Birja faoliyatida shartnomalar tuzish va ularni ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi - Iqtisodiyot - Referatlar

Birja faoliyatida shartnomalar tuzish va ularni ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

Birja faoliyatida shartnomalar tuzish va ularni ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi Reja: 1. Birja faoliyatida oldi-sotdi shartnomalari tuzish 2. Birjada amalga oshiriladigan bitim bo‘yicha ko‘rsatkichlarni taqqoslash 3. Kliring 4. Birja faoliyatida oldi-sotdi shartnomalari, bitimning ijro etilishi

1. Birja faoliyatida oldi-sotdi shartnomalari tuzish Fond bozori rivojlanishining dastlabki bosqichlarida qimmatli qog‘ozlar oldi- sotdisi tartibsiz xususiyatga ega bo‘ldi. Bu pulning qimmatli qog‘ozlar xaridoridan sotuvchiga va qimmatli qog‘ozlar yoki ularning sertifikatlarining xaridorga o‘tishi tadbirini reglamentlovchi aniq qoidalarning yo‘qligi tufayli yuz berdi. Yaqin o‘tgan davrda qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish haqida shartnoma imzolanganidan keyin bitim tadbirining qonun bilan belgilangan vaqt doiralari bo‘lmaganligi tufayli uning ijrosi uzoq oylarga cho‘zilib ketgan ko‘p holatlar yuzaga keldi. Bitim bo‘yicha kontragentlar o‘zaro bitimni ijro etish bo‘yicha harakatlarni kim birinchi bo‘lib boshlashi kerak – xaridor to‘lovni amalga oshiradimi yoki sotuvchi – qimmatli qog‘ozlarni o‘tkazadimi, ushbu masala yuzasidan uzoq vaqt tortishishlari mumkin edi. Qator hollarda bitimlar tuzish reglamentining tartibga keltirilmaganligi faqat bitta kontragent tomonidan o‘z majburiyatlarining bajarilishiga olib keldi. Bitimni amalga oshirish jarayonida uning ishtirokchilari (xaridor, sotuvchi, broker, birja, yordamchi vazifasini o‘tovchi turli boshqa muassasalar) tomonidan harakatlarning aniq va maqbul tadbirlarining mavjud emasligi, ko‘pincha, uning bajarilish muddatlarining uzayib ketishiga, qimmatli qog‘ozlar bilan turli nayranglar, tovlamachiliklarning sodir bo‘lishi ehtimollariga va kontragentlar tomonidan o‘zlarining majburiyatlarini jazo choralarsiz bajarmasligiga olib keldi. Bularning barchasi fond bozorining rivojlanishiga sezilarli tarzda to‘sqinlik qildi, chunki qim matli qog‘ozlarning imkoniyatli xaridorlari va sotuvchilari ba’zan bitimni amalga oshirish jarayonida kutilmagan to‘sqinliklarga duch kelishidan cho‘chishib, bitimni tuzishga jur’at etolmasdi. Qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirishning jahon tajribasi bitimlarning maqbul holga keltirilishi va muvaffaqiyatli tugallanishini ta’minlovchi bitimlarni bajarishning majburiy bosqichlarini ishlab chiqdi. Ularga quyidagilar kiradi: 1. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi shartnomasini tuzish. 2. Amalga oshirilayotgan bitim bo‘yicha ko‘rsatkichlarni taqqoslash.

3. Kliring. 4. Pul to‘lovi va qimmatli qog‘ozlarning muqobil o‘tkazilishini amalga oshirish. Bu bitim tuzishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, qimmatli qog‘ozlar bilan tuziladigan bitimlarning almashish, sovg‘a qilish, aksiyalarni ustav fondiga o‘tkazish, vasiyat qilish kabi boshqa kam tarqalgan turlari o‘z texnikasi va bosqichiga ko‘ra oldi-sotdi bitimidan kam farq qiladi. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha shartnoma qimmatli qog‘ozlarni dividendlar ko‘rinishida yoki kurs qiymatining o‘sishidan daromadlar olish maqsadida ularga egalik qilish uchun ilgari xarid qilgan shaxslar o‘rtasida tuzilishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha shartnoma professionallar, ya’ni broker-dilerlar o‘rtasida ham tuzilishi mumkin. Bunda brokerlar yo vosita shartnomasi asosida komissionerlar sifatida, yoki topshiriq shartnomasi asosida ishonch bildirilgan shaxs sifatida qatnashishi mumkin. Vosita shartnomasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda broker (komissioner) topshiriq bo‘yicha, mijoz (komitent) nomidan emas, o‘z hisobidan harakat qiladi. Komissioner broker bilan tuzilgan vosita shartnomasini bajarishda oldi-sotdi bitimini o‘zining nomidan bajaradi. Fond bozoridagi aksariyat bitimlar bari bir brokerlarning vositachiligi bilan amalga oshiriladi, ular bunda komissionerlar sifatida qatnashadilar. Shunday qilib, real sotuvchi va real xaridorlarga (ya’ni bitimda vositachi sifatida ishtirok etmayotgan shaxslarga), odatda, brokerlar xizmat ko‘rsatadi hamda qimmatli qog‘ozlar oddi-sotdisi bo‘yicha shartnomalar aynan shu brokerlar o‘rtasida tuziladi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, diler-brokerlar qimmatli qog‘ozlarning «sof» xaridorlari va sotuvchilari o‘rtasida nafaqat vositachilik vazifasini bajarishadi, balki ham qimmatli qog‘ozlarning «sof» xaridorlari va sotuvchilari bilan, ham o‘zaro munosabatlarda katta miqdordagi bitimlarni o‘zlarining shaxsiy hisobidan amalga oshirishadi.

Qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchilari qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlar tuzish tadbirlarining bir xillashtirilishidan va andozalashtirilishidan boshqa ishtirokchilarga qaraganda ko‘proq manfaatdordir. Chunki bu ularning har kunlik ishi, aynan ular boshqalarga qaraganda ko‘proq bunday tartibsizliklar oqibatida yuzaga keladigan muammolarga duch kelishadi. Fond birjasi qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirishning aniq, doimiy va yagona tusdagi qoidalariga muvofiq ishlashni ta’minlovchi qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilishning eng ommabop hamda umumiy qabul qilingan tashkiliy shakli hisoblanadi. Birja qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilishning muayyan tamoyillarini belgilab beradi, ya’ni savdolarda ishtirok etish uchun faqat professional ishtirokchilarga ruxsat etilishi, aniq savdo tadbirlarining mavjud bo‘lishi, bitimlar tuzilishining bir joyga jamla nishi, vaqt doiralarining chegaralanishi, qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchilari tomonidan ham, davlat tomonidan ham bitimlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilinishi lozim. Zamonaviy bozor makonida birjadan tashqari qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilishning kamroq shakllangan va tashkiliy jihatdan kamroq rasmiylashtirilgan boshqa ko‘pgina tizimlari ham mavjud. Butizimlar birjadan tashqari bozoiga kiradi. Birja va birjadan tashqari fond bozorlari ularga to‘liq mos keladigan shartnomalar tuzishning bir-birlaridan texnika bo‘yicha va ayrim boshqa belgilari bilan farq qiluvchi usullarini ishlab chiqdi. Mumtoz (klassik) an’analarga ega bo‘lgan fond birjalarida ishtirokchilar o‘rtasidagi bitimlar, odatda, og‘zaki shaklda yoki andoza qog‘oz yozuvlarini yozib, bir-biriga taqdim etish orqali tuziladi. Savdolarning elektron texnologiyalaridan foydalanadigan fond birjalarida bitim tuzilganligi haqida operatsiya zalining bosh protsessorida (kompyuterda) qayd etiladi. Birjadan tashqari bozorda bitimlar og‘zaki (telefon orqali, so‘zlashuvlarni magnit tasmasiga yozish bilan), teleks orqali, ixtisoslashtirilgan elektron tarmoqlar orqali tuziladi. Ta’kidlash joizki, bitimlar kam hollarda ikkala tomondan ikki tomonlama yozma hujjatning imzolanishi yo‘li bilan tuziladi.

Bitimning birinchi bosqichi natijasida har bir ishtirokchi tomonidan o‘zlarining bitimning tuzilganligini va uning asosiy ko‘rsatkichlarini aks ettiruvchi ichki hisob hujjatlari tuziladi. Qo‘llanilgan bitim tuzish texnologiyasiga qarab bular qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha shartnomalarning imzolangan blanklari, operatsiyalar daftarlaridagi yozuvlar, brokerlik va maklerlik yozuvlari, treyderlarning axborotlari, bajarilgan buyurtmalar blanklaridagi belgilar, bitimlar bo‘yicha kontragentlarning yozuvlari, teleks hamda faks ma’lumotlarining bosmalari, hisobot kompyuter fayllari va ularning qog‘oz bosmalari bo‘lishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha shartnomalarning tuzilishi murakkab kompleks operatsiyalarning butun seriyasi boshlanganini anglatadi. Bu operatsiyalar bitim o‘z nihoyasiga yetgunga qadar, ya’ni qimmatli qog‘ozlar xaridorning qo‘liga o‘tib, pul mablag‘lari esa, sotuvchining ixtiyoriga mutlaqo kelib tushgan vaqtgacha amalga oshirilishi lozim. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha shartnoma tuzilgan kun iqtisodiy adabiyotda «T» harfi bilan belgilanadi (inglizcha trade – bitim). Bitimning qolgan bosqichlari birmuncha keyinroq bo‘lib o‘tadi. Ular nihoyasiga yetgan kun, odatda, birinchi bosqich kuni – «T» kuni bilan mos keladi. Misol uchun, agar bitimning barcha bosqichlari shartnoma tuzilganidan so‘ng uchinchi ish kunida to‘liq tugallangan bo‘lsa, u holda bitim «T + 3» kunida tugallandi deb hisoblash qabul qilingan. Bitimning umumiy muddati belgilanishi qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilari uchun muhim ahamiyatga ega, chunki boshqa shaxsga o‘tkazilayotgan qimmatli qog‘ozlarga egalik qilish huquqi ularning yangi egasiga oldi-sotdi bitimi tuziladigan paytda emas, balki faqatgina uning bajarilishi vaqtida o‘tadi. Ungacha bitimning barcha bosqichlari mobaynida o‘tkazilayotgan qimmatli qog‘ozning egasi sotuvchi bo‘lib qoladi. Ushbu holat qimmatli qog‘oz bilan bitim tuzish va uni bajarish orasidagi davrda dividendlarni to‘lashga to‘g‘ri keladigan vaqtda alohida dolzarblik kasb etadi, masalan, mazkur qimmatli qog‘ozning o‘zi bilan uni navbatdagi begonalashtirish (sotish, almashish, sovg‘a qilish va h.k.)ga doir keyingi operatsiya amalga oshirila boshlaydi. Bunday holatda dividendlar

olish huquqlari va qimmatli qog‘ozga egalik qilishdan kelib chiqadigan boshqa huquqlarga sotuvchi egalik qilishi davom etadi. 2. Birjada amalga oshiriladigan bitim bo‘yicha ko‘rsatkichlarni taqqoslash Oldi-sotdi bitimi ikkinchi bosqichining vazifalari ishtirokchilarga tuzilgan bitimning mazmun-mohiyatini tushunishdagi barcha tasodifiy ixtiloflarni tartibga solish imkoniyatini berishdan iborat. Bu, ayniqsa, bitimlar og‘zaki yoki yozma xatlar almashuvi yo‘li bilan tuziladigan bozorlar uchun juda muhimdir. Aynan shu tizimlarda bitimdagi ayrim farqlarni turlicha tushunish va texnik xatolarga yo‘l qo‘yish ehtimoli bor. Bitimning birinchi bosqichi tugallanishida tuzilgan hujjatlar bitimning ikkinchi bosqichida foydalanish uchun maxsus ma’lumotnoma hujjatlarini rasmiylashtirishga xizmat qiladi. Bitim tuzilganidan keyin tomonlar ushbu qo‘shimcha taqqoslash yozma hujjatlari bilan almashishlari kerak. Qator birja tizimlarida bunday hujjatlar bilan almashish bevosita tomonlar o‘rtasida amalga oshirilmasdan, balki taqqoslash uchun maxsus mo‘ljallangan tizim orqali tashkil etiladi. Bunday tizim vazifasini fond birjasining ma’lum bir tarkibiy tuzilmasi yoki birja bilan jips o‘zaro harakat qiluvchi hisob-kitob – kliring tashkiloti bajarishi mumkin. Mazkur bosqichda kontragentlar o‘zlarining (birinchi bosqich yakunlariga ko‘ra rasmiylashtirilgan) ichki hisob hujjatlarini kontragentdan olingan hujjatlar bilan solishtiradi. Agar bunda tafovutlar aniqlanmasa, taqqoslash ishlari amalga oshirilgan (tugallangan) hi soblanadi. Xalqaro andozalar va me’yorlar birja va birjadan tashqari tizimlarning ishini taqqoslash «T+1» davridan kechiktirilmasdan tugallanadigan tarzda tashkil etilishini nazarda tutadi. Bu vaqt kontr agentlarga tomonlar ehtimoliy tafovutlarni aniqlay olishlari, ularni o‘z vaqtida tuzatishlari, bitimni bekor qilish yoki uning ijro etilishini sud, hakamlar sudi (manfaatdor bo‘lmagan uchinchi tomon) yoxud shunday vazifani bajaruvchi organ tomonidan ko‘rib chiqilgunga qadar kechiktirish uchun beriladi. Agarda taqqoslash amalga oshirilmasa, tomonlar uning

mohiyatini noto‘g‘ri tushungan holda bitim bo‘yicha majburiyatlarni bajarish bosqichiga o‘tgandan keyin kutilmagan to‘siqlarga duch kelishlari mumkin. Ayrim savdo tizimlari taqqoslashga maxsus ajratilgan tadbir sifatida qarashmaydi. Bunda bitim ko‘rsatkichlarini bevosita shartnoma tuzish vaqtida belgilagan tomonlar taqqoslash bosqichini o‘tkazib yuborishga rozi deb hisoblanadi. Biroq bunday variantga faqat kontragentlar bitimni tuzayotib, bir-birlarini to‘liq tushunganligiga ishonch hosil qilgan hollardagina yo‘l qo‘yiladi. Bunday ishonch, odatda, ikki holatda mavjud bo‘lishi mumkin: a) umumiy yagona shartnomani imzolash bilan yozma shaklda bitim tuzish vaqtida; b) zamonaviy kompyuterli birja tizimlarida, u yerda bitimni terminaldan kiritish bir vaqtning o‘zida taqqoslash uchun rozilik deb hisoblanadi. Mazkur holatda voqealarning keyingi normal kechishi uchun yo tomonlardan birining qo‘pol xatosi, yoki kompyuterning ishlashidagi nosozlik xalaqit qilishi mumkin. Taqqoslash bosqichidan «sakrab o‘tuvchi» bunday bitimlar «qayd etilgan bitimlar» (ingl. lockedin ) deb nomlanadi. Ikkinchi bosqichning yakuniy hujjatlari, yana shu qo‘llaniladigan texnikaga qarab taqqoslashning tugallanganligini tasdiqlovchi kontragentdan olinadigan yozma xatlar, teleks yoki faks bosmalari, maxsus taqqoslash tashkilotidan olinadigan kompyuter fayllari yoki yozma hujjatlar (taqqoslash varaqlari) bo‘lishi mumkin. Mazkur hujjatlar, odatda, bitim ishtirokchilariga beriladi. Ular bitimning keyingi bosqichlarini o‘tkazish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 3. Kliring Kliring – bu taqqoslash tugaganidan so‘ng boshlanadigan va bitim ijrosi oldidan tugallanadigan tadbirlar majmuyidir. Kliring bevosita pul mablag‘larining o‘tkazilishini yoki qimmatli qog‘ozlarning topshirilishini o‘z ichiga olmaydi. Kliring bosqichi ikki tadbirdan iborat: 1. Yakuniy taqqoslash hujjatlarini rasmiylashtirishning haqiqiyligi va to‘g‘riligini tahlil qilish tadbiri. Agar taqqoslash bosqichi kompyuter faylini shakllantirish bilan tugallansa, u holda kliring shifrlash kalitini tekshirish va qabul qilinadigan axborotning himoyalanishidan boshlanadi.

2. O‘tkazilishi lozim bo‘lgan pul summalarini va bitim yakuniga ko‘ra yetkazib berilishi kerak bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdorini hisoblash tadbiri. Xarid qilingan qog‘oz uchun to‘lov summasidan tashqari, qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarga solinadigan soliq (agar u mazkur mamlakatda joriy etilgan bo‘lsa), birja yig‘imlari, brokerlar uchun vosita haqlari va hokazolar to‘lanishi lozim. Turli bitimlar bo‘yicha vujudga kelgan va bir vaqtning o‘zida bajarilishi kerak bo‘lgan qarshi talablarning o‘zaro hisobga olinishi ham qo‘llanishi mumkin. Oldi-sotdi bitimini tuzayotib, ikkala kontragent ham ma’lum huquq va majburiyatlarni qo‘lga kiritadi. Xaridor, masalan, sotuvchiga nisbatan unga tegishli bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdorini yetkazib berishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi va, shu bilan birga, tegishli pul summasini to‘lash majburiyatini oladi. Sotuvchi esa qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berishga majbur bo‘ladi va unga to‘lanishi lozim bo‘lgan pul summasini talab qilish huquqini qo‘lga kiritadi. Pirovardida sotuvchi va xaridor bir-biriga nisbatan bir vaqt ning o‘zida ham kreditor, ham qarzdor bo‘ladi. Faqat bitimning yakuniy bosqichida ularning majburiyatlari bajariladi va talablari qondiriladi. Kliring bosqichida ularning o‘zaro talab va majburiyatlari belgilanadi hamda hisoblab chiqiladi. Hisoblab chiqish tadbiri – bu kliringning butun bosqichidagi eng muhim jarayondir. To‘lanishi lozim bo‘lgan summalari va yetkazib berilishi kerak bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdorini hisoblashning bir necha usullari mavjud. Hisoblashaing aniq usuli va tadbirini belgilab beruvchi asosiy ornil bu qarshi talablar o‘zaro hisobga olinishini tashkil etishning tanlangan usulidir. Ayrim savdo tizimlarida (odatda, birjadan tashqari bozorda) talablar hech qanaqa qarshi hisobga olinmaydi. Har bir bitim boshqa bitimlardan alohida u tuzilgan ko‘rsatkichlarga to‘liq mos kelgan holda bajariladi. Bunday vaziyatda kliring bosqichida sotuvchi uchun har bir aniq bitim bo‘yicha u yetkazib berishi lozim bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdori va unga to‘lanishi kerak bo‘lgan pul mablag‘lari summasi, turli yig‘im va soliqlar chiqarib tashlangan holda hisoblab chiqiladi. Xaridor uchun har bir alohida bitim bo‘yicha unga tegishli bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarning miqdori va u kontragentga to‘lashi lozim bo‘lgan pul

mablag‘lari summasi, turli soliq va yig‘irnlar qo‘shilgan holda hisoblanadi. Bu hisoblab chiqishning ancha oddiy usulidir. O‘zaro hisobga olish (qarz surishish) jarayoni kechayotgan davrda kliring ancha murakkablashadi. Qarshi talablarning o‘zaro hisobga olinishi deyarli har bir zamonaviy birjada birja a’zolari tomonidan tuziladigan bitimlar bo‘yicha to‘lovlar va qimmatli qog‘ozlar yetkazib berilishining miqdorini kamaytirish uchun qo‘llaniladi. Chunki qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bir kunlik aylanma yuz minglab bitimlarni tashkil etadigan va bir savdo sessiyasida o‘n millionlab qimmatli qog‘ozlar sotiladigan va xarid qilinadigan yirik fond birjalarida bunday bitimlarni «birga bir» amalga oshirish samara bermaydi. Birja savdolarining yakuniga ko‘ra to‘lov operatsiyalari miqdorini kamaytirish va ularni amalga oshirish algoritmini osonlashtirish uchun bunday vaziyatlarda o‘zaro hisobga olish jarayoni qo‘llaniladi. U kliring tadbirining birmuncha murakkablashuviga qaramay, bitimlar ishtirokchilarining har bir aniq bitim bo‘yicha to‘lovlar va yetkazib berishlarni alohida amalga oshirish uchun qo‘shimcha hamda boshqa xarajatlari bilan potensial chiqimlariga qaraganda markazlashtirilgan kliring tizimini tashkil etish xarajatlarini ancha kamaytiradi. O‘zaro hisobga olish ikki tomonlama va ko‘p tomonlama bo‘lishi mumkin. Ikki tomonlama o‘zaro hisobga olish. U kamdan kam hollarda, asosan, birjadan tashqari bozorda bir-biriga ishonadigan tomonlar o‘rtasidagi munosabatlarda, shuningdek, ishtirokchilarining soni va aylanma mablag‘lari kam bo‘lgan uncha katta bo‘lmagan fond birjalarida (rivojlanayotgan mamlakatlar birjalarida) qo‘llaniladi. Bunda muayyan vaqt davridagi barcha bitimlar hisob- kitobga kiritilganidan so‘ng bir kontragentning boshqasiga sof qoldig‘i belgilangunga qadar (bitim kontragentlarining har bir jufti bo‘yicha) bir kontragentning talablari boshqa kontragent talablaridan juft-juft qilib chiqariladi. Bunday hisoblab chiqish pul mablag‘lari bo‘yicha ham, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha yoki qimmatli qog‘ozlarning har bir turi bo‘yicha ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda pulli o‘zaro hisobga olish usuli qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha o‘zaro hisobga olish usuli bilan mos kelmasligi mumkin. Bitimning mazkur tadbiri

yakunida tomonlardan har biri o‘z majburiyatlarini bajarishga va o‘z talablarini qondirishga majbur. Agar o‘zaro hisobga olish qo‘llanilsa, u holda ko‘plab qarshi talablarning qondirilishi yagona to‘lov (yoki yetkazib berish) bilan bir vaqtda yuz beradi. Bu shuni anglatadiki, belgalangan vaqt davri mobaynida tuzilgan bitimlarning har qanday miqdori tomonlar o‘rtasida bir vaqtda bajariladi. Ko‘p tomonlama o‘zaro hisobga olish ikki xilga bo‘linadi: kliring tashkilotining hisob-kitoblarda tomon sifatidagi ishtirokisiz va ana shunday ishtiroki bilan. Ushbu ikkala xilning istalgan turida hisoblab chiqish (ikkinchi kliring tadbiri) kliringning har bir ishtirokchilari bo‘yicha uning belgilangan davrdagi hisob-kitobga kiritilgan barcha bitimlarga doir sof talablari yoki sof majburiyatlarini hisoblashdan boshlanadi. Mazkur ishtirokchining barcha talablaridan uning barcha majburiyatlari chiqariladi va shu tariqa sof qoldiq aniqlanadi, u «mavqe» deb nomlanadi. Agar qoldiq nolga teng bo‘lsa, mavqe «yopiq», bordi-yu qoldiq noldan farq qilsa, mavqe «ochiq» bo‘ladi. Musbat qoldiqqa ega bo‘lingan hollarda, ya’ni ishtirokchi talablarining hajmi uning majburiyatlaridan yuqori bo‘lsa, unda «uzun mavqe» ochilgan hisoblanadi. Agar qoldiq manfiy bo‘lsa, ya’ni kliring ishtirokchisining majburiyatlari talablaridan yuqori bo‘lsa, u holda unda «qisqa mavqe» ochiladi. O‘zaro hisobga olish yakunlariga ko‘ra kliring ishtirokchi lari o‘rtasida qimmatli qog‘ozlarning har bir turi bo‘yicha va pul mablag‘lari bo‘yicha alohida qisqa mavqega ega bo‘lganlar hamda uzun mavqega ega bo‘lganlar (netto-kreditorlar) aniqlanadi. Ularning o‘zaro hisobga olinishi yo‘li bilan belgilangan qarshi talablar qoldig‘i kliring yakuniga ko‘ra pul mablag‘larining yoki qimmatli qog‘ozlarning qanday summasini har bir ishtirokchi bitimning yakuniy bosqichida berishi yoki olishi lozimligini aytib turibdi. So‘nggi to‘lov yoki tushum «mavqeni tugatish» yoki «mavqega barham berish» deb nomlanadi. Iqtisodiy adabiyotda kliring bosqichida bitim ishtirokchilarining sof mavqelarini hisoblab chiqish bilan ko‘p tomonlama o‘zaro hisobga olish mexanizmining qo‘llanishi «netting» (ingl. netting) deb nomlanadi. Ko‘p

tomonlama o‘zaro hisobga olishning ikki xili bir-biridan kliring bosqichida hisoblangan mavqega barham berish qay tariqa ko‘zda tutilishi bilan farq qiladi. Ko‘p tomonlama o‘zaro hisobga olishning bir usulida kliringning barcha ishtirokchilari mavqelari hisoblab chiqilganidan so‘ng qarzdorlardan kreditorlarga to‘lovlar (qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berish) sonini eng kam holatiga keltirish uchun «kreditor–qarzdor» juftligi aniqlanadi. Mavqelarga barham berish bo‘yicha so‘nggi hisob-kitoblarda tomonlar sifatida bitimlar ishtirokchilari bo‘lgan shaxs lar qatnashadi. Ushbu kombinatsiyada «kreditor–qarzdor» juftligi kliringning bir davrasidan boshqasiga o‘zgarishi mumkin. Mazkur usul ishtirokchilar doirasi katta bo‘lmagan, barqaror, ishtirokchilar taxminan teng moliyaviy ahvolga hamda to‘lovga qodirlik darajasiga ega bo‘lgan birja va birjadan tashqari tizimlarda juda qulay. Boshqa usulda savdolar ishtirokchilarining mavqelarga barham berish bo‘yicha tomonlar sifatida kliring tashkiloti ishtirok etadi. Har bir ishtirokchining mavqeyiga barham berish kliring tashkilotiga qarshi amalga oshiriladi. Kliring tashkiloti barcha qarzdorlar uchun yagona kreditor bo‘lib, shuningdek, barcha kreditorlarga nisbatan yagona qarzdor sifatida qatnashadi. Shu tariqa barcha qarzdorlar mavqelariga barham berish kliring tashkiloti foydasiga to‘lov o‘tkazish (yetkazib berish) yo‘li bilan amalga oshiriladi, barcha kreditorlar mavqelariga barham berish esa, ushbu kliring tashkilotidan pul mablag‘lari (qimmatli qog‘ozlar)ni olish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Savdolar ishtirokchilarining mavqelariga barham berish kliring tashkilotiga qarshi, o‘z-o‘ziga qarshi emas, ya’ni bitim tuzish bosqichi bilan qiyoslaganda tomonlarning to‘liq almashuvi iqtisodiy adabiyotda «noveyshn» (ingl. novation) deb nomlanadi. «Noveyshn» usuli ancha qulay hisoblanadi, chunki har bir ishtirokchida bitimlarni bajarish bosqichida faqat bitta kontragent – kliring tashkiloti qoladi. Uning foydasiga qarzdorlik summasini o‘tkazish yoki undan o‘ziga to‘lanishi lozim bo‘lgan pul mablag‘lari summasini yoxud qimmatli qog‘ozlarni olishi kerak bo‘ladi. Aynan mazkur usul ko‘pchilik kliring tizimlarida qo‘llaniladi. Bu uning nisbatan oddiy,

qulay va ishtirokchilar soniga bog‘liq emasligi, shuningdek, yuzaga kelgan xatarni nazorat qilishning ishonchli tizimlarini barpo etish imkoniyati bilan izohlanadi. Kliringning uchinchi tadbiri pul – hisob-kitob tizimiga va qimmatli qog‘ozlarning yetkazib berilishini ta’minlovchi tizimga ijro etilish uchun jo‘natiladigan hisob-kitob hujjatlarining rasmiylashtirilishidan iborat. Hisob-kitob hujjatlarini to‘ldirishning shakli va tartibi ushbu tizimlar tomonidan belgilanadi. Rasmiylashtiriladigan hisob-kitob huljatlarining soni, ularda ko‘rsatilgan summalar, qimmatli qog‘ozlarning miqdori hamda to‘lovlar va yetkazib berishni amalga oshirish uchun tomonlarning belgilanishi bundan avvalgi bosqichda qo‘llanilgan o‘zaro hisobga olishning usullariga bog‘liq. Mazkur hisob-kitob hujjatlarini bajarish bitimning tugallanganligini (ijro etilganligini) bildiradi. 4. Birja faoliyatida oldi-sotdi shartnomalari, bitimning ijro etilishi Bitimning to‘rtinchi va oxirgi bosqichi – ijro etish pul to‘lovini va qimmatli qog‘ozlarning yetkazib berilishini nazarda tutadi. To‘lov bitim ishtirokchilari tomonidan tanlangan pulli hisob-kitoblar tizimi bilan amalga oshiriladi, qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berish ham tegishli tanlab olingan tizim orqali amalga oshiriladi. Bitimni ijro etish kuni oldi-sotdi shartnomasini tuzish vaqtida belgilanadi. Ba’zan ushbu kun bitim tuzish haqidagi ikki tomonlama hujjatning matnida ko‘rsatiladi. Lekin, ko‘pincha, vositachilar bitimni tuzish va ijro etish o‘rtasida shunday muddatni belgilashadiki, u barcha ijro etiladigan qoidalarga mos holda aniqlanadi va mavjud bozorda amal qiladi. Bozorda qo‘llaniladigan andoza muddatlarning aniqligi uning tashkillashtirilishi darajasiga bog‘liq. Birja bozorining o‘zida tuziladigan bitimlar ham barcha bosqichlardan o‘tishning qat’iy belgilangan jadvaliga ega bo‘lishi kerak. Agar bitim mazkur bozordagi bitimlar ijrosining barcha mumkin bo‘lgan standart muddatlardan eng qisqa muddatda ijro etilsa, u holda gap «kassa bitimi» yoki «spot» haqida boradi. Masalan, Frankfurt fond birjasida bitim u tuzilgandan keyin ikkinchi ish kunidan avval bajarilishi mumkin emas. Nyu-York fond birjasi uchun ko‘pchilik kassa bitimlarining ijro

etilishi muddati – ular tuzilganidan so‘ng besh ish kuni. Agar ijro etish muddati qaysidir bozorda kassa bitimini ijro etish uchun zarur bo‘lgan eng kam (minimal) muddatdan ko‘p bo‘lsa, u holda bu «muddatli bitim» yoki «forvard» deyiladi. Masalan, Germaniya fond bozorida bitim tuzilganidan keyin uchinchi yoki undan ko‘p kunda ijro etilish sharti bilan tuziladigan bitim muddatli (forvard) hisoblanadi. Bitimlarni tuzish sanasi va ijro etish sanasi o‘rtasidagi muddatni belgilashning ikki asosiy usuli ma’lum. Birinchi usul faol bo‘lmagan bozorlarda, shuningdek, endigina rivojlana boshlagan yirik bozorlarda qo‘llanilgan (Angliya). Mazkur usulga binoan, muayyan vaqt davri belgilangan (masalan, ikki hafta), shu vaqt mobaynida ushbu davr yakunlanganidan so‘ng ma’lum kunlardan keyin (faraz qilaylik, yetti taqvim kunidan so‘ng) keladigan belgilangan kunda ijro etilishi lozim bo‘lgan bitimlar tuzilardi. Ikkinchi usul hozirgi vaqtda deyarli barcha birjalarda va birjadan tashqari bozorning aksariyat tizimlarida qo‘llaniladi. Birinchi usuldan uning farqi shundaki, bitimni tuzish davri bir kungacha qisqartirilgan (ya’ni bitim bir kunda tuzilishi mumkin). Shunday qilib, bir ish kuni ichida tuzilgan bitimlar aniq belgilangan ish kunlaridan keyin keladigan ayrim sanada bir vaqtning o‘zida bajarilishi belgilanadi. Masalan, dushanba kuni tuzilgan bitimlar qaysidir bozorning qoidalariga ko‘ra keyingi dushanba kuni ijro etilishi lozim, ya’ni besh ish kunidan so‘ng. Bunday holatda bitimlar «T + 5» kunida bajariladi deyiladi. Ushbu qoida bo‘yicha seshanba kuni tuzilgan bitimlar keyingi seshanbada ijro etiladi va hokazo. Aynan mazkur usul xalqaro qoidalar va andozalar tomonidan barcha zamonaviy fond bozorlarida joriy etilish uchun tavsiya qilinadi. «O‘ttizlik guruhi», shuningdek, bitim ma’lum muddat mobaynida barcha bosqichlarni, to ijro etilishigacha bo‘lgan bosqichlarni bosib o‘tishi lozim bo‘lgan eng uzoq (maksimal) muddatni ham belgilash haqida tavsiya berdi. Bu tavsiya qilingan muddat – 3 kun, demak, bitim «T + 3»dan kechikmasdan ijro etilishi zarur. Ko‘rsatilgan uch kun bitim ishtirokchilariga va fond bozoriga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarga bitimning oraliq bosqichlari taqqoslash va kliringni

sifatli amalga oshirish uchun beriladi. Bitimni tuzish va uni ijro etish sanasi o‘rtasidagi muddat qanchalik uzoq bo‘lsa, bitim ishtirokchilari shuncha katta xatarga duch kelishadi. Agar bitim tuzilayotgan vaqtda barqaror moliyaviy ahvolga ega bo‘lgan ishtirokchilardan biri uning ijro etilishi vaqtiga kelib to‘lovga qodir bo‘lmasa, u holda uning kontragenti unga tegishli bo‘lgan pul mablag‘larini yoki qimmatli qog‘ozlarni olmasligi mumkin. Bitimni tuzish va uni ijro etish sanasi o‘rtasidagi muddat qanchalik uzun bo‘lsa, bitimning bajarilmasligi ehtimoli shuncha ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun bitimni ijro etish uchun eng maqbul vaqt u tuzilgan kundir. Biroq amaliyotda bunga har vaqt ham erishib bo‘lmaydi. Taqqoslash va kliring tadbirlarining murakkabligi hamda ko‘p mehnat talab qilishi, har bir bosqichda kliring tashkiloti va bitim ishtirokchilari o‘rtasida axborot bilan doimiy almashib turish zarurati bitimni tezda ijro etish vazifasini qiyinlashtiradi. Hatto Amerika fond bozorida ham eng keng va eng sig‘imli bitimlar «spot» «T + 5» qoidasi bo‘yicha bajariladi. Kompyuter texnikasi bitimning barcha bosqichlari o‘tishini eng qisqa muddatlargacha ancha tezlashtiradi. Zamonaviy elektron bir jalari va kliring tashkilotlarida bitimning barcha bosqichlarining o‘tish jarayoni bir kungacha yetadi, ba’zan bitimni tuzish va kliring tadbiri bir kunning o‘zida amalga oshiriladi. Ammo ko‘p narsa birjalar va kliring tashkilotlarining elektron hujjatlar aylanishi u yoki bu mamlakatda amal qilib turgan pulli hisob- kitoblar va qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berish tizimlari bilan qanday uyg‘unlashganligiga bog‘liq. Bitimni ijro etishning boshqa muhim qoidasi «to‘lovga qarshi yetkazib berish» deb nomlanadi. Bu qoida u bo‘yicha ijro etish bosqichini tashkil etuvchi ikki muvoziy (parallel) jarayonning – pulli to‘lovlar va qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berish jarayonlarining sinxronlashishi lozim bo‘lgan tamoyillarga tegishlidir. Nazariy jihatdan uchta variant bo‘lishi mumkin: a) xaridor sotib olingan qimmatli qog‘ozlarni sotuvchi pulni olishidan avval oladi; b) sotuvchi pulni xaridor o‘zi sotib olgan qimmatli qog‘ozlarni olishidan avval oladi; d) ikkala jarayon ham bir vaqtning o‘zida kechadi.

Har ikkala variantda ham bitimda ishtirok etayotgan tomonlardan biri ustun, ikkinchisi esa, siqib qo‘yilgan vaziyatda bo‘ladi. Bitimning ijrosi ikkala tomondan ham majburiyatlarning qarshi bajarilishini nazarda tutadi. Nazariy jihatdan mumkinki, bitim bo‘yicha unga tegishli bo‘lgan narsani birinchi bo‘lib olgan tomon o‘zining shaxsiy majburiyatlarini bajara olmaydi yoki bajarishni xohlamaydi. Bunday vaziyatda ikkinchi tomon ziyon ko‘radi. Faqat uchinchi variant – ikkala tomon ham majburiyatlarni bir vaqtning o‘zida bajarishi – kontragentning to‘lovga qodir emasligi yoki insofsizligi bilan bog‘liq ortiqcha xatardan qutqarishi mumkin. Bunday bir vaqtda ijro etish «to‘lovga qarshi yetkazib berish tamoyili» deb nomlanadi. Har qanday fond birjasi va unga xizmat ko‘rsatadigan kliring tashkiloti bu tamoyilga rioya etilishini nazorat qilishning yo‘lga qo‘yilishi haqida qayg‘urishlari shart. Bu tamoyilni nazorat qilish va uni bajarishning aniq shakllari hamda mexanizmlari pul hisob-kitoblari tizimi va qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berish tizimi u yoki bu mamlakatda qanday qurilganligiga bog‘liq. Pul hisob-kitoblarini tashkil etish. U yoki bu mamlakatning umumiy to‘lov aylanmasiga pul hisob-kitoblari tizimi xizmat ko‘rsatadi. Qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar bo‘yicha pul hisob-kitoblari fond bozori bilan bog‘liq to‘lov aylanmasining bir qismiga to‘g‘ri keladi. Pul hisob-kitoblari tizimi har bir mamlakatda universal bo‘lib, ular qanday to‘lov munosabatlariga xizmat ko‘rsatishiga to‘g‘ri kelishidan qat’i nazar yo‘lga qo‘yilgan. Shuning uchun birjadan tashqari bozorda qimmatli qog‘ozlar bilan tuziladigan bitimlar bo‘yicha hisob-kitoblar, odatda, hisob-kitoblarning umumiy tizimi orqali bajariladi. Shu bilan birga, birja bitimlari bo‘yicha hisob-kitoblar ayrim o‘ziga xos xususiyatlar bilan amalga oshiriladi. Bunday usullarning eng ishonchlilaridan biri (xatarni nazorat qilish nuqtayi nazaridan) shuki, unda bozor ishtirokchilari hisob-kitoblarning umumiy tizimi bilan muvoziy ravishda ishlovchi tizimni yaratadi. Xalqaro amaliyotdan «Eurosleag» (Bryussel) va «Sedel (Lyuksemburg) xalqaro depozitar-kliring markazlari bunga namunaviy misol bo‘ladi. Mazkur tashkilotlar banklarga va

xalqaro bozorda qimmatli qog‘ozlar savdosi bilan professional tarzda shug‘ullanuvchi boshqa tashkilotlarga ko‘plab valyutalarda vakillik hisobraqamlarini ochadilar. Bu tizimlar ishtirokchilari o‘rtasidagi hisob-kitoblar ushbu depozitar-kliring markazlaridagi vakillik hisobraqamlari bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. 1996-yilning mart oyidan buyon DQMO bitimlari bo‘yicha hisob-kitoblar uchun qo‘llanilayotgan O‘zbekistan Respublikasi valyuta birjasining hisob-kitob tizimi amaliy usullarga yana bir misol bo‘la oladi. RVB hisob-kitob tizimining ishtirokchilari bo‘l mish dilerlar obligatsiyalar uchun o‘zaro to‘lovlarni o‘zlarining ushbu tizimdagi vakillik hisobraqamlari bo‘yicha amalga oshiradilar. Hisob-kitoblarning nisbatan yuqori tezligi bunday modelning ustunligi hisoblanadi. Hisob-kitob tashkiloti qisqa muddatlarda (kunma-kun) to‘lovchining hisobraqamidan to‘lovni oluvchining hisobraqamiga o‘tkazishi mumkin. Bunda banklararo o‘tkazmalarni tashkil etish va boshqa hisob-kitob tizimlarini ham bunga jalb etishning hojati yo‘q, bu, odatda, hisob-kitob tadbirini uzaytiradi va sekinlashtiradi. Mazkur modelning ijobiy sifatlaridan yana biri shuki, u xaridorlarning ular tomonidan sotib olingan qimmatli qog‘ozlarini so‘ndirish qobiliyatini nazorat qilish imkonini beradi. Savdolar ishtirokchisi obligatsiyalarni sotib olishga faqat obligatsiya uning birjaning hisob-kitob tizimidagi vakillik hisobraqamida pul mablag‘lari bilan oldindan quvvatlangan hollarda buyurtma berishi mumkin bo‘lgan qoida amal qiladi. Biroq alohida hisob-kitob tizimidagi hisobraqamda mablag‘larni oldindan muxosara (blokada) qilish ularni ma’lum muddatga ishtirokchining oddiy to‘lov aylanmasidan chiqarib qo‘yishi tufayli xalqaro amaliyotda bunday imkoniyatdan deyarli foydalanilmaydi. Modelning kamchiligi shuki, tizim ishtirokchilari, ko‘pincha, alohida depozitar-kliring markazlaridagi boshqa operatsiyalar uchun o‘zlarining hisobraqamlaridagi qoldiqlardan erkin foydalana olishmaydi. Bunda pul mablag‘larini umumiy to‘lov tizimidan operatsiyalar uchun alohida-alohida hisobraqamlarning bo‘lishi likvidlilikni boshqarishni qiyinlashtiradi.

Qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berishni tashkil etish. Tuzilgan bitim natijalariga ko‘ra qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berishning ikki usuli ma’lum – qimmatli qog‘ozlar sertifikatlarini avvalgi egasining qo‘lidan yangi egasining qo‘liga o‘tkazish yo‘li bilan, yo bo‘lmasa, ushbu qimmatli qog‘ozlarni avvalgi egasining ixtisoslashtirilgan tashkilot – depozitariydagi saqlash uchun mas’ul hisobraqamidan yangi egasining saqlash uchun mas’ul hisobraqamiga o‘tkazish yo‘li bilan. Depozitariy – o‘z mijozlarining qimmatli qog‘ozlarni saqlovchi va ushbu qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan huquqlar hisobini yurituvchi tashkilot bo‘lib, u o‘zining mijozlari bilan «depo» hisobraqamlari – qimmatli qog‘ozlarni saqlash uchun mas’ul hisobraqamlarni yuritish haqida shartnomalar tuzadi. Mazkur shartnomalarga muvofiq depozitariylar mijozlarning qimmatli qog‘ozlarini saqlash uchun qabul qilishi, qabul qilingan qimmatli qog‘ozlarga xizmatlar ko‘rsatishi, mijozlarga ularning talabiga ko‘ra qimmatli qog‘ozlarning sertifikatlarini berishi, shuningdek, qimmatli qog‘ozlar egalarining talabiga ko‘ra saqlanayotgan qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan mulkiy huquqlarni boshqa shaxslar foydasiga qayta ro‘yxatdan o‘tkazishi («depo» hisobraqamlari bo‘yicha «o‘tkazmalarni» amalga oshirishi) shart. Depozitariylarda saqlanayotgan va «depo» hisobraqamida hisobda turgan qimmatli qog‘ozlarning egalari depozitariyga mazkur qimmatli qog‘ozlarni ularning yangi egasi foydasiga o‘tkazish haqida ko‘rsatma berishi mumkin. Depozitariy bunday farmoyishni olib, qimmatli qog‘ozlarni ularning avvalgi egasining «depo» hisob raqamidan chiqaradi (debetlaydi) va ushbu qimmatli qog‘ozlarni ularning yangi egasining «depo» hisobraqamiga kiritadi (kreditlaydi). Mazkur operatsiya pul o‘tkazish operatsiyasiga o‘xshash. O‘tkazilayotgan qimmatli qog‘ozlarning sertifikatlari depozitariyning ularni saqlash joyida (seyfda) harakatsiz qoladi. Faqat depozitariy hisob registrlarining holati o‘zgaradi, chunonchi, saqlanayotgan qimmatli qog‘ozlar endi yangi egasining hisobiga o‘tadi. Kliring natijalariga ko‘ra depozitarivga savdolar ishtirokchilari hisobraqamlarini debetlash va kreditlash uchun ko‘rsatmalarga ega bo‘lgan hisob-kitob hujjatlari

kelib tushadi. Depozitariy tomonidan ushbu topshiriqlarning bajarilishi qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berishga doir majburiyatlarning ijro etilishi hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2001. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni – T.: O‘zbekiston, 1998. 3. «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1991-yil 19-noyabrda qabul qilingan. 4. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan. 5. «Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2001-yil 29-avgust. 1-260-11. 6. «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2008-yil 22-iyulda qabul qilingan.

O'xshashlar

Budjеt tashkilotlarida invеntarlashni o‘tkazish tartibi va ularni hisobga olish

Birja faoliyatida sanksiyalar qo‘llash

Korxona biznes rejasi tushunchasi va ularni tuzish tartibi

Tadbirkorlarning xo‘jalik aloqalari.

Birja shartnomalarini bekor qilish tartibi