътиборга олган ҳолда, корхоналарнинг молиявий ҳисоботини шакллантириш, тақдим этиш қоидалари ва йўналишларини мувофиқлаштириш корхона бошқарувчилари ва таъсисчилари манфаатларини ҳимоя қилишда муҳим аҳамият касб этади. Молиявий ҳисоботларни шундай ташкил этиш лозимки, улар иқтисодий маълумотлар тизими иложи борича тўла акс этилишини таъмин этсин.

Ҳозирги шароитда молиявий ҳисоботлар тузиш ва улардан самарали фойдаланиш муносабатлари ўзгариб, уларнинг маълумотларидан жуда кенг миқёсда фойдаланилмоқда. Молиявий ҳисоботларни функционал бўлинишига кўра корхона фаолияти тўғрисидаги маълумотлар билан қизиқувчиларни йирик икки гуруҳга ажратиш мумкин: - корхонанинг фаолиятини бевосита бошқараётган ички фойдаланувчиларга; - молиявий ҳисоботнинг ташқи истеъмолчиларига. Улар ҳам иккига бўлинади: бевосита манфаатдор бўлган ва билвосита манфаатдор бўлган ташқи фойдаланувчиларга. Молиявий ҳисоботлардан фойдаланиш манфаатларини ёки қизиқиш жараёнлари бозор муносабати иштирокчилари учун жуда аҳамиятли ва муҳим. Шунинг учун корхонанинг молия бошқарувчилари ва кичик тадбиркорлар молиявий менежмент усулларини қўллаш асосида амалдаги ҳисоботлар тизимига катта эътибор беришлари, уларни таҳлил қилишлари зарур. Бунинг учун молия менежерлари молия менежменти усулларини янада чуқурроқ ўрганишларига тўғри келади. Бу мақсадларни амалга ошириш учун молиявий менежментда маълумотлар бир нечта хусусиятга эга бўлишини эътиборда тутиш лозим. Ҳақиқий ва бўлғуси инвесторлар, кредиторлар, маҳсулот етказиб берувчилар, харидорлар, ходимлар, шунингдек ҳукумат муассасалари, вазирликлар, идоралар, жамоатчилик ва бошқа манфаатдор фойдаланувчилар молиявий ҳисоботдан фойдаланувчилар қарорига киради. Молиявий ҳисобот ахборотига эҳтиёж қуйидагиларда вужудга келади: 1. Берилган инвестициялар билан боглиқ хатарлар муносабати билан инвесторларда. Акциядорлар ҳам улар хўжалик субъектининг дивидендларни тўлаш қобилиятини баҳолашга имкон берадиган ва акцияларни сотиб олиш, сақлаш ёки сотиш керакми ёки йўқлигини белгилашга кўмаклашадиган ахборотдан манфаатдордирлар;

.2. Ўзларига тегишли кредитлар ва фоизлар ўз вақтида тўланадими ёки йўқми эканлигини аниқлашга имкон берадиган ахборотдан манфаатдор бўлган кредиторларда; .3. Ўзларига тегишли сумма ўз вақтида тўланадими ёки йўқми эканлигини аниқлашга имкон берадиган ахборотдан манфаатдор бўлган маҳсулот етказиб берувчилар ва бошқа савдо кредиторларида; 4. Хўжалик юритувчи субъектнинг узлуксиз фаолияти тўгрисидаги ахборотдан манфаатдор бўлган харидорларда, айниқса улар узоқ муддатли битимга эга бўлсалар ёки мазкур хўжалик юритувчи субъектга боғлиқ бўлсалар; 5. Хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолияти барқарорлиги ва рентабеллиги тўгрисидаги ахборотдан манфаатдор бўлган ходимларда. Улар ҳам хўжалик юритувчи субъектнинг ўз иш ҳақларини, пенсияларини ва кейинчалик ҳам ёллаш бўйича ишлаш имкониятларини таъминлаш қобилиятига баҳо бериш имконини яратадиган ахборотдан манфаатдордирлар; 6. Ресурсларнинг тақсимланиши ва, бинобарин субъектларнинг фаолияти тўгрисидаги ахборотдан манфаатдор бўлган давлат бошқаруви органларида. Уларга ҳам хўжалик юритувчи субъектнинг фаолиятини тартиб га солиб туриш, солиққа тортиш сиёсатини белгилаш учун ва миллий даромадни ҳамда бошқа статистик маълумотларни аниқлаш учун асос сифатида ахборот керак; 7. Жамоатчиликда ҳам, чунки хўжалик юритувчи субъектлар маҳаллий иқтисодиётга кўпгина усуллар билан, шу жумладан аҳолини иш билан таъминлаш ва маҳаллий маҳсулот етказиб берувчиларни қўллаб-қувватлаш билан катта ҳисса қўшиши мумкин. Молиявий ҳисобот жамоатчиликни тараққиёт йўналишлари ва хўжалик юритувчи субъектларнинг фаровонлигини яхшилашда эришилган сўнгги ютуқлар тўгрисидаги ахборот билан таъминлаб, уларга ёрдам беради.

Хўжалик юритувчи субъектнинг раҳбари молиявий ҳисоботнинг тузилиши ва тақдим этилиши учун жавобгардир. Раҳбар ўз эҳтиёжларини қондириш мақсадида қўшимча ахборотнинг шакли ва мазмунини белгилаш ҳуқуқига эгадир. Бироқ бундай қўшимча ахборот шаклларини муҳокама қилиш мазкур концептуал асос доирасидан чиқади. Молиявий ҳисоботлар ўзаро бир-бири билан боғлангандир, чунки улар хўжалик фаолиятига доир бир хил ҳолатларнинг ҳар хил жиҳатларини акс эттиради. Ҳар бир ҳисобот битта мақсадга хизмат қилмайдиган ва фойдаланувчиларнинг муайян эҳтиёжларини аниқлаш учун зарур бўлган бутун ахборотни бермайди. Масалан, молиявий-хўжалик фаолиятнинг натижалари тўғрисидаги ҳисобот, агар ундан бухгалтерлик баланси ва пул оқимлари ҳақидаги ҳисобот билан уйғунликда фойдаланилмаса, фаолиятнинг бутун манзарасини акс эттирмайди. Молиявий ҳисоботларни тузиш тамойиллари Молиявий ҳисоботларни тузиш бозор муносабатлари шароитида қатор тамойиллар асосида ташкил этиладики, молиявий бошқаришнинг етарли даражадаги самарали воситаси ҳисобланган ушбу тамойилларни доимий корхоналар ҳисоботига тадбиқ этиш молиявий менежмент самарадорлигини ошириб бориш мақсадлари учун замин яратади. Молиявий ҳисобот фойдаланувчиларга тақдим этилағтган маълумотларга қўйиладиган асосий талаблар бу маълумотларнинг фойдалилиги бўйича шундай ифода этилсинки, ушбу маълумотлар асосида бошқарув ва инвестицион қарорларини қабул қилиш мумкин бўлсин. Молиявий ҳисоботларга қўйиладиган принципларнинг асосий таркиби молиявий ҳисоботлар тузиш ва улардан самарали фойдаланиш жараёнларида кенг эътиборга олинадиган принциплар бўлиб, бугунги кунда улар молия бошқарувчилари ёки корхона менежерларига бозор иқисодиёти шароитида фаол иштирок этиши учун катта аҳамиятга эга.

Икки ёқлама ёзув бух галтерия ҳисобида ҳар бир операцияни икки марта– бир счетнинг дебети ва бошқа бир счетнинг кредитида ёзиш орқали ифода этилади. Улар ўртасидаги алоқа счетлар корреспонденцияси дейилади. Маълумки, субъектнинг иқтисодий ресурслари активлар деб аталади. Мажбурият лар– бошқа корхоналарнинг субъектнинг иқтисодий ресурсларига даъвоси. Активлар ва мажбуриятлар ўртасидаги айирма соф актив ёки хусусий капитал дейилади ва қўйидаги тенглама орқали акс эттирилади. Активлар = мажбуриятлар + хусусий капитал Активлар - мажбуриятлар = хусусий капитал Корхонанинг ҳисоб регистрларида акс эттириладиган ҳодисалар хўжалик муомалалари деб баҳоланиб, ҳар бир хўжалик муомаласи ҳисоб регистрларига икки томонлама таъсир кўрсатади. Даврийлик молиявий ҳисоботларнинг корхона томонидан чораклик ва йиллик якуни бўйича тузилишини ифодалайди. Бунда корхона томонидан манфаатдор томонларга вақти-вақти билан ҳисобот бериб борилиши тушинилади. Давомийлик корхона яқин келажакда (келгуси ўн икки ой давомида) ўз фаолиятини давом эттиришини англатади. Пулда баҳолаш тамойили хўжалик муомалаларининг актив ва пассивларининг универсал ўлчагич сифатида пуллик ўлчов билан ифодаланишини билдиради. Ҳисоблаш тамойилида корхонанинг даромадларини олиш билан бевосита боғлиқ харажатлари жорий ҳисобот даврида акс эттирилади. Ҳисоблаш тамойилига биноан пул маблағлари сотувчининг счетига ўтказилмаган бўлса ҳам, ҳисобот даврида маҳсулот ортиб жўнатилган ёки хизматлар кўрсатилган бўлса ҳам даромадлар тан олинади. Мазмуннинг шаклдан устуворлиги . Бу принципнинг моҳияти шундаки, маълумотлар молиявий ҳисоботда акс эттирилганда унинг юридик шаклидан

кўра, иқтисодий мазмуни таркиби ва иқтисодий жиҳатдан асосланганлигига кўпроқ эътибор берилади. Кўрсаткичларнинг солштирувчанлиги тамойилига кўра, корхона хўжалик-молиявий фаолияти юзасидан маълумотларни бошқа корхоналарнинг фаолияти тўғрисидаги шунга ўхшаш маълумотлар билан солиштириш мумкинлиги назарда тутилади. Қишлоқ хўжалиги корхоналари хўжалик-молиявий фаолияти натижаларини самарали таҳлил этиш ва молиявий ҳисоб-китоблар асосида молиявий қарорлар қабул қилиш учун молиявий ҳисоботлар маълумотларига таянишади. Молиявий ҳисоботларнинг турлари Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ривожланиши ва тараққиётини самарали ташкил этишда энг муҳим таркибий қисмлардан бўлмиш молиявий ҳисоботлар тузиш, тақдим этиш ва улардан фойдаланиш алоҳида аҳамиятга эга. Молиявий ҳисоботлар корхона айниқса, бозор иқтисодиёти шароитида ўз олдига қўйган мақсадларига эришишида ва молиявий фаолияти натижаларини баҳолаш, таҳлил этиш ҳамда молиявий бошқарув тизими бошқаруви ва инвестицион фаолият бўйича қарорларни ишлаб чиқишда тузиладиган ҳисоботларни ўз ичига олади. Кичик тадбиркорлик субъектлари белгиланган мақсадларига эришиши давомида: - ўтган ҳисобот давридаги молиявий-хўжалик фаолият натижаларини, таҳлил қилишлари ва баҳолашлари; - ички ва ташқи фойдаланувчилар учун ўзининг молиявий-хўжалик фаолияти натижаларини умумлаштирилган маълумотларни йиғиб акс эттирувчи бир тизимга келтирган ҳолда йиғиб тақдим қилишлари керак. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонунига ва Молия вазирлигининг 2002 йил 27 декабр даги 140-сонли буйруғига кўра молиявий ҳисоботлар шакллари таркиби тасдиқланган:

1. Бухгалтерия баланси - 1-шакл; 2. Молиявий натижалар тўгрисидаги ҳисобот - 2-шакл; 3. Асосий воситалар ҳаракати тўгрисидаги ҳисобот - 3-шакл; 4. Пул оқимлари тўгрисидаги ҳисобот - 4-шакл; 5. Ўз сармояси тўгрисидаги ҳисобот - 5-шакл; 6. Изоҳлар, ҳисоб-китоблар ва тушунтиришлар. 7. Даврий (уч ойлик) ҳисоботлар таркиби йиллик ҳисоботдан ҳисоботлар шакли сонининг камлиги билан фарқ қилиши мумкин. Бозор шароитида корхоналар ўз тасарруфидаги барча ресурсларни молиявий, моддий ва пул ресурслари ҳаракати ҳамда улардан самарали фойдаланиш жараёнини бошқаришида молиявий ҳисоботлар муҳим ўрин тутади. Шундай экан, табиркорлик субъектлари йиллик молиявий ҳисоботлари таркибида 4- шакл–«Пул оқимлари тўғрисида»ги ҳисоботни ҳам тузишлари тавсия этилади. Унда корхоналарнинг пул маблағлари айланиши ва улардан самарали фойдаланиш имкониятлари кўрсатилади. Корхоналар молиявий маълумотлардан фойдаланган ҳолда ўз молиявий фаолиятларига аниқ баҳо беришлари ва бу маълумотларни бухгалтерия ҳисоботларида акс эттиришлари муҳим вазифалардан саналади. Бухгалтерия баланси ва уни тузиш тартиби Корхона баланси унинг маълум даврдаги маблағлари ва бу маблағларнинг манбалари ҳолатини кўрсатади. Бухгалтерия баланси ҳисобот даври боши ва охирида корхонага тегишли бўлган мулкнинг мавжудлиги ва ҳаракатини акс эттиради. Бухгалтерия баланси актив ва пассив қисмлардан иборат бўлади. Актив қисмида корхона маблағларининг турлари ва жойланиши, пассив қисмида эса, бу маблағларнинг ташкил топиш манбалари ва тайинланиши акс этирилади. Корхона активлари ва пассивларининг ўзгариши маблағлар ҳамда уларнинг ташкил топиш манбалари ошиши ёки камайишига олиб келади.

Баланснинг актив қисми узоқ муддатли активлар ва айланма активларни ўз ичига олади. Узоқ муддатли активларга корхонага тегишли асосий воситалар , яъни, хизмат муддати бир йилдан ортиқ ва бир донаси (комплекти)нинг баҳоси сотиб олиш санасида Ўзбекистон Республикасида белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан ортиқ бўлган активлар киради. Корхона раҳбари томонидан энг кам миқдор белгиланиши мумкин. Номоддий активларга корхонага даромад келтирувчи ёки унинг ишлаб чиқаришини юритишга шарт-шароит яратувчи, моддий кўринишга эга бўлмаган патент, муаллифлик ҳуқуқи, савдо маркалари, дастурий таъминот ва бошқалар киради. Корхонанинг узоқ муддатли активлари бундан ташқари, ўрнатиладиган асбоб-ускуналар, молиявий инвестициялар, капитал қўйилмалар, узоқ муддатли дебиторлик қарзларини ҳам ўз ичига олади. Жорий активларга корхона маблағларининг операцион цикли ёки бир йил давомида тўлиқ ишлатиладиган активлар киритилади. Баланснинг актив қисми жорий активлари корхона молиявий қарорларини қабул қилишида умумлаштирилиб қўйидагича таркибда келтирилади: - пул маблағлари; - қисқа муддатли молиявий қўйилмалар; - дебиторлик қарзлар; - товар-моддий заҳиралари; - келгуси давр харажатлари. Корхона активлари таркибидаги пул маблағлари асосий ва юқори ликвидли маблағлар таркибига киради. Бундай маблағларга ҳисоб-китоб, валюта счети, банкдаги махсус счетлар ва кассадаги пул маблағлари тушунилади. Улар корхонада бирламчи тўлов воситаси ҳисобланади. Баланснинг пассив қисмида корхона маблағларининг ташкил топиш манбалари акс эттирилади. Бу қисм маблағларнинг манбалари ва мажбуриятлар бўлимларига ажратилади.

Баланс пассив қисмининг ўз маблағлари манбалари бўлимига: - устав капитали; - қўшилган капитал; - резерв капитал; - тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар); - мақсадли тушумлар; - келгуси давр харажатлари ва тўловлари учун резервлар киради. Баланс пассив қисмининг мажбуриятлар бўлимида узоқ муддатли ва жорий мажбуриятлар, бюджетга тўловлар бўйича қарзлар, мол етказиб берувчиларга қарзлар ва бошқалар акс эттирилади. Корхона балансини ўрганишда асосий эътибор йил бошида ўтган даврда мулк ва маблағлар қанчалик ўзгарганлиги ҳамда активдаги ҳар бир банд пассивдаги манбаларни қанчалик таъминланганлигига қаратилади. Баланснинг пассив қисми ҳам айнан активлар каби маблағлар ҳаракатига кўра, қарзларни қайтариш муддатига қараб, қўйидаги гуруҳларга ажратилади: - қисқа муддатли пассивлар; - узоқ муддатли пассивлар; - доимий пассивлар. Қисқа муддатли мажбуриятлар – айланма активлар ҳисобидан қопланадиган ёки қисқа муддатли янги мажбуриятларнинг шаклланиши натижасида узиладиган мажбуриятлардир. Қисқа муддатли мажбуриятлар таркибига бошқа ташкилотлардан бир йилгача бўлган муддатга олинган кредиторлик қарзлари ва банкнинг қисқа муддатли кредитлари киради. Узоқ муддатли мажбуриятларда корхонанинг бир йилдан ортиқ муддатга олинган кредит ва кредиторлик қарзлари ифодаланади. Бухгалтерия балансининг 1-шакли қуйида келтирилган.

Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот ва уни тузиш тар т иби Бозор шароитида корхоналар фаолиятини бошқаришда корхонанинг молиявий натижаларини шаклланиши ва молиявий воситалар самарадорлигини ифодаловчи муҳим кўрсаткич фойданинг роли ошиб боради. Чунки фойда корхонанинг келажакдаги ривожланиши ва бошқарувида асосий молиялаштириш манбаидир. Корхоналарда молиявий натижалар тўғрисдаги ҳисобот молиявий йил даромадлари, харажатлари ва соф фойдани ёки зарарни кўрсатади. Даромад маҳсулотлар сотилиши, хизматлар кўрсатилиши натижасида хусусий капитал миқдори ошишини таъминловчи омилдир. Даромадлар тушуми билан нақд пул маблағлари (келиб тушган пул маблағлари) ҳажми ошади ёки дебиторлик қарзлари ҳам кўпайиб боради (яъни, харидорлар тўлаши лозим бўлган суммалар). Харажатлар капитални камайтиради ва даромад олиш мақсадида амалга оширилган ҳаракатлар натижасида вужудга келади. Харажатлар сотилган товарлар таннархига ёки бевосита тижорат операцияларини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган сарфларга тенг бўлади. Соф фойда умумий олинган даромаднинг умумий харажатдан ошган суммасидир. Фойда корхонанинг муҳим кўрсаткичи бўлиб, барча пул тушум(даромад)лари билан харажатлари ўртасидаги фарқни кўрсатади. Агар умумий харажатлар даромадлардан кўп бўлса, корхона молиявий йилни зарар билан якунлайди. Корхонанинг соф фойдаси деб маҳсулот (иш, хизмат)ларни сотишдан, умумхўжалик ва молиявий фаолиятлари ҳамда фавқулодда зарарлардан иборат барча харажатларини қоплаб, қўшимча олинадиган даромадларига айтилади. Корхона фойдасини шакллантириш олинган даромад кўпайган ёки камайганлиги, унинг ўзгариш сабабларига боғлиқ бўлганлиги учун бу ўзгаришга таъсир этувчи омиллар ўрганилади. Корхонанинг соф фойдаси қўйидагилардан ташкил топади;

- маҳсулот (иш, хизмат)лар сотишдан келган ялпи фойда; - асосий фаолиятдан келган фойда; - умумхўжалик фаолиятидан келган фойда(ёки зарар); - фавқулодда вазиятлардан келган фойда (ёки зарар); - фойда (даромад)дан тўланадиган солиқлар. Корхона олган фойдани тақсимлаш асосан икки йўналишда амалга оширилади: бюджетга тўланадиган солиқ, йиғим, тўлов ва ажратмалар ҳамда корхона ихтиёрида қоладиган соф фойда. Ҳозирги шароитда корхона молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот (2- шакл)ни бюджетга тўловлар тўғрисидаги маълумотнома билан бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини юритиш тартиб қоидаларидан келиб чиқиб тузади ва тақдим этади. Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот шакли қуйидаги жадвалда келтирилган. Асосий воситалар ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот ва уни тузиш тартиби Асосий воситаларни ҳисобга олишда уларни актив сифатида тан олинган пайтини белгилаш, мазкур активларга нисбатан қўлланиладиган уларнинг баланс қийматини ва амортизацияни ҳисоблаш усулларини белгилаш, шунингдек асосий воситаларнинг баланс қийматидаги бошқа ўзгаришларни ва уларнинг чиқиб кетиши ҳисобига молиявий натижаларни белгилаш ва ҳисобга олиш асосий қоидалар ҳисобланади. Асосий воситалар таркибига қуйидаги мезонларга жавоб берадиган моддий активлар киритилади: а) бир йилдан ортиқ хизмат қилиш муддати; б) бир бирлик (тўплам) учун қиймати Ўзбекистон Республикаси (харид пайтида) белгиланган энг кам ойлик иш ҳақи миқдорининг эллик бараваридан ортиқ бўлган буюмлар. Корхона раҳбари ҳисобот йилида буюмларни асосий воситалар таркибида ҳисобга олиш учун улар қийматининг энг кам чегарасини белгилашга ҳақли.

Хизмат муддати ва қийматидан қатъи назар, қуйидагилар асосий воситалар таркибига киритилмайди: а) махсус асбоблар ва мосламалар (муайян буюмларни туркумлаб ва ёппасига ишлаб чиқариш учун ёки якка тартибдаги буюртмаларни тайёрлаш учун мўлжалланган, мақсадли йўналтирилган асбоблар ва мосламалар); б) махсус ва санитария кийим-кечаклари, махсус пойабзаллар; в) кўрпа-тўшак анжомлари; г) ёзув-чизув анжомлари (калькуляторлар, стол устига қўйиладиган асбоблар ва бошқалар); д) ошхона анжомлари, шунингдек ошхона учун дастурхон-сочиқлар; е) тикланиши бўйича харажатлар қурилиш-монтаж ишлари таннархига киритиладиган вақтинчалик (нотитул иншоотлар) мосламалар ва қурилмалар; ж) камида бир йиллик фойдаланиш муддатига эга бўлган алмаштириладиган ускуналар; з) ов қуроллари (траллар, тўрлар, қармоқлар, матраплар, мережалар ва бошқалар). Асосий воситалар таркибида қонун ҳужжатларига мувофиқ корхона мулкига ўтказилган ер участкалари ҳам ҳисобга олинади. Кўп йиллик кўчатларга, ерни тубдан яхшилашга, ижарага олинган асосий воситалар объектларига капитал қўйилмалар ҳар йили бутун ишлар мажмуаси якунланган санадан қатъи назар, ҳисобот йилида фойдаланишга қабул қилинган асосий воситаларга тегишли харажатлар суммасида асосий воситалар таркибига киритилади.Асосий воситалар ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботда асосий воситаларнинг мавжудлиги ва ҳаракати акс эттирилади. Бу ҳисобот турида: - корхонанинг мос равишда йилнинг боши ва охири ҳолатига, унинг балансида турган асосий воситаларнинг, жумладан асосий воситаларнинг жорий ижарага берилган алоҳида турлари, консервациядагилар ва бошқаларнинг бошланғич (тиклаш) қиймати;

- ҳисобот йили мобайнида барча манбалардан келиб тушган асосий воситаларни, жумладан олдин ҳисобга олинмаганлар, айланма маблағлардан асосийларга ўтказилган, шунингдек, молиялашнинг барча манбалари бўйича ҳисобот йилида ҳаракатга келтирилган янги асосий воситаларнинг қиймати; - тугатиш, сотиш, бегараз бериб юбориш, устав капиталига улуш сифатида бериш, узоқ муддатли ижара (молиявий лизинг) шартномаси бўйича бериш, камомад ва йўқотишлар ва бошқа сабабларга кўра ҳисобот йилида чиқиб кетган асосий воситаларнинг дастлабки қиймати; - йилнинг боши ва охири ҳолатига асосий воситаларнинг эскириши бўйича йиғилган сумма; - барча манбалар ҳисобига, жумладан асосий воситалар қийматининг ошиши туфайли ортиқча ҳисобланган (эскириш), ҳисобга олинмаган (эскириш), келиб тушган, аввал фойдаланишда бўлган асосий воситаларнинг ҳисобланган эскириш суммаси ва бошқа маълумотлар акс эттирилади. "Жами асосий воситалар" моддаси бўйича барча асосий воситаларнинг жумладан, ишлаб чиқаришдаги ва ноишлаб чиқаришдаги асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати кўрсатилади. Ишлаб чиқаришда банд бўлган асосий воситаларга саноат маҳсулотини ишлаб чиқариш, қурилиш, кишлоқ хўжалиги, савдо ва умумий овқатланиш, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлаш ва моддий ишлаб чиқариш соҳасига тегишли бўлган бошқа турдаги фаолиятлар билан боғлиқ бўлган воситалар киради. Ноишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган асосий воситаларга уй- жой-коммунал хўжаликка, соғлиқни сақлаш, жисмоний маданият, ижтимоий таъминот, халқ таълими, маданият ва бошқаларнинг воситалари киради.

Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот ва уни тузиш тартиби Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот Ўзбекистон Республикасининг "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги қонунига мувофиқ ҳисоботларга киритилган. Унда пул маблағларининг ҳаракати нуқтаи назаридан корхонанинг мулки бўлган молиявий ресурслари ўзгариши акс эттирилади. Бу ҳисобот ёрдамида инфляция шароитида, бошқа молиявий ҳисобот шаклларини тўлдиришда ҳисоблаш усулидан фойдаланишни эътиборга олган ҳолда, корхонанинг ликвидлигини объектив баҳолаш имкони яратилади. Бозор шароитида ҳар қандай фаолият юритадиган субъект ўз тасарруфидаги барча ресурслар ҳаракатини самарали ташкил этиши учун пул оқимлари ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботни тузади ҳамда маълумотларни таҳлил этиш орқали молиявий бошқаришни амалга оширади. Чунки пул оқимлари тўғрисидаги ҳисоботда корхонанинг жорий хўжалик фаолияти жараёнида пул маблағларининг келиб тушиши, сарфланиши ва уларнинг йил боши ва йил охиридаги қолдиғи, шунингдек, инвестицион ва молиявий фаолиятга йўналтирилган пул маблағлари акс эттирилади. Корхонанинг жорий хўжалик, инвестицион ва молиявий фаолиятининг таъсирида барча пул маблағлари ўзгариши бу пул маблағлари ва унга тенглаштирилган маблағларнинг қолдиқлари ўртасидаги боғлиқликни ҳисобот даври боши ва охирига нисбатан ўрнатиш имконини беради. "Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот" тўрта бўлимдан ташкил топган: 1. Операцион фаолият натижасида олинган пул маблағларининг ҳаракати. 2. Солиқни тўлаш учун сарфланган маблағлар. 3. Инвестиция фаолияти учун сарфланган ва олинган пул маблағлар. 4. Молиявий фаолият бўйича сарфланган ва олинган пул маблағлар. Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот корхонанинг юқори даражада даромад келтирадиган режаларни лойиҳалаштириш учун четдан пул маблағи жалб қилмасдан нақд пул билан ўзини ўзи таъминлаш имкониятини кўрсатади. Бозор шароитида корхоналар операцион, инвестицион ва

молиявий фаолияти натижаларини тўлиқ ўрганиши зарур бўлганлиги учун қишлоқ хўжалиги корхоналари ҳам ушбу ҳисобот шаклини тўлдирса келажакдаги тараққиётини белгилашда муҳим рол ўйнайди. Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот шакли қуйидаги жадвалда келтирилган. Хусусий капитал тўғрисидаги ҳисобот ва уни тузиш тартиби Хусусий капитал тўғрисидаги ҳисоботнинг манзиллар қисмида ҳисобот санаси, хўжалик юритувчи субъектнинг номи, тармоғи, мулкчилик шакли, ташкилий-ҳуқуқий шакли ва тўлиқ юридик манзили, унинг тасарруфида мазкур хўжалик юритувчи субъект бўлган органнинг номи, хусусий капитал тўғрисидаги ҳисоботнинг тайёрланиши чоғида фойдаланилган ўлчов бирлиги кўрсатилиши керак. Ҳисоботда хусусий капитал ва унинг таркибий қисмлари тўғрисидаги, устав капитали, қўшилган капитал, резерв капитал, тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар) сотиб олинган ўз акциялари ва бошқа хусусий капитал элементлари ҳақидаги ахборот очиб берилиши керак. Хусусий капитал тўғрисидаги ҳисобот хусусий капитал тўғрисидаги ҳисобот даври бошига ва охирига бўлган тегишли ахборотни очиб бериши керак. Ҳисоботда ҳисобот давридаги хусусий капитал таркибида бўлган ўзгаришлар ҳақидаги ахборот очиб берилган бўлиши керак. Бунинг учун қуйидагилар: қимматли қоғозлар эмиссияси, узоқ муддатли активларнинг қайта баҳоланиши, устав капиталини шакллантириш чоғида валюта курсидаги фарқлар, резерв капиталга ажратмалар, жорий йилнинг тақсимланмаган фойдаси (зарари), текинга олинган мол-мулк, пул дивидендлари ва акциялар кўринишида тўланадиган дивидендлар, шунингдек, хусусий капитални шакллантиришнинг бошқа манбалари тўғрисидаги ахборот очиб берилиши лозим.

Хусусий капитал тўғрисидаги ҳисоботда қуйидагилар: чиқарилган акциялар сони, акцияларнинг номинал қиймати, муомаладаги акциялар сони тўғрисидаги ахборот ҳам очиб берилиши керак. Хусусий капитал таркибида икки ҳисобот даври ўртасидаги ўзгаришлар молиявий ҳисоботларда қабул қилинган ва очиб бериладиган баҳолашнинг аниқ тамойилидан келиб чиққан ҳолда ҳисобот даври давомидаги соф активларнинг кўпайиши ёки камайишини акс эттиради. Мазкур стандартда соф активлар деганда хўжалик юритувчи субъектнинг ўз маблағлари билан таъминланган узоқ муддатли ва жорий активларнинг қиймати, яъни хўжалик юритувчи субъектнинг қарз мажбуриятларидан озод бўлган мол-мулк қиймати тушунилади. Хусусий капитал тўғрисидаги ҳисоботга бўлган тушунтиришда хўжалик юритувчи субъект хусусий капиталининг қатнашчининг чиқиб кетиши ҳақидаги маълумотлар келтирилади. Барча хўжалик юритувчи субъектлар молиявий ҳисоботларга оид изоҳларда қуйидагилар тўғрисидаги ахборотни келтирадилар: а) эгалик қилувчилар ўртасида устав капитали улушининг тақсимланиши; б) ушбу улушларга тегишли ҳуқуқлар, имтиёзлар ёки чеклашлар; в) устав капитали таркибида эгалик қилувчилар улуши таркибидаги ўзгартиришлар.

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

O'xshashlar

Корхоналарнинг молиявий натижаларини баҳолашда молиявий ҳисоботлар ва коэффицентлардан фойдаланиш усуллари.

Меҳмонхоналарда автоматлаштирилган ахборот тизимидан фойдаланиш

Корхонада инқирозга қарши молиявий бошқарувни ташкил этиш асослари

Маркетингда ахборотлар тизими

Қайта суғурталаш ва суғурта ташкилотларининг молиявий барқарорлигини таъминлашда унинг роли