Маркетингда ахборотлар тизими - Iqtisodiyot - Referatlar

Маркетингда ахборотлар тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

186 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Маркетингда ахборотларнинг аҳамияти ва уларнинг манбалари 2. Маркетингда ахборотлар тизимини яратиш 3.Ахборотларни йиғиш, қайта ишлаш ва бошқариш учун тайёрлаш

www.arxiv.uz Маркетингда ахборотларнинг аҳамияти ва уларнинг манбалари Бозор иқтисодиётининг энг асосий талабларидан бири, бу ахборотларнинг тўла қонли бўлишидадир. Умуман олганда ҳозирги кун саноат, индустрия асрини ахборотлар билан алмашганлиги билан характерланади. Индустриал аср учун хос бўлган хусусиятлари: моддий неъматлар, саноат ишлаб чиқаришнинг устун даражада ривожланиши, саноат ишчиларининг ҳиссасини ошиб бориши билан характерланса, ишлаб чиқариш эса ялпи, йирик серияли ва катта сиғимдаги бозорга мўлжалланган бўлса, ишлаб чиқариш самарадорлигини ошиши эса жонсиз ва жонли меҳнатни, хом ашё, моддий ресурсларни тежаш ҳисобига, корхонани кенгайтириш ва таннархини пасайтириш ҳисобига амалга ошириладиган бўлса, ахборотлар даврига келиб иқтисодиётда хизмат кўрсатиш тармоқларининг улуши ортиб боради ва айниқса ахборотлар хизматини кўрсатиш билан боғлиқ бўлган воситачилик хизмати юқори даражада ўсади. Бу даврда ишлаб чиқариш ниҳоят даражада мослашувчан, якка, айрим буюртмаларни бошқаришга кичик эҳтиёжларни қондиришга мўлжалланган, қандайдир айрим харидорнинг ҳар қандай ҳохиш ва истагини қондиришга қаратилгандир. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ўсиш муаммоси ҳам ўзгача бўлиб, ўтмиш меҳнатни тежашга, сотиш ва бошқариш харажатларини камайтиришга кўпроқ боғлиқдир. Буларнинг барчаси ишлаб чиқариш харажатлари таркибидаги ўзгаришлар билан боғлиқ бўлиб, унинг таркибидаги, масалан, АқШ, Япониянинг аксарият саноат тармоқларида иш ҳақи харажатлари 5% дан ошмайди. Ҳозирги ахборотлар даврининг ўзига хос хусусиятларидан бири кооперативлар, кичик ва ўртача корхоналар сонининг кўпайиб бориши ва ҳар бир ишчи хизматини бошқариш ва фойдада иштирокини ортиб бориши билан характерланади. Бу даврда меҳнат билан машғул ишчи-хизматчиларнинг сони ва улуши ортиб боради. Масалан, АқШ қишлоқ хўжалигида эса 40-йилларда "яшил" революция номини олган революция, деҳқонлар синфини йўқ қилиб, улар ўрнига қишлоқ хўжалик тадбиркорлари синфини келтириб чиқарди. Бу фермерлар хўжалиги туфайли шаҳар ва қишлоқ орасида фарқ деярли йўқ қилинди. АқШ фермерларининг 90% дан ортиқроғи олий маълумотлидирлар. Ақлий меҳнат билан

www.arxiv.uz жисмоний меҳнат ўртасидаги фарқ деярли тугатилган. Масалан, агар АқШ автомобиль саноатида 150 дан ортиқ ишчи ва хизматчиларнинг касби маълум бўлса, ҳозирги кунга келиб, уларнинг сони 5 хилдан ошмайди. Улар ҳам асосан техниклардир ва ниҳоят, агар индуст рия асрида қўшимча қийматнинг манбаини жисмоний меҳнат ташкил этган бўлса , ахборотлар даврида эса - инженер ва бошқарувчилар меҳнати ташкил этади . Ҳозирги ахборотлар асрида ҳар қандай меҳнат маркетинг билан узвий боғлангандир ва тўлиқ равишда унга таянади . Мамлакатда иқтисодиётни ривожланиши бошқариш тизимини мукамаллаштириш , ахборотларсиз амалга ошириб бўлмайди . Ахборотлар миллий иқтисодиётнинг барча тармоқлари , соҳалари , бўлинмалари ( иш жойидан тортиб вазирликларгача ) ўртасида ва ушбу корхона билан ўхшаш корхоналар ва ташкилотлар ўртасида узлуксиз ахборот алмашишдан иборот . Фан - техника тараққиёти ўсиши билан бирга чиқарилаётган товарларнинг номенклатураси ҳам ортади , тез янгиланади , ишлаб чиқаришнинг техника базаси замонавий ва мураккаб машиналар системаси билан бойийди , технологик жараёнлар интенсивлашади ва мураккаблашади , ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш кенгаяди ва ҳоказо . Шунинг учун корхонада фойдаланадиган ахборотларнинг миқдори кескин ортади . Шуни айтиш кифояки , ҳозирги замон машинасозлик корхонасида бошқариш эҳтиёжи учун ҳар соатда 100 мингдан кўпроқ ёки кунига бир миллионгача ахборот белгиларини ишлаб чиқариш талаб қилинади . Ахборотлар етишмаса , ёки улардан тўла фойдаланилмаса , бошқаришда хатоликларга йўл қўйилиши мумкин . Чунки бундай ҳолда раҳбар ишлаб чиқаришнинг аҳволи ҳақида тўла маълумотга эга бўлмайди . Масалан , республика Мароиқтисодиёт ва статистика вазирлиги 1996 йилда машинасозлик корхоналарини текширганда шу нарса аниқландики , бу корхоналарда ускуналарнинг бекор туриб қолиш ҳолларини 92.5 фоизи зарур ахборотларнинг ўз вақтида келиб тушмаганлиги сабаб бўлган . Олимларнинг ҳисоб - китобига кўра , Ўзбекистон миллий иқтисодиётни бошқаришнинг объектив зарур вазифалари бутун комплексни ҳал этиш билан

www.arxiv.uz боғлиқ бўлган ахборотларини ишлаб чиқиш учун ҳар йили 10 10 арифметик операцияни бажариш керак бўлган . Бунинг маъноси шуки , мана шу мақсад учун стол устига ўрнатиладиган клавишали арифмометрлардан фойдаланилганда камида 30 миллион кишининг меҳнати талаб қилинган бўлур эди . Ҳозирги шароитда ишлаб чиқаришни бошқаришнинг мураккаб вазифалари бошқарув аппаратини кўпайтириш ҳисобига эмас , балки бошқарув меҳнатини техника билан таъминлашни юксалтириш йўли билан ҳал этилади . Бошқаришнинг хилма - хил техникасини кенг қўлланилиши меҳнат унумдорлигини кескин оширибгина қолмай , балки бошқарув ходимларини ижобий активлигини ҳам кучайтиради . Ҳозирги пайтда маркетинг асбоб - ускуналарининг ишини автоматик тарзда назорат қилиб турадиган ва ҳисобга оладиган турли мосламалар ва асбоблар : " машина вақтини " ва ( бекор туриб қолиш вақтини сабаблари бўйича алоҳида қайд қиладиган мосламалар ; маъмурий ишлаб чиқариш мосламаси ва сигнализация воситалари ( қидирув - чақирув ) ва ах борот муассаси ( қурилмаси ); ҳужжатларни сақлаш , излаш ва узатиш воси талари ( ҳар хил картотекалар , қидирув системалари учун ускуналар ва ҳоказолар ); цех ва бўлимлар ичидаги қўлёзма шаклларини дистанцион тарзда етказиб бериш телеавтографлар , компьютер ва кибернетик машиналар ишлатилмоқда . Корхоналарда машина - ҳисоблаш станциялари тармоқлари яратилиши би лан бошқариш ходимларини механизациялашти - рилмаган ҳисоблаш операцияларини бажаришдан озод қилиш йўлида биринчи қадам қўйилди . Ҳисоблаш ишлари унумдорлиги 3-5 баробар ўсди . Ҳозирги вақтда бошқаришнинг кўпгина узвий ва умумий масалалари ЭҲМлар ёрдамида , математик методлар асосида ҳал қилинмоқда . Ҳозирги саноат , электрон - ҳисоблаш ва киберне тик машиналарининг 20 дан ортиқ ҳар хил материалларини ахборот тўплайдиган , уни ишга соладиган ва йиғадиган 100 га яқин ҳар хил мосламаларни , шунингдек 100 дан кўпроқ хилдаги компьютерлар , машиналарни ишлаб чиқармоқда . Бошқарув меҳнатини техника билан қуроллантириш даражасини ошириш муҳим миллий иқтисодиёт вазифаларидан ҳисобланади . Яқин келажакда ахборотларни ишлатиш ва ўзатишнинг юксак унумли воситалари , шу жумладан , интеграл схемалар асосида

www.arxiv.uz қурилган блок структурасига эга бўлган ва ахборотни ишга тушириш ва олиш , программани таъминлаш хотираси ва системасини ривожлантириш учун қурилмаларнинг кенг тўпламга эга бўлган бир бўғин электрон - ҳисоблаш машиналарини серияли ишлаб чиқаришни ўзлаштириш назарда тутилган . Бозор имкониятларини яхшироқ билиш ва маркетинг муаммоларини ечиш учун ҳар қандай ташкилот , корхона ёки фирмага тўлиқ ва ҳаққоний ахборот зарур . Улар ўз харидорларини , рақобатчиларини , воситачиларини сотиш ва баҳолар тўғрисидаги маълумотларга эга бўлмасдан туриб , ҳар томонлама таҳлил , ривожлантириш ва назорат қилишни амалга ошира олмайдилар . Машҳур америкалик маркетологлардан бири шундай деган эди : " Бизнесни бошқариш - бу унинг келажагини бошқариш , келажагини бошқариш - ахборотга эгалик қилишдир ". Ҳақиқатдан ҳам , ахборот молиявий , хом - ашё , асбоб - ускуналар ва ишчи кучи каби муҳим бошқариш ресурси ва объекти бўлиб қолмоқда . Шу билан бир вақтда , хорижлик тадқиқотчилар таъкидлаганидек , бозор тўғрисида ги ахборотлардан тўлиқ қониққан корхонани топиш жуда мушкул . Айримлар аниқ маълумотларнинг етишмаслигидан нолисалар , бошқалари ноаниқ ахборотнинг кўплигидан нолийдилар . Бундан ташқари , ахборотнинг қанчалик ҳаққонийлигини аниқлаш ҳам муаммодир . Шунинг учун , ҳатто хорижда ҳам харидор бозори шароитида жуда камдан - кам фирмаларгина ривожланган маркетинг ахбороти тизимига эга эканликлари билан мақтана оладилар . Уларнинг кўпчилиги маркетинг тадқиқот бўлимларига эга эмаслар , бошқалари ўз таркибларида , сотишни истиқболлаш ва таҳлил қилиш билан шуғулланувчи кичик бўлимларга эгадирлар . Энди биздаги аҳволга келсак , бозорнинг аҳволи ҳақида ахборот тўплаш ҳали ўз ривожининг илк босқичидадир . Лекин янгидан - янги талабларнинг шиддат билан ривожланиши , маркетингнинг байналминаллашуви , рақобатнинг кескинлашиши самарали ахборотларга эгалик қилишни кун тартибига қўймоқда . Бунга янги техникаларнинг , янги компьютерлар , нусха кўчирувчи машиналар , видеомагнитофонлар ва бошқаларнинг кенг кўламда ишлатилиши кенг имкониятлар яратмоқда . Умуман бозор тўғрисидаги ахборотнинг асосий манбаи учта:

www.arxiv.uz * корхона хўжалик фаолияти ва унинг рақобатчилари тўғрисидаги маълумотлар; * махсус тадқиқот ва кузатиш натижалари; * мамлакат, район, тармоқ ва бошқаларнинг умумий ижтимоий-иқтисодий ривожланиш кўрсаткичлари. Корхона хўжалик фаолияти қуйидаги миқдорий кўрсаткичлари билан характерланади: * ўтган, ҳозирги ва кутилаётган даврда махсулот (товар) сотишнинг мутлақ ва қиймат миқдори; * харажатлар ва фойда, ишлаб чиқариш миқдори, ишлаб чиқариш қувватлари, ишчи кучи қиймати, хом-ашё, заҳиралар даражаси, меҳнат унумдорлиги; * сотишни ташкил қилиш, товар ҳаракатлари йўналишлари; * савдо турлари, реклама харажатлари, етказиб бериш муддати, баҳо, шартнома ва бошқа шароитлар тўғрисидаги ахборот; * кадрлар, меҳнатни ташкил қилиш ва бошқариш таркиби, вазифаларнинг тақсимланиши, юқори лавозимларнинг ўрнини босиш имкониятлари, ишчи ва хизматчиларнинг сони; * бозордаги ҳар ёқлама ўтказилган тадқиқот ва махсус кузатишлардан кейин олинган ахборот; маҳсулотнинг истеъмол хусусияти; охирги ва оралиқ истеъмолчиларнинг сони; бир қатор махсус масалалар, масалан, айланиш харажатлари, омборларнинг кенг, мақбул жойга жойлаштириш ва бошқаларни таҳлил қилишда ёрдам беради. Маркетинг дастурида ишлаётган корхона фаолиятига таъсир қилувчи ижтимоий-иқтисодий ахборотларга қуйидагилар киради: * демографик, ижтимоий, сиёсий, иқтисодий тенденциялар; * аҳоли ва корхоналарнинг даромади, харажати истеъмол жамғармаларининг таркиби; * баҳоларнинг умумий динамикаси, ташқи савдо; * ҳукуматнинг солиқлар соҳасидаги сиёсати, хўжалик фаолиятини ривожлантириш, назорат қилиш ва тартибга солиш шартлари;

www.arxiv.uz * қонунчиликдаги турли ўзгаришлар; * рақобатчилар фаолияти тўғрисидаги маълумотлар ҳам ана шундай ахборотлар жумласига киради. 2. Маркетингда ахборотлар тизимини яратиш Маркетинг ахборот тизими (МАТ) маркетингли режалаштиришни такомиллаштириш, маркетинг тадбирларини амалга ошириш ва тадбирлар ижроси устидан назорат мақсадларида фойдаланиш юзасидан аниқ қарорлар қабул қилиш учун замон ва маконда ахборотларни йиғиш, қайта ишлаш, таҳлил қилиш, баҳолаш ва тарқатиш юзасидан узлуксиз ва ўзаро боғлиқ кишилар, асбоб-ускуналар ва жараёнлар йиғиндисидир. Маркетингни бошқариш ишини амалга оширишда бизнинг билимларимизни кўпайтирадиган маълумот ва ахборотларнинг барча турлари (оғзаки, ёзма, чизмакашлик ахбороти ва ҳоказо) ахборотга керади. Булар янги машиналар, янги технологик жараёнлар ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, товарларни сотиш, рақобатдошлар, уларнинг ҳолати, келажаги ва ҳоказолар тўғрисидаги ахборотлардир. Ҳар бир корхона, ташкилот ёки мар кетинг бўлими, гуруҳлигидан қатъий назар ахборотнинг статистика, оператив, режа-иқтисодий, бухгалтерия ахборотларини, молиявий ахбо рот, моддий техника таъминотига оид ахборот, кадрларга оид ахборот, технология, конструкторлик, справка каби турлари бўлади. Ахборотни олиш манбаларига кўра ички ва ташқи ахборотга бўлиш мумкин. Ахборот доимийлиги хусусиятига кўра: 1) шартли-доимий (справ ка-норматив) ахборот, яъни нисбатан камдан-кам ўзгарувчан ахборотга (нормалар, баҳо, режа кўрсаткичлари); 2) ишлаб чиқаришда юз бераётган жараёнлар динамизмини акс эттирувчи ўзгарувчан ахборотга бўлинади. Ахборотнинг бу турлари даслабки ахборотлар деб аталади. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш ахборотлари тафовут қилинади. Бу ахборот шарт ли-доимий ва ўзгарувчан ахборотни қайта ишлаш натижасида олинади ва бошқарув тўғрисида қарор қабул қилиш учун анча яхши ишланган ахборот ҳисобланади.

www.arxiv.uz Ахборот йўналишига кўра дастлабки ва бошқарувчи ахборотга бўлинади. Агар дастлабки ахборот ҳамма вақт бошқарув объектидан бошқарув субъектига, қуйи бошқарув системасидан юқори бошқарув системасига юбориладиган бўлса, унда бошқарувчи ахборот тескари томонга йўналтирилган бўлади. Ахборот даврийлигига кўра сменалик, суткалик, кварталлик ва ҳоказо ахборотларга бўлинади. Ахборотнинг вақти-вақти билан бериб турилиши (даврийлиги), ишдаги камчиликларни оператив равишда тугатишга шароит яратади. қуйида МАТнинг ҳар бир тизимчасига алоҳида тўхталиб ўтамиз. Ички ҳисобот тизими . Ички ҳисобот тизимининг асосини буюртмалар, транспортировка қилиш, счётларни тўплаш билан боғлиқ бўлган ҳужжатлар йиғиндиси ташкил қилади. Албатта, маркетинг билан шуғулланувчи фирманинг ҳар бир бўлими керакли ҳужжатларнинг нусхасига эга бўлиши керак. Уларнинг вазифаси бу маълумотларни тез ва аниқ қайта ишлашдир. Мана шу мақсадда компьютерлар кенг ишлатилади. Масалан, Япония фирмаларидан бирида компьютерлардан унумли фойдаланилганлиги учун буюртмалар қабул қилиш ва уни бажариш оралиғидаги вақт 62 соатдан 32 соатга қисқарган. Шуни айтсалар керак-да: “вақт - бу пул” деб. Бошқа бир муаммо товарлар сотилиши тўғрисида, уларнинг сотилиш жойидан ахборотлар олиш ва қайта ишлашдир. Рақобат шароитида харидорлар бозоридаги баҳолар, тақсимотнинг янги каналлари тўғрисида ўз вақтида қарорлар қабул қилиш ҳам ўта муҳимдир. Масалан, Япониянинг TOYOTA компаниясида жойлардан товарлар сотилиши ҳақидаги ҳисоботлар ҳар куни йиғилади. Барча ҳудудлардаги, регионлардаги ва районлардаги сотиш бўйича бошқарувчилар ўз иш кунларини ўтган кунги буюртмалар ва жўнатилган товарлар ҳақида ҳисоботи телетайп орқали жўнатишдан бошлайдилар. DAEWOO фирмаси ҳам харидорлар ва бошқа манбалардан турли сўровлар уюштириш орқали рақобатчиларнинг товарларини сотилиши тўғрисидаги ахборотларни йиғишга катта эътибор берадилар. Шу билан бирга фирма у ёки бу МАТини ташкил қилиш жараёнида ўзи билмаган ҳолда “қопқонга” тушиб қолиши мумкин.

www.arxiv.uz Чунки, кўпчилик олинаётган ахборотларни шу мутахассислар, бошқарувчилар тўлиқ қабул қилиб олишга ва уни идрок қилишга қодир эмаслар. Ахборотларнинг узлуксиз оқимидан муҳимларини ажратиб олиш эса мушкул ишдир. Шундай вазият ҳам вужудга келиши мумкинки, олинган ахборот бир-бирига мос келмаслиги ҳам мумкин. Шунинг учун ахборот аниқ фойдаланувчига мўлжалланган бўлиши лозим. Шу мақсадда МАТни етказиб берувчилар уни жорий қилгунга қадар қуйидагиларни аниқлаб олишлари зарур: * доимий равишда қандай қарор турлари қабул қилинаяпти; * қарорлар қабул қилиш учун қандай ахборот турлари керак; * доимий равишда қандай ахборот турлари келиб тушаяпти; * ҳозирги вақтда келиб тушмаётган ахборотлардан қайси бирини келажакда олиш зарур; * ҳар куни, ҳар ҳафтада, ҳар ойда ва ҳар йилда қандай ахборотларга зарурият бор; * қандай журналлар, газеталар, савдо таҳлиллари ёки бошқа ахборот манбаларидан доимий равишда фойдаланмоқ зарур; * ахборотларда қандай махсус мавзулар ўз аксини топмоғи зарур; * ўрганиш учун қайси бир ҳисобот аналитик дастурлардан фойдаланиш мумкин; * мавжуд МАТини такомиллаштириш юзасидан энг муҳим тадбирларни айтмоқ. Аниқ ахборотга, шу жумладан айнан ўзи ҳохлаган ахборотга эга бўлган бошқарувчи бир хил шароитларда бошқаларга нисбатан тўғри ва фойдали қарорлар қабул қилишда устунликка эга бўлади. Шунинг учун МАТини режалаштирувчилар бошқарувчида у ёки бу ахборот мавжудлигини аниқлабгина қолмасдан, уни у ёки бу ахборотга қараб тўғри мўлжал олишга ундашга ҳам ҳаракат қилишлари зарур. Айтайлик, савол туғилади: бошқарувчи реклама бюджети ҳажмини аниқлашда, ассортимент бўйича қарорлар қабул қилиш учун нималарни билиши керак? Шу нарса маълум бўладики, бошқарувчи бозорнинг тўйиниш даражаси, рекламанинг мавжуд эмаслиги шароитида сотишнинг пасайиш даражаси, рақобатчиларнинг

www.arxiv.uz режалари ҳақидаги ахборотларга муҳтождир. Худди шундай ахборотларни МАТ орқали бошқариш соҳасида қарорлар қабул қилиш учун режалаштириш олиш зарурдир. Интеллектуал тизим. Юқорида кўриб чиқилган тизимда ҳисобот маълумотлари ҳақиқий маълумотлар билан кўрса, интеллектуал тизим қайта ишланган ва ҳаттоки баъзида учраб турадиган маълумотлар билан ҳам таъминлайди. Бу тизим маркетингнинг турли таснифи тўғрисида кундалик ахборотлар олиш учун фойдаланиладиган манбалар ва жараёнлар йиғиндисидан иборат. Тизимнинг интеллектуал имкониятлари китоблар, газеталар, махсус мақолалар, харидорлар, маҳсулот етказиб берувчилар, воситачилар ва фирманинг ўз ходимлари билан суҳбатлардан ташкил топади. Маркетинг билан тўлақонли шуғулланаётган фирмаларда кўпчилик ҳолларда интеллектуал тизим сифатини яхшилаш мақсадида қўшимча имкониятлар яратилади. Биринчидан, ходимларни янги ғоялар ҳақида хабар қилишларига ўргатилади ва рағбатлантирилади. Масалан, улар бошқалар томонидан эътиборга олинмаган қизиқарли ахборотларни тўплаганлари ва у тўғрисида хабар қилганликлари учун рағбатлантирилади. Иккинчидан, “маркетингли интеллект”ни йиғиш бўйича мутахассислар тайинланади. Уларга қандайдир рақобатчилар маҳсулотини сотиб олиш йўли билан уларни ўрганиш, янги савдо нуқталарини очилишини кузатиш, рақобатчилар фаолияти тўғрисидаги ҳисоботларни ўқиб бориш, улар ташкил қиладиган кенгашлар ва конференцияларда қатнашиш, рақобатчиларнинг ходимлари, маҳсулот етказиб берувчилари ва агентлари билан суҳбатлашиш топширилади. Учинчидан, компания ахборотни ташқаридан буюртма қилиб олиши мумкин. Масалан АқШда А.С. компанияси у ёки бу тармоқ бозорини товарлар билан таъминланганлиги, чакана баҳолар, акция курслари ҳақида ахборотларни сотади, бошқа компаниялар эса у ёки бу бозордаги вазият тўғрисида ҳисоботларни сотади. Тўртинчидан, бир қатор компаниялар интеллектуал ахборотларни йиғиш ва қайта ишлаш учун ахборот марказлари ташкил қиладилар. У марказнинг ходимлари фақатгина ахборотларни йиғиш ва қайта ишлаш билан шуғулланиб қолмасдан, бошқарувчиларга улардан фойдаланишда ёрдам қиладилар.

www.arxiv.uz 1994 йил IBM ёрдамида ойига 300 телефонли буюртмаларга жавоб бера оладиган ва 23 маслаҳат жавобига мўлжалланган ахборот маркази очдилар. 1995 йилдан эса компания 55 та жавоб ва 3500 та телефон буюртмаларига жавоб бериш қувватига эга бўлди. Бунда бошқарувчиларнинг вақти тежалади. Чунки марказ уларнинг талаби асосида қисқа вақт ичида керакли ахборотларни беришлари, уларни таҳлил қилишлари ва муаммоларни ечиш вариантларини амалда намойиш этишлари мумкин. Маркетингли тадқиқотлар тизими. Фирма раҳбариятига ички бухгалтерия ҳисоботи ва бошқа маълумотлардан ташқари, бозор конъюктураси ҳақида, харидорнинг айнан шу товарни сотиб олишга нима мажбур қилганлигини тадқиқ қилиш, ҳудудлар бўйича сотиш миқдорини истиқболлаш, реклама самарадорлигини ҳисоблаш каби маркетингли маълумотлар ҳам зарур. Бундай маълумотларни махсус маркетингли тадқиқотлар орқали олиш мумкин. Бу тадқиқотлар доимий равишда маълумотларни лойиҳалаш, йиғиш, таҳлил қилиш, эълон қилиш ва ўзига хос маркетингли вазиятларда уларни қўллаш чораларини излашдан иборатдир. Фирмалар маркетингли тадқиқотлар натижасини турли йўллар билан олишлари мумкин. Масалан, кичик компаниялар бу тадқиқотларни ўтказишни университет (институт) кафедралари ёки махсус фирмаларга буюртма қилишлари мумкин. Йирик компаниялар кўпчилик ҳолларда ўз структураларида маркетингли тадқиқот бўлимларига эга бўладилар. қуйида шундай бўлимнинг таркибини кўриб чиқамиз: I . Директор (барча тадқиқот дастурининг бажарилишига жавоб беради). II . Директор ўринбосари (ходимлар ишини тўғри ташкил қилишга ва директор йўқлиги вақтида уни вазифасини бажариш). III . Статистик маълумотларни қайта ишлаш ва таҳлил қилиш бўйича мутахассис (эксперт, ўзига хос тадқиқот муаммолари бўйича маслаҳатчи, маълумотларни лойиҳалаш ва қайта ишлашга жавоб беради). IV . Катта аналитик (муҳим лойиҳаларни бажарувчи, маълумотларни таҳлил қилади, керакли техник воситаларни қўллайди, ҳисобот тайёрлайди).

www.arxiv.uz V . Аналитик (катта аналитик топшириғини бажаради, таҳлил учун материал тайёрлайди). VI . Кичик аналитик (асосан ҳисоблаш ишларини бажаради, адабиётлар обзорини тайёрлайди). VII . Кутубхоначи (тадқиқот мавзулари бўйича рефератлар тайёрлайди). VIII . Инспектор (етказиб берилган материалларнинг аниқлигига жавоб беради). IX . Ишчи директор (фирма филиалларига боради ва уларни назорат қилади). X . Регистратор (ишчи директор раҳбарлигида ишлайди). XI . Ҳисобчи ва хизматчилар ёрдамчиси (барча оғир ишларни бажаради.) Кейинги йилларда йирик компанияларнинг маркетингли тадқиқот бўлимлари ўз фаолият доираларини кенгайтирмоқда-лар ва таҳлил усулларини такомиллаштирмоқдалар. Америкадаги 500 та йирик компанияларда маркетинг тадқиқотларининг асосий йўналишлари ва уларни бажариш усуллари ҳақида ўтказилган сўров шуни кўрсатадики, энг кўп учрайдиган тадқиқотлар: бозор сиғимини аниқлаш, фирманинг бозордаги сотиш бўйича улуши, бозор таснифини аниқлаш, сотишни таҳлил қилиш, рақобатчилар маҳсулотини ўрганиш, баҳоларни ўрганишдир. Шуни таъкидлаш лозимки, фирмалар реклама соҳасидаги тадқиқотларда ва харидорлар фикрини ўрганишда кўпчилик ҳолларда махсус фирмалар хизматига мурожаат қилади. қолган ҳолларда фирмалар ўз кучларига таянадилар. Шу билан бир вақтда маркетинг тадқиқотлари раҳбари ахборотлар борасида жуда яхши ва ҳар томонлама билимга эга бўлиши керак. Акс ҳолда ахборотлар нотўғри қайта ишланган ёки муддатидан кейин олиниши мумкин. Шуни яхши билмоқ зарурки, барча тадқиқот жараёнлари беш босқичдан иборат бўлади. У қуйидаги 3-чизмада кўрсатилган. Тадқиқот Тадқиқот Ахборот йиғиш Ҳисоботларни объекти схемаси- тайёрлаш ва ва муам- ни яра- етказиб бериш мосини тиш Ахборотни

www.arxiv.uz аниқлаш таҳлил қилиш (хулосалар) Чизма - 3. Маркетингли тадқиқотлар жараёни. Биринчи босқичда тадқиқотга қўйиладиган талабларни шакллантирмоқ ва унинг объектини аниқлаш зарур. Чунки айтишади-ки, тўғри қўйилган муаммо унинг ярмини ҳал қилиш деб. Бу маънода кўп нарса тадқиқотлар раҳбарига боғлиқдир. Масалан, агар бу ахборот бўлимидан телефон аппаратларига бўлган талаб тўғрисида сўров берса, бўлим ходимларида бу нарса жуда кўп тушунмовчиликларга олиб келиши мумкин, яъни: аҳоли ўртасида сўровни қандай кўламда ўтказиш лозим, балки, аҳоли орасида эмас, ташкилот ва корхоналар ўртасида ўтказиш лозим-ми? Яна шу нарса номаълумки, телефонларни қандай таснифларини ўрганиш зарур, чунки уларнинг бир неча ўнлаб турлари мавжуд. Ҳаттоки, агар бу маълумотларнинг барчаси жуда зарур бўлса ҳам, улар бошқарувчи учун тўғри қарорлар қабул қилиш учун бу тўплам кераксиз бўлиши мумкин. Шунинг учун тадқиқот раҳбари ўрганилаётган телефон аппаратларини тадқиқ қилиш таснифларини аниқ қилиб кўрсатиб берса, иш бутунлай бошқача бўлади. Бу ҳолда тадқиқотни бажарувчилар аниқ мақсадларга эришиш учун ахборот тўплаш бўйича ҳаракат режасини тузиб оладилар. Бу режа албатта тадқиқотга ижодий ёндашиш имконини беради, лекин барча тадқиқотлар жараёнининг бир қисми сифатида ўзига маълум бир бўлимларни ва уни бажариш амалларини ўз ичига олади (чизма - 4). Энди режанинг ҳар бир бўлимига алоҳида тўхталиб ўтамиз. Тадқиқотчилар кўпчилик ҳолларда иккиламчи ахборотларни йиғиш имкониятини аниқлашдан бошлайдилар, яъни улардан олдин қайта ишланган ахборотларни олишдан ишни бошлайдилар. Бундай ахборотлар манбаи ҳам ички (корхонанинг йиллик ҳисоботи, баланслари, обзорлари), ҳам ташқи (китоблар ва вақтли матбуот, расмий статистик тўпламлар, тижорат нашрлари бўлиши) бўлиши мумкин. Бизнинг мисолимизда, телефон аппаратларига боғлиқ маълумотларни, яъни уларни ишлаб чиқариш ва

www.arxiv.uz сотишни бизнинг республикамиз доирасида, унинг алоҳида ҳудудларида, бошқа мамлакатлар билан солиштириб ўрганиш учун етарлича ахборотлар топиш мумкин. Чунки кейинги вақтда вақтли матбуотда жуда қизиқарли иқтисодий ва социологик маълумотлар эълон қилинмоқда. Лекин нашрлар сонининг камлиги, кутубхоналар моддий базасининг оғир аҳволдалиги бундай ахборотларга бўлган талабни тўлиқ қондира олмаяпти. Шундай экан, маркетингнинг кенг ривожланиш даврида аҳвол бундай бўлишини ҳозирданоқ ўйламоқ зарур. Режанинг бўлимлари Режани бажариш усуллари Ахборот йиғиш Иккиламчи маълумотла р Бирламчи маълумотлар Тадқиқот усуллари Кузатиш Обзорлар, экспериментлар Тадқиқот инструментарияс и Анкета сўровлари Техник воситалар Танланма метод Бирликни танлаш Миқдорни танлаш. Процедура. Алоқа (контакт) воситалари Телефон Шахсий почта Чизма - 4. Маълумотлар йиғиш бўйича тадқиқотлар режаси. Энди яна 4-чизмага қайтамиз. Тадқиқот чизмасини ишлаб чиққандан сўнг маълумотлар йиғиш жараёнини кузатмоқ даркор. Бу босқич энг қиммат турувчи ва алоҳида эътибор берилишини талаб қилади. Чунки турли муаммолар вужудга келиши мумкин. Масалан, шундай ҳол юз бериши мумкинки, сўров ўтказиш учун мўлжалланган кишилар (респондентлар) бўлмаслиги мумкин. Борди-ю улар бўлса ҳам, ахборот беришдан бош тортишлари мумкин (яъни, интервьюер уларни қизиқтира олмаган ёки номақбул вақтни танлаганлиги). Яна шуни эътиборга олиш лозимки, баъзи респондентлар суҳбатни ёки хатни тезроқ тугатиш учун ноаниқ ёки

www.arxiv.uz бир ёқлама жавоблар бериши мумкин. Бунинг акси бўлиши ҳам мумкин, яъни сўровни тезроқ ва арзонроқ ўтказиш мақсадида, интервьюернинг ўзи ҳам ноаниқликка ва бир ёқламаликка йўл қўйиши мумкин. Юқоридаги муаммоларни ҳал қилишда замонавий техник воситаларни қўллаш ёрдам беради. Мисол учун, АқШда компьютерлардан фойдаланиш маркетингда бутун бир инқилоб ясади. Кўпчилик фирмалар эндиликда респондентлардан интервьюни компьютер тўри (сети) орқали олмоқдалар. Маълумотлар фирма терминалига бир зумда келиб тушади. Бу терминаллар тўғридан-тўғри савдо марказларида ҳам ўрнатилмоқда. Кўпчилик харидорлар ана шундай “танирмас” интервьюни афзал кўрмоқдалар. Мавжуд саволлар ва уларга жавоб вариантларининг борлиги, улар учун фақат компьютернинг керакли тугмасини босишгина қолаяпти. Кўпчилик супермаркетларда товарларни кодлаш тизими ўрнатилган. Бу касса аппаратларида товар учун ҳақ тўлаш вақтида товар тўғрисидаги маълумотни бевосита компьютерга келиб тушушини таъминлайди. Йиғилган ахборот ёрдамида харидорларнинг у ёки бу товарни афзал кўришлари ҳақида, уларга рекламанинг у ёки бу шаклини қўллаб таъсир қилиш ҳақида тадқиқотлар ўтказиш мумкин. Маркетингли тадқиқотларнинг кейинги босқичи маълумотларни баҳолаш ва таҳлил қилишдир. Бу мақсадлар учун: мос келувчи ўртача маълумотлар ва дисперсия (тасодифий нисбий катталикларни тақсимланиши) олиш; муҳим ўзаро боғлиқликларни аниқлаш учун комбинацион жадваллар тузиш; корреляция коэффициентини ҳисоблаш; регрессион таҳлил; корреляцион таҳлил, факторли таҳлил ва бошқа статистик усулларни кўплаб кўп ўлчовли таҳлил ўтказиш каби ишларни бажариш зарур. Тадқиқот натижалари тўғрисида ҳисобот тайёрлаш маркетингли тадқиқотларни якунловчи жараёнидир. Бу жараёнда тадқиқотчи бошқарувчига жуда кўп статистик маълумотларни етказиб бериши шарт эмас. Ҳисобот ўтказилган тадқиқотлардан келиб чиқувчи асосий хулосалар ва таклифларни ўз ичига олиши ва маркетинг билан шуғулланувчи мутахассисларни қизиқтира олувчи тилда ёзилган бўлиши

www.arxiv.uz керак. Бундан ташқари у маркетинг тадбирларини ўтказиш учун айнан зарур бўлган ахборотларни бериши лозим. 1. Ҳисоботни мақсадни белгилаб олиш ва тадқиқотдан олинган асосий хулосалар билан бошламоқ зарур. Шундан сўнг келтирилган хулосаларни кенг ёритиш ва тадқиқот усулларига обзор бериш билан давом эттириш керак. Шу билан бир вақтда техник деталларнинг тўлиқ тасвири ва бошқа кўп маълумотларни қўшимча (ёрдамчи) жадвалларга ҳисобот охирида бериши зарур. Ҳисоботнинг сўнгида, чиқарилган хулоса ва таклифлардан қандай шароитда фойдаланиш мумкинлиги ва асосий принципларга тушунча бериш билан якунлаш лозим. Малакали маркетингли тадқиқот илмий таҳлил қилиш усулларидан фойдаланилганлиги, жуда эътибор билан кузатув ўтказганлиги, гипотезаларни аниқ шакллантирилганлиги, илмий истиқболлаш ва тест ўтказиш усулларидан фойдаланилганлиги билан таснифланади. Битта мисол кўриб чиқамиз. АқШдаги посилкали савдога ихтисослашган кичик бир фирма товарларни қайтиш фоизининг юқорилигидан анча қийинчиликларга учради. Бунинг сабабини аниқлаш учун, фирма қайтган товарларга берилган буюртмаларни ўргана бошлади. Таҳлил мижознинг яшаш жойи, қайтарилган товарнинг ҳажми ва товарнинг кўриниши бўйича ўтказилди. Ўтказилган регрессион таҳлил асосида шу нарса аниқландики, товарларнинг қайтиш эҳтимоли, уни мижоз томонидан кутиш вақтининг ошиши билан кўпроқ экан. Натижада фирма товарни мижозга тезроқ етказиб бериш чораларини кўрди ва яхшигина натижаларга эришди. 2. Ўтказилган тадқиқотлар унинг қатнашчиларидан вужудга келувчи муаммоларни ечишда ижодий ёндашишни талаб қилади. Бир мисол келтирамиз. Биринчи марта бозорда майдаланган кофенинг пайдо бўлишида унинг таъми табиий кофенинг таъмидан фарқ қилиши ҳақида гап тарқалди. Лекин ўтказилган экспериментлар натижасида шу нарса аниқландики, тажриба ўтказиб кўрилганлар майдаланган ва табиий кофенинг бир-биридан фарқлай олмадилар. Бунинг натижасида шу нарса аниқ бўлдики, майдаланган кофега бўлган салбий қараш унинг таъмида эмас, балки бошқа психологик омилларга боғлиқ экан. Шунда тадқиқотчилар майдаланган ва табиий кофени сотиб олувчилар учун учун бир хил

www.arxiv.uz сўров варақаларини тайёрладилар. Сўров варақасида ҳар иккала тоифа кофе учун ҳам майдаланган кофени сотиб олувчи аёллар тўғрисидаги, уларнинг шахсий ва социал сифатлари ҳақида ҳам сўралган эди. Шу нарса маълум бўлдики, сўралганларнинг кўпчилиги уларни “дангаса, эътиборсиз ва оила бюджетини режалаштира олмайдиган аёллар” деб жавоб беришди. Уларга майдаланган кофега бўлган муносабат билан боғлиқ сифатлар тарқатилаётган эди. Шунинг учун фирма кейинги босқичда, айнан шу майдаланган кофени сотиб олувчи аёлларга бўлган муносабатни ўзгартиришга олиб келувчи реклама компаниясини ташкил қилди ва жуда яхши натижаларга эришди. 3. Тажриба шуни кўрсатадики, маълумотларни йиғиш ва таҳлил қилишнинг қандайдир бир усулига таянмасдан, уларнинг комбинациясидан фойдаланиш зарур. 4. Фактлар шу муаммони ечишга ёндашишга боғлиқ ҳолда у ёки бу маънони касб этиши мумкин. 5. Йиғилган ахборотларга қилинган харажатлар тадқиқотларнинг зарурлиги билан ўзини оқлаши керак. Чунки маркетингли тадқиқотлар бўлимининг фирма ютуғига қўшган ҳиссаси шу маълумотларнинг зарурлиги ва қандайдир фойда келтирганлиги билан баҳоланади. 6. Республикамиздаги корхоналар хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, уларнинг бирортасида ҳам тўлиқ шаклланган маркетинг тадқиқотлари ва таҳлил комплекси йўқ. Шу билан бирга тижорат-ахборот марказлари, маркетинг, консалтинг хизматлари сони ўсиб бормоқда. Улар тайёрлаган материалларнинг нархи ғоят юқори ҳамда сифатининг талабга жавоб бермаслиги билан ажралиб туради. Аммо, ҳозир бизнинг иқтисодиётимиз учун мустақил ахборот хизматларини ривожлантириш, уларнинг фаолиятини тартибга солиш, соғлом рақобатни йўлга қўйиш энг муҳим масалалардан биридир. Жамиятда инсоннинг эҳтиёжлари турли-тумандир. Инсонни ҳайвонот оламидан ажратиб турувчи муҳим хусусиятлардан бири ҳам шудир. Эҳтиёж кўпинча “тўғридан-тўғри” ишлаб чиқаришдан ёки ишлаб чиқаришга асосланган буюмларнинг моҳиятидан туғилади. Шунинг учун эҳтиёж ва ишлаб чиқариш бир- бири билан чамбарчас боғлиқдир. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида эҳтиёж ўз

www.arxiv.uz ривожланишида ишлаб чиқаришдан ўзиб кетади, уни янада ўсиши ва такомилашишини тақдирлайди, яъни бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқаришнинг натижаси ва уни сабабчиси бўлиб майдонга чиқади. Жамият ривожи жараёнида эҳтиёж ўзгариб ва ўсиб боради. Биттаси йўқолади, янгиси пайдо бўлади. Эҳтиёжларнинг иерархияси, таркибида миқдорий ўзгариш билан бирга сифат ўзгариши ҳам юз беради. Социал ва маданий эҳтиёжлар ошиб боради. Бугунги кунда бу айниқса муҳим аҳамият касб этмоқда. Инсон янги ҳаётий тажриба орттира бориб, янги эҳтиёж ҳосил қилади. Амалиёт - эҳтиёжлар ўсишининг энг муҳим омилидир. Истеъмол товарларига эҳтиёж ва талаб иқтисодий, ижтимоий, демографик, табиий-иқлим шароитлари таъсирида вужудга келади. Шунинг учун ҳақиқий бозор тизимида талабни ҳар томонлама ўрганиш, унинг ривожланиш хусусиятлари ва қонуниятларини таҳлил қилиш, миқдори ва таркибини истиқболлаш зарур. Товарли таклиф ва талаб бозорда баҳо механизми билан боғлиқдир. Баҳо - товарнинг пулда ифодаланган қиймати сифатида истеъмол бозорига тўлалигича, сезиларли таъсир қилади. Баҳолар кўтарилганда товарларга талабнинг қисқариши, пасайганда эса талабнинг ошиши кузатилади. Шунинг билан бирга баҳонинг ўзи ҳам талаб ва таклиф таъсирида бўлади. Бозор баҳоларининг ҳақиқий (яъни, товар қийматидан) баҳолардан чекиниши турли товарлар учун турличадир. Баъзи бир товарлар учун таклифни талабга мослашиши, уларни мувозанатланиши бошқаларига нисбатан тез ва осон кўчади. Баҳонинг истеъмол товарлари бозори сиғимига таъсири ўзаро боғлиқ омиллар билан аниқланади. Булар - ишлаб чиқаришнинг миқдори ва таркиби, истеъмолчининг товарли ва товарсиз қисми нисбати, хом-ашё қиймати ва бошқалардир. Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган омиллар ҳам мавжуд. Масалан, уларга шу маҳсулотга бўлган зарурий талаб ва уни қондирилиши даражасини мисол қилиш мумкин. Кундалик эҳтиёж товарларига (асосий озиқ-овқат маҳсулотлари, кийим-кечак ва бошқалар) бўлган талаб доимий равишда қондирилиб турилиши керак. Шундай қилиб талаб - тўловга қобилиятли эҳтиёжнинг бозор шаклидаги намоён бўлишидир. Маркетинг стратегияси ва тактикасида эҳтиёж ҳам худди талаб сингари чуқур ўрганилади.

www.arxiv.uz Эҳтиёж - инсоннинг, маълум социал гуруҳларнинг ёки бутун жамиятнинг ҳаёт фаолиятини таъминлаш учун муҳим бўлган заруриятдир. Бундай таъриф бир томонлама характерга эга. Чунки, у эҳтиёжнинг вужудга келиш жараёнини тўлиқ қамраб олаолмайди. Янада кенгроқ маънода эҳтиёжни - истеъмол билан боғлиқ муносабатлар йиғиндиси деб таърифлаш мумкин. Эҳтиёжнинг чегарасизлиги ва доимо кенгайиб бориш қобилияти, ишлаб чиқаришни доимо ўсиб бориши ва турли-туман товарларни ишлаб чиқаришни тақозо қилади. Талаб - баҳоларнинг юқори бўлишига қарамасдан доим юқори бўлади, аксинча, баъзи товарларга бўлган бугунги талаб тўлиқ қондирилса ҳам, у бозор сиғимининг кенгайишига таъсир қилмайди. Баҳолар - бир тарафдан зарурий ижтимоий харажатларнинг пулли ўлчовидир, иккинчидан, ишлаб чиқариш ва истеъмолчининг кейинги ривожи учун зарур бўлган маблағлар тўпламининг йиғувчисидир (аккумуляторидир). Чакана нархларда тақсимот муносабатларининг ижтимоий-иқтисодий томонлари, яъни авваламбор жамғарма ва истеъмолнинг нисбати, давлат бюджети ресурсларининг ташкил қилишда ўз аксини топади. Талаб, таклиф ва баҳо бозорнинг асосий элементлари бўлиб, доимо ўзаро диалектик алоқада бўлади. Уларнинг ҳаракати талаб ва таклиф иқтисодий қонунини акс эттиради. Бу қонуннинг асосий моҳияти - талаб ва таклифни миқдор ва таркибини бир-бирига мос келиши, яъни уларнинг мувозанатидир. Бу эса улардан ривожини, ишлаб чиқаришнинг юқори ўсишини таъминлашга, бозорга келиб тушган товарларнинг минимал харажатлар қилиб, ҳеч бир тўсиқсиз реализация қилишни таъминловчи, уларнинг ўзаро бир-бирига мос келишини талаб қилади. Талаб ва таклиф орасидаги пропорция ижтимоий ишлаб чиқариш жараёнида ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол буюмлари билан, меҳнат унумдорлиги ўсиши жадаллиги ва аҳолининг даромади нисбати билан, баҳоларнинг умумий даражаси ва алоҳида товарларнинг баҳоси билан боғлиқдир. Бу пропорцияга, айниқса, эҳтиёжларнинг ўсиб бориш қонуни катта таъсир қилади. Чунки, бу қонун таъсирида харидорларнинг бозордаги товарлар ассортименти ва сифатига бўлган талаби кўчаяди.

www.arxiv.uz Талаб ва таклиф қонуни, товар ишлаб чиқаришга асосланган ҳар қандай ижтимоий-иқтисодий жамият учун характерлидир. Бизда эса бу қонуннинг амал қилиши мутлақо тўхтаб қолган эди. Бунинг натижасида бозор элементлари бутунлай йўқ қилинган эди. Мана шунинг учун ҳам доимий талаб ва таклиф мавжуд бўлган бозор фаолияти натижасида ўйлаб топилган маркетингга қизиқиш бугунги кунда кўчайиб бораяпти. Ахборотларни йиғиш, қайта ишлаш ва бошқариш учун тайёрлаш Маълумотлар ниҳоятда хилма-хил ва улар маркетингни бошқаришда алоҳида аҳамиятга эга. Уларни йиғиш сермашаққат, кўпдан-кўп мутахассис ва техник воситалардан фойдаланиш орқали амалга оширилганлиги туфайли, уларни йиғиш доимо қимматга тушади. Лекин қўйилган мақсадга эришиш учун бу фаолият жуда зарурдир. Бу маълумотларни харидорлар, воситачилар, сотувчилар ва рақобатчилар ўртасида турли сўровлар, интервьюлар ўтказиш йўли билан олинади. Бирламчи маълумотларни йиғишнинг бир неча усуллари мавжуд: кузатиш, обзорлар тайёрлаш, эксперимент. Кузатиш усулини қўллаб тадқиқотчи, харидорлар ва сотувчилар атрофида ўралашиб, уни қизиқтирган товарга бўлган талабнинг ўзгариши ҳақида маълумотларни йиғиш мумкин. Худди шу йўл билан рақобатчилар товари тўғрисида ҳам маълумот йиғиш мумкин. Обзорлар тайёрлашда янги товарлар таснифини яратишда, реклама матнларини тузишда, реклама қилишда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланилганда, сотишни рағбатлантириш тадбирларига тайёргарлик кўришда, товар ҳаракати каналларини тадқиқ қилиш ва бошқалардан фойдаланиш муҳимдир. Бу усул кузатиш ва эксперимент оралиғида турувчи усулдир. Эксперимент ёрдамида тадқиқ қилинаётган нарсани қандайдир омиллари ва уларнинг ўзгаришига бўлган таъсирини аниқланади. Бу усулнинг мақсади ишчи гипотезаларини инкор этишдир. Маълумотлар йиғишни бу усули савдо персоналини тайёрлашнинг яхши усулини аниқлашда, баҳолар даражасини аниқлаш каби маркетинг муоммоларини ўрганишда қўлланилади.

www.arxiv.uz Керакли ахборотни йиғиш учун тадқиқотчи илгаридан маълум бўлган ва ишончли, янги яратилган инструментариядан фойдаланиши лозим. Кузатиш ва эксперимент усули техник воситалар, яъни магнитофонлар, фото, видео ва кинокамераларидан фойдаланиш билан таснифланади. Обзорлар тайёрлаш ва айрим ҳолларда эксперимент анкета сўровлари ўтказишни талаб қилади. Анкета сўровлари - бирламчи маълумотлар йиғиш инструментидир. Анкеталар респодентларга мўлжалланган саволларга жавоблардан иборатдир. Респодентлар - анкета сўровига жавоб берувчилардир. Анкета сўрови ўтказишда хато ва камчиликларга йўл қўймаслик учун илгаридан жуда аниқ тайёргарлик кўриш зарур. Бундай тайёргарлик жараёнида қуйидагиларни аниқлаб олиш лозим: * олиниши керак бўлган ахборот; * анкета тури ва ҳаракат усули; * ҳар бир саволнинг мазмуни; * ҳар бир саволнинг луғатини акс эттириш; * саволлар кетма-кетлиги ва давомийлиги; * анкетанинг жисмоний танифи. Анкета тузиш юқори малакани талаб қилади. Ҳар бир савол, уни кенг миқёсида ишлатишидан танлаш орқали баъзи харидорлар орасида синаб кўрилиши керак. Бозорни тадқиқ қилувчи танлашни ўрганиш режасини тузишдан олдин уч асосий савол бўйича қарор қабул қилиши зарур. 1. Аниқ қилиб кимдан сўраш керак? 2. қанча кишидан сўраш керак? 3. Сўровни қандай қилиб ўтказиш керак? Бошқача қилиб айтганда, сўз танлаш бирлиги, ҳажми ва процедура тўғрисида сўз бормоқда. Юқоридаги саволлардан ҳар бири ўзига хос мураккабдир. Масалан, танлаш бирлигини аниқлаш учун керакли ахборотнинг таснифини билиш етарли эмас. Мисол учун телефон аппаратига харидорлар муносабатини аниқлаш учун, зарур бўлган обзорни тайёрлаш учун оиланими, оила бошлиғиними ёки болаларни, танлаш бирлиги қилиб олиш керак.

www.arxiv.uz Агар сотиб олишга таъсир қилувчи, сотиб олиш ҳақида қарор қабул қилувчи, сотиб олувчи ва ундан фойдаланувчи бир шахс бўлса, тадқиқотчи учун уни аниқ қилиб ажратиб олиши керак бўлади. Бундан ташқари, бу сўров жуда қисқа расмий интервью таснифига эга. Почта орқали сўров - шахсий интервьюга розилик билдирмаганлар билан алоқа қилиб ўрнатишнинг бирдан-бир имкониятидир. Шу билан бир вақтда саволларни аниқ, оддий ва лўнда тарзда тузилишини талаб қилади. Жавоб қайтиш даражаси жуда секин келиб тушади. Шахсий интервью - сўров ўтказишнинг энг мақбул усулларидан биридир. Чунки интервьюр (интервью ўтказувчи) зарур ҳолларда анкетада кўзда тутилгандан ташқари кўпроқ саволлар бериши мумкин ва интервьюни ўз шахсий кузатишлари билан тўлдириши мумкин. Бу усулнинг камчилиги, унинг анча қимматга тушуши ва махсус тайёргарликдан ўтган мутахассислар бўлишини талаб қилишидир. Чунки турли вазиятларда, кўчада, уйда, ишда ва бошқа ҳолларда шахсий интервью олишни билиш зарур. Гуруҳли интервью - 6-10 киши билан бир вақтда ўтказилади. Улар анча узоқ вақтда интервью билан маҳсулот, сервис савдони ташкил қилиш ва маркетингнинг бошқа муаммолари бўйича дискуссия (суҳбат) ўтказилади. Танлаш ҳажмини аниқлаш шуни кўрсатадики, танлаш ҳажмининг катталиги кичик ҳажмларига нисбатан ишончли натижа беради. Лекин тажриба шуни кўрсатадики, тўғри қарор қабул қилиши учун жавоб бера олувчи барчадан сўраш шарт эмас. Талаб қилинган ишончли натижаларга танлаш репрезентативлиги шартига амал қилиш орқали кам фоиз аҳолини сўраш орқали ҳам эришиш мумкин. Танлаш процедураси тадқиқот мақсадидан келиб чиқади. Аниқ таснифларга эришиш учун, аҳолини жинси, ёши ва ижтимоий келиб чиқишини ҳисобга олувчи эҳтимолли танлашдан фойдаланиш лозим. Тадқиқот жараёнида сўралувчилар билан алоқа (контакт) усулини ҳам аниқлаб олмоқ зарур. Белгиланган аҳоли гуруҳини телефон, почта, шахсий интервью ўтказиш ва бошқа усуллар билан сўров ўтказиш мумкин. Телефонли сўров - энг тез ахборот йиғиш усулидир. Лекин телефонли сўровни фақатгина телефони бор кишилар орасидагина ўтказиш мумкин. Чунки у

www.arxiv.uz ўтказилаётган муаммолар бўйича етарли билимга эга бўлиши билан бирга педогогика, харидорлар хулқ-атворини ҳам яхши ўрганмоғи лозим. Ахборотларнинг келиб чиқиши, манбаи, белгиланиши, қайси мақсадга йўналтириши, мураккаблиги, уларга ишлов бериш даражасига қараб ниҳоятда хилма-хил бўлганлиги каби, уларни йиғиб олиш, қайта ишлаш ва тайёрлашда ҳам хилма-хил усуллардан фойдаланилади. Улар, энг аввало ижрочи шахслар томонидан қўл кучи ёрдамида, қолаверса ўзи ёзадиган мосламалар ёрдамида йиғилиши, қайта ишланиши, узатилиши, таҳлил қилиниши, бошқариш учун умумлаштирилиши ва тайёрланиши мумкин. Ҳозирги кунда маркетинг бўлимлари, гуруҳлари ёки соф маркетинг корхоналарида ахборотларнинг ниҳоятда кўп ва мураккаблигидан махсус қурилмалар, регистраторлар ва бошқа ҳар-хил махсус машина техникасидан фойдаланилмоқда. Масалан, махсус қурилма харидорнинг товарга бўлган эҳтиёжини аниқлайди. Ахборот билан ишлашнинг характерига қараб маркетингни бошқаришнинг техника воситаларини бир неча гуруҳга бўлиш мумкин: * ахборот олиш воситалари; * ахборотни қайд қилиш ва сақлаш воситалари; * ахборотдан нусха кўчириш ва уни кўпайтириш воситалари; * ахборот бериш воситалари, ахборотни ҳисоблаш йўли билан ишлаш воситалари. Дастлабки ахборотни олиш - ахборот билан ишлашдаги масъулиятли ва сермеҳнат босқич ҳисобланади. Бу босқичда маркетинг фаолияти натижалари овозли ва турли сигналлар шаклида, математик символлар, ҳарфли-тасвирлар шаклида акс этади ва ҳоказо. Кейин қабул қилинадиган бошқарув қарорларининг барча жараёнлари кўп жиҳатдан дастлабки ахборотнинг тўлалиги ва тасвирнинг аниқлигига боғлиқдир. Ахборотлар вужудга келадиган пунктлар миқдорининг кўплиги, иш ўринларида кичик ҳажмли, кўп жой эгалламайдиган мосламалар ва асбоблар ёрдамида дастлабки ахборотларни йиғишни тармоқ этган техник системаси бўлишини талаб қилади.

www.arxiv.uz Ахборот олиш воситалари гуруҳига қуйидагилар киради: ўлчов асбоблари, ўлчов идишлари, оғирлик ва вақтни ўлчаш асбоблари, механик, электро-техник, акустик ва бошқа параметрларни ўлчаш учун асбоблар ва ҳоказолар, счётчиклар, датчиклар, қайд қилинадиган мосламалар. Уларнинг ёрдамида, масалан, ускуналар ишини оператив назорат қилиш, ҳар бир станокни бекор туриб қолган умумий вақтини ва ҳар сафар қайси сабабга кўра бекор туриб қолганини автоматик ҳисобга олиб бориш мумкин. Масалан, СМВ-1 типидаги машина вақти счётчигидан ускуналарнинг ҳар бир смена давомида ҳам узоқроқ муддатдаги вақт ичида ишлаган ҳақиқий вақтини автоматик тарзда ҳисобга олиш учун фойдаланади. Датчиклар системаси билан комплектлаштирилган асбоб машина вақтини, ёрдамчи вақтни, тайёрлаш, якунлаш вақтини, иш жойига хизмат кўрсатиш вақтини, бекор туриб қолиш вақтини ва ҳоказоларни автоматик тарзда ҳисобга олишни таъминлайди. Ҳозир, айниқса турли конструкциядаги ва типдаги счётчиклар: қўл счётчиклари, механик счётчиклар, электр счётчиклар, электрон счётчиклар кенг тарқалган. Ишлаб чиқаришда вужудга келган ва ўлчов асбобларига берилган ҳамма ахборотдан ҳам дарҳол бирон-бир бошқарув қарорини қабул қилиш учун фойдаланилавермайди. Ахборотнинг бир қисмини қайд қилиш ва кейинчилик фойдаланиш учун сақлаб қолиш керак. Киши хотираси (ахборотни оғзаки ва кузатиш турлари), белгиланган нуқтадаги ёки эркин шаклдаги ҳужжат: магнит лентаси, барабан ёки диск; электр импульслари комбинацияси, ахборот сақлагичлар бўлиши мумкин. Ахборотни қайд қилиш ёки ҳужжатлаштириш, яъни тегишли коғоз, ахборот сақлагичлари - ведомостлар, ҳисоб журналлари, формулярлар ва ҳоказоларни қўлда тўлдириш йўли билан ёки техника воситалари ёрдамида амалга оширишдир. Ахборотни қайд қилиш ва сақлашнинг техник воситалари гуруҳига: универсал ва махсус ёзув машиналари, акустик ахборотни ёзиб оладиган ва қайта эшиттирадиган воситалар магнитофонлар, диктофонлар, стенографик машиналар, номеклатура-адреслайдиган машиналар киради. Бунга, шунингдек, турли ҳисоблаш машиналарига блок сифатида қўшиладиган автоматик ёзув мосламалари ҳам киради.

www.arxiv.uz Маркетинг хизмат ва бўлимларининг умумий қўлланиладиган маълумотларига (нормал, нормативлар, кўрсаткичлар, режа топшириқлари ва ҳоказолар) бўлган эҳтиёжини қондириш учун оригинал-ҳужжатдан нусха тайёрланади. Кўп миқдорда нусха тайёрлаш жараёни нусха кўпайтириш деб айтилади. Ахборотдан нусха кўчириш ва кўпайтириш воситаси сифатида, нур ёрдамида нусха кўчирадиган, электрографик ва электростатик нусха кўчирадиган, электрон нусха кўчириш, иссиқлик энергияси ёрдамида нусха кўчириш, офсет ва трафарет йўли билан босиб нусха кўчириш гектографик босмада ва микрофото орқали нусха кўчириш сингари турли ускуналар қўлланилади. "Эра" типидаги электрографик репродукцион аппаратлар, "Ретатор-ПМ" дубликаторлари, "Ротапринт" типидаги ва бошқа аппаратлар ҳам ахборотни кўпайтириш учун ишлатилади. Ахборотни оператив тарзда узатиш - маркетинг корхонасининг нормал ишлашини дастлабки шартларидан биридир. Ахборотни узатиш учун махсус ва универсал воситалари ҳамда алоқа каналлари хизмат қилади. Ахборотни бериш ва дистанцион тасвирлаш системаси ўз конструктив ижроси ва иш принциплари жиҳатидан жуда хилма-хилдир. Масалан, ҳозирги пайтда икки томонлама абонентлик алоқаси воситалари (қўл ва автоматик телефон станциялари, диспетчерлик коммутаторлари, КД-6, КД-18, КД-36 типидаги ва бошқа завод ва цех коммутаторлари, қабул қилиш ва узатиш радиостанциялари); сигнализация воситалари (чақириш, қидириш, авария); ҳужжатларни етказиш воситалари (механик, пневматик, электрик); телетайплар, фототелеграфлар, ПТУ-101, 102, 103, "Нарс", "Контроль" типидаги турли хил саноат телевизион қурилмалар УПИ-1, АКРО, ЛИТМО сингари ва бошқа диспетчерлик мосламалари ишлатилмоқда. Ахборотни ишлаш, ҳисоблаш ва бошқариш учун тайёрлаш машина техникаси воситалари ёрдамида амалга оширилади. Бажариладиган ҳисобларнинг аниқ ва оперативлигига қўйиладиган талабларга қараб, шунингдек, уларнинг характерига кўра ҳисоблаш жадваллари ва номограммалар, ҳисоблаш асбоблари ва ҳисоблаш машиналари ва компьютерлар ишлатилади. Ҳисоблаш жадваллари ва номограммалар, олдиндан тайёрланган бирон бир ҳисобларнинг тайёр натижаларини, масалан, турли шароитлардаги навбатчи персоналнинг оптимал

www.arxiv.uz норматив сони: маркетинг техникасининг ишлаш режими ва ҳоказоларни ўз ичига олади. Ҳисоблаш асбоблари (ҳисоблаш линейкалари, шкалаларга бўлинган барабанлар, планиметрлар) маълум математик масалаларни ечиш учун мўлжалланган ва асосан корхонани техника жиҳатдан тайёрлаш хизматида фойдаланилади. Ҳисоблаш машиналари аналогияли ёки узлуксиз ишловчи ва рақамлар ёки дискрет ишловчи турларга бўлинади. Маркетингни бошқаришда компьютерларнинг турли хилларидан фойдаланилмоқда. Таянч сўзлар: маркетинг ахборот тизими, ахборотнинг доимийлиги, ички хисобот тизими, аниқ маълумотларнинг ахамияти, маркетинг тадқиқотлари жараёнлари, почта орқали сўров, шахсий сўровлар, кузатув ва тажриба, тадқиқотлар режаси, ахборот муаммоларини аниқлаш, тадқиқотлар усули, МАТ нинг моҳияти, ахборотларни йиғиш, қайта ишлаш ва узатиш, ахборотга ишлов бериш.

www.arxiv.uz Тавсия этиладиган адабиётлар: 1 . Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида.- Т.: Ўзбекистон, 1995. 2. Каримов И.А. Узбекистон-бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли.- Т.:Узбекистон,1996. 3. Гулямов С.С. и др. Современнўе информационно-коммуникационнўе технологии в маркетинге информационнўх продуктов и услуг. Т. Фан, 1998. 4. Дихтль Е. Практический маркетинг. - М.: Вўсшая школа, 1996. 5. Зав ь ялов В.С. Формула успеха : Маркетинг (100 вопросов-100 ответов) . М. : 199 8 . 6. Климов В.А. Основў психологии маркетинга. - М.: ЮНИТИ, 7. Котлер Ф. Основў маркетинга. - М.: Экономика, 1997. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Маркетингда реклама сиёсати

Маркетингда коммуникацион сиёсат

Маркетингда товар сиёсати

Маркетингда товарлар сиёсати

Маркетингда коммуникацион сиёсат