Aholini ish bilan bandligining shakllanishi va mohiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Aholini ish bilan bandligining shakllanishi va mohiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB

Ko'chirib olish

Aholini ish bilan bandligining shakllanishi va mohiyati Reja: 1.Aholini ish bilan bandligining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati. 2.Aholini ish bilan ta’minlashni tartibga solish 3.O‘zbekiston Respublikasida a holini ish bilan bandlik siyosati 4.Jahon moliyaviy -i qtisodiy inqirozi sharoitida aholini ish bilan bandligi oshirish muammolarini hal etish yo‘llari.

Quyidagilar ish bilan ta’minlangan deb hisoblanadi:  yollanib ishlayotgan, shu jumladan,, ishni to‘liqsiz ish vaqtida haq evaziga bajarayotgan, shuningdek, haq to‘lanadigan boshqa ishga, shu jumladan,, vaqtinchalik ishga ega bo‘lgan fuqarolar;  betobligi, mehnat ta’tilida, kasbga qayta tayyorlashda, malaka oshirishda ekanligi, ishlab chiqarishni to‘xtatib qo‘yganligi munosabati bilan, shuningdek, qonun hujjatlariga muvofiq vaqtincha ish joyi saqlanib turadigan boshqa hollarda vaqtincha ish joyida bo‘lmagan fuqarolar;  o‘zini ish bilan mustaqil ta’minlayotgan fuqarolar, shu jumladan,, yuridik shaxs tashkil qilmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan fuqarolar, kooperativlarning a’zolari, fermerlar va ularning ishlab chiqarishda qatnashayotgan oila a’zolari;  Qurolli kuchlarda, Milliy xavsizlik xizmati va ichki ishlar organlari va qo‘shinlarida xizmatni o‘tayotgan, shuningdek, muqobil xizmatni o‘tayotgan fuqarolar;  ta’lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqarishda ajralgan holda ta’lim olayotgan fuqarolar;  qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat olib borayotgan jamoat birlashmalari va diniy muassasalarda ishlayotgan fuqarolar.  Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi «Mehnat kodeksi»ga muvofiq quyidagi sabablarga ko‘ra vaqtinchalik ish joyida bo‘lmagan fuqarolarning ish joyi saqlanib qoladi va ular ish bilan ta’minlangan, deb hisoblanadilar:  davlat va jamoat vazifalarini bajarayotgan vaqtda;  ish beruvchi va mehnat jamoasi manfaatlariga doir vazifalarni bajarganda;  jamiyat manfaatlariga doir harakatlar qilganda. O‘zini ish bilan mustaqil ta’minlaydigan fuqarolar toifasiga quyidagilar kiradi:  tadbirkorlar;  fermerlar va ularning ishlab chiqarishda ishtirok etayotgan oila a’zolari;  dexqon xo‘jaligining ishlab chiqarishda qatnashayotgan oila a’zolari;  kooperativlarning a’zolari;  yozuvchilar, rassomlar va boshqalar.

Iqtisodiy jihatdan faol bo‘lgan aholi uchun, shu jumladan,, ishsizlar uchun ish bilan ta’minlash maqomini belgilab olish muhimdir. Odatda besh maqom bor. Ish bilan ta’minlashning yuqorida keltirib o‘tilgan turlari aholining ishga bo‘lgan ehtiyoji bilan ish o‘rinlari o‘rtasidagi muvozanatni miqdor va sifat jihatidan ta’minlash holatini aks ettiradi, bunda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti uchun qulay shart- sharoitlar yaratiladi. Bozor munosabatlariga o‘tish davri sharoitida mehnat samaradorligi ortib borishiga qarab, kasbiy mehnat bilan ta’minlanish darajasi umuman mamlakat bo‘yicha qisqarib boradi. Bunga sabab shuki, yuqori samarali iqtisodiyot nisbatan kamroq miqdordagi xodimlarga muhtoj bo‘ladi, shuningdek, aholida ijtimoiy foydali mehnatning boshqa turlariga qiziqish ortishi bilan uning ish o‘rinlariga bo‘lgan ehtiyoji ham kamayib boradi. Ish bilan ta’minlash munosabatlarini iqtisodiy, demografik va ijtimoiy jarayonlar taqozo qiladi. Uning iqtisodiy mazmunini xodim uchun o‘z mehnati bilan o‘ziga munosib tarzda yashashni ta’minlash, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining o‘sishiga yordam berish imkoniyatida o‘z ifodasini topadi. Ijtimoiy mazmun shaxsning tarkib topishi va rivojlanishida ifodalanadi. Demografik mazmun ish bilan ta’minlash aholining yosh va jinsiy xususiyatlari, uning tarkibi va boshqalar bilan bog‘liqligini aks ettiradi. Mehnat - insonning o‘ziga xos xususiyatlariga ega faoliyati bo‘lib, harakatlarning anglatganligi, kuch-quvvat sarflanishi, natijadorlik, ijtimoiy foydalilik va hokazolar shular jumlasiga kiradi. Mehnat vaqt xususiyatiga ega, u bo‘linadi va dam olish bilan almashinib turadi. Mehnat ishchi kuchini ishlab chiqishda ishlatish jarayonidir. Ish bilan bandlik insonning mehnat qilish munosabati va mehnat sohasidagi ehtiyojlarini k o ndirish bilan bog‘liq holda kechadigan ijtimoiy rivojlanishning muhim tomonlaridan biridir. Mehnatdan farq l i ularo q , ish bilan bandlikni kishilarning aniq; ish joyidagi amaliy faoliyatiga tenglashtirib bo‘lmaydi. Ish bilan bandlik mehnatga layoqatli kishilarning ish bilan qanday ta’minlanganligini ko‘rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, kishini ish bilan band hisoblash uchun u biron-bir jamoaning a’zosi bo‘lishi yoki o‘z ishini yaratishi kerak.

Aholini ish bilan ta’minlashni tartibga solish Ijtimoiy siyosatning tarkibiy qismi bo‘lgan aholini ishi bilan bandligi siyosati uchta asosiy maqsadga erishishni nazarda tutadi:  tarkibiy qayta qurishni rag‘batlantirish asosida bo‘shab qolgan xodimlarni qayta taqsimlash jarayonini jadallashtirish;  ishsizlarni mehnat hayotiga juda tezlik bilan jalb qilish;  ish qidirayotganlardan har birini ish bilan ta’min etish.  Davlat aholini ish bilan ta’minlash siyosatining chora-tadbirlari quyidagi sohalar bo‘yicha tabaqalashtirilgan:  ta’sir ko‘rsatish ob’ekti bo‘yicha (umumiy va ixtisoslashgan chora- tadbirlar);  mablag‘ bilan ta’minlash manbalari bo‘yicha. Aholini ish bilan ta’minlashga ta’sir ko‘rsatish usullariga quyidagilarni kiritish mumkin:  bevosita (ma’muriy) usullar: qonun yo‘li bilan tartibga solish;  mehnat qonunchiligi, jamoa shartnomalari;  bilvosita (iqtisodiy) usullar: moliyaviy, monetar, fiskal (xazina) siyosati.  Aholini ish bilan ta’minlashga davlatning ta’sir ko‘rsatish turlari:  passiv ta’sir ko‘rsatish - ish bilan band bo‘lmagan aholiga ijtimoiy yordam;  faol ta’sir ko‘rsatish - mehnat taklifini rag‘batlantirish, mehnatga bo‘lgan talabni rag‘batlantirish, talab va taklifni muvofiqlashtirish chora- tadbirlari (axborot, maslahat xizmati ko‘rsatish, kasbiy sohada maslahatlar berish, aholining kamroq raqobatbardosh guruhlari uchun bandlik dasturlarini ishlab chiqish va hokazolar), mintaqalarga yordam ko‘rsatish chora-tadbirlari va shu kabilar. Davlat bandlik siyosati doirasida mehnat bozorini tartibga solishda bandlik jamg‘armalarining ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Bandlik jamg‘armasi xarajatlarini shartli ravishda to‘rtta yo‘nalish bo‘yicha qismlarga ajratish mumkin:

1. Ishsizlik bo‘yicha nafaqaga sarflanadigan mablag‘lar, ishsizlarga moddiy yordam ko‘rsatish, uzoq muddatli pensiyalar to‘lash. Bularni passiv siyosat deb atash qabul qilingan. 2. Qayta tayyorlash va jamoat ishlariga sarflanadigan mablag‘lar. Faol siyosatning mazkur shakli amaldagi qonunchilikdan kelib chiqadi, ya’ni bandlik sohadagi davlat xizmati uchun majburiy hisoblanadi. 3. Moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga, qimmatli qog‘ozlar sotib olish va boshqa xarajatlarga mo‘ljallangan mablag‘lar. Aytib o‘tilgan bu shakllarni birlashtirib turadigan tomon shuki, ular qonun bilan kafolatlanmagan. Shu bilan birga “moliyaviy qo‘llab-quvvatlash” moddasiga doir xarajatlarni mehnat bozoridagi faol siyosat shakllariga kiritish qabul qilingan. 4. Bandlik xizmatlarini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan mablag‘lar (ularni ta’minlash, kapital mablag‘lar, reklama, “Bandlik” axborot xizmati). Ishsizlarga uzoq muddatli pensiyalar tayinlanishi munosabati bilan Pensiya jamg‘armasi xarajatlari bandlik jamg‘armasidan qoplanadi. Aholining Bandlik jamg‘armasiga badallar to‘lashi uchun sug‘urta tarifi mehnat haqiga to‘lashga mo‘ljallangan mablag‘larning 1,5%ini tashkil etadi. Badallik uchun badallar to‘lashdan nogironlarning jamoat tashkilotlari, nogironlar va pensionerlarning jamoat tashkilotlari, ularga tegishli bo‘lgan korxonalar, shuningdek, diniy birlashmalar ozod qilinadi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda mehnat bozorini boshqarishda bir qator yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ular aholi bandligi davlat xizmatiga taalluqlidir.Bu xizmatning asosiy vazifasi mehnat bozori haqidagi axborotni tarqatish hisobiga mehnat bozorining faoliyat ko‘rsatish samaradorligini oshirishdan iborat. O‘zbekistonda aholi bandlik xizmati 1991 yilda tashkil etilgan edi. Respublika aholi bandlik xizmati ishining asosiy tamoyillari xalqaro amaliyotga muvofiq keladi. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston aholi bandligi xizmati mintaqalarda (viloyatlar, shahar va tumanlarda) ishlab turibdi. Aholining bandligiga ko‘maklashish bilan bog‘liq xizmatlar bandlik xizmati organlari tomonidan bepul ko‘rsatiladi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi bandlikning xususiy xarakterdagi nodavlat tuzilmalari ham tashkil etilishiga imkon

bermoqda. Bular xodimlarni tanlash bo‘yicha tijorat agentliklari, o‘quv yurtlari huzuridagi muassasalar, diniy idoralar huzuridagi va hokazo muassasalardir. Mehnat birjalari ham ishlab turibdi. Tajribalar ko‘rsatishicha, mehnat birjalari mehnat bozorining to‘la ma’noda tartibga soluvchi ta’sirchan vositasi bo‘lib qolishi mumkin. Mehnat birjalari mehnat bozori haqidagi, uning ahvoli va istiqboli to‘g‘risidagi axborotlarni to‘playdi. Bozor tuzilmasi sifatidagi mehnat birjasi xilma-xil vazifalarni bajaradi . Aholi bandligini nodavlat darajada tashkil etish sohasidagi tijorat tuzilmalarining boshqa shakllari ham mavjud. O‘zbekiston Respublikasida a holini ish bilan bandlik siyosati Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat aholini ish bilan ta’minlash va ishsizlikni bartaraf etish bo‘yicha izchil ijtimoiy-iqtisodiy siyosat olib boradi. Chunki ish bilan bandlikni oshirish milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, aholi turmush darajasini oshirish va yuksak taraqqiy etgan mamlakatlar qatoriga qo‘shilishning muhim omili hisoblanadi. Ish bilan bandlik sohasida davlat siyosatining yuritilishi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy ijtimoiy vazifalaridan biridir. O‘zbekistonda aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosati quyidagi tamoyillarga asoslanadi: • mehnat qilish va ishni erkin tanlash huquqini amalga oshirishda barcha fuqarolarga jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy ahvoli, mansab mavqei, dinga munosabati, e’tiqodi va jamoat birlashmalariga mansubligi, shuningdek xodimlarning ishchanlik jihatlari hamda ular mehnatining natijalariga bog‘liq bo‘lmagan boshqa holatlardan katiy nazar teng imkoniyatlarni ta’minlash; • kishilarning mehnat va tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish, ularda mehnat qilish va hayot kechirishda munosib sharoitlarni ta’minlaydigan unumli va ijodiy mehnat qobiliyatini rivojlantirishga ko‘maklashish; • mehnat qilishning ixtiyoriyligi; • ish bilan ta’minlanish sohasida ijtimoiy kafolatlar berish va aholini ishsizlikdan himoya qilishni ta’minlash;

• ijtimoiy himoyaga o‘ta muhtoj va ish topishda qiynalayotgan fuqarolar uchun mavjud ish joylarini saqlab qolayottan va yangi ish joylarini yaratayottan ish beruvchilarni rag‘batlantirish; • ish bilan ta’minlash sohasidagi tadbirlarni ijtimoiy va iqtisodiy siyosatning boshqa yo‘nalishlari bilan muvofiqlashtirish; • aholini ish bilan ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish, amalga oshi rish va ularning bajarilishini nazorat qilishda davlat organlari, kasaba uyushma-lari, xodimlarning vakillik organlari va ish beruvchilarning o‘zaro hamkorligi; • aholini ish bilan ta’minlash muammolarini hal qilishda davlatlararo hamkorlik. Respublikada olib borilayotgan islohotlarning tarkibiy qismi hisoblangan ish bilan bandlik siyosati quyidagi asosiy maqsadlarga erishishni nazarda tutadi: • tarkibiy qayta qurishni rag‘batlantirish asosida bo‘shab qolgan xodimlarni qayta taqsimlash jarayonini jadallashtirish; • ishsizlarni mehnat hayotiga juda tezlik bilan jalb etish; • ish qidirayotganlardan har birini ish bilan ta’minlash. Ushbu maqsadlarga erishish uchun esa davlat tomonidan quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi: 1. Agar ishsizlik davriy xususiyat kasb etsa, bunda davlat byudjet, fiskal, kredit- pul vositalarini ishga soladi, ya’ni: • ish bilan ta’minlashni kuchaytirish uchun ishlab chiqarishga ko‘prok mablag‘ sarflaydi; • tadbirkorning manfaatdorligini oshirish uchun ssuda hamda kreditlarning foiz stavkalarini pasaytiradi; • ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarga solinadigan soliqlarni kamaytiradi. 2. Ishsizlikning friktsion va yashirin turlari o‘ sganda davlat: • qaytadan kasb o‘rgatadi ; • ta’lim berish tizimini kengaytiradi; • bo‘sh ish joylari haqidagi axborotlarni keng tarqatadi; • mehnat bozori infrat u zilmasini rivojlantirishga q aratilgan investitsiya-larni ko‘paytiradi.

Aholini ish bilan ta’minlashga ta’sir ko‘rsatish usullariga quyidagilarni kiritish mumkin: • bevosita (ma’muriy) usullar - qonun yo‘li bilan tartibga solish; • bilvosita (iqtisodiy) usullar - moliyaviy, monetar, fiskal siyosati. Aholini ish bilan ta’minlashga davlatning ta’sir ko‘rsatishning quyidagi turlari mavjud: • passiv ta’sir ko‘rsatish - ish bilan band bo‘lmagan aholiga ijtimoiy yordam; • faol ta’sir ko‘rsatish - mehnat taklifini ra g‘ batlantirish, mehnatga bo‘lgan talabni rag‘batlantirish, talab va taklifni muvofi ql ashtirish chora-tadbirlari (axborot, masla h at xizmati ko‘rsatish, kasbiy sohada masla h atlar berish, aholining kamro q ra q obatbardosh guruhlari uchun bandlik dasturlarini ishlab chiqish va ho kazolar), minta q alarga yordam ko‘rsatish chora-tadbirlari va shu kabilar. Davlatning faol ta’sir ko‘rsatish siyosati hududiy mehnat bozorlari holatidan kelib chiqadi. Agar hududda ishchi kuchi ortiqchaligi (profitsit) ro‘y berib, taklif hajmi talabdan yuqori bo‘lsa, u holda davlat ishchi kuchi taklifini kamaytirish va unga bo‘lgan talabni ko‘paytirishni rag‘batlantirish siyosatini yuritadi. Aksincha, agar hududda ishchi kuchi tanqisligi (defitsit) kuzatilsa, u holda davlat ishchi kuchi taklifini ko‘paytirish va unga bo‘lgan talabni kamaytirish yuzasidan aniq, chora-tadbirlarni belgilaydi. Bugungi kunda respublikamizning deyarli barcha hududlarida ishchi kuchi ortiqchaligi mavjud va ishchi kuchi bozorida taklif talabdan yuqoridir. Shu bois ishlashni xohlovchilarning mehnat bozorida erkin harakat qilishlari va mustaqil ish bilan ta’minlanishlari uchun davlat fuqarolarga bir qancha kafolatlarni nazarda tutadi. Ya’ni, davlat: • ish bilan ta’minlash turi, shu jumladan turli mehnat tartibidagi ishni tanlash erkinligi; • ishga qabul qilishni qonunga xilof ravishda rad etish va mehnat shartnomasini g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilishdan ximoyalanish; • maqbul keladigan ish tanlash va ishga joylashishga bepul yordam berish;

• har kimga kasb va ishga eta bo‘lish, mehnat qilish va ish bilan ta’minlanish shart-sharoitlari, mehnatga haq to‘lash hamda xizmat pog‘onasidan yuqorilab borishda teng imkoniyatlar yaratish; • yangi kasbga (mutaxassislikka) bepul o‘qitish, mahalliy mehnat organlari yoki ulariing yo‘llanmasi bilan boshqa o‘quv yurtlarida stipendiya to‘lab malakasini oshirish; • boshqa joydagi ishga qabul kilinganda sarf kilingan moddiy xarajatlar uchun qonun hujjatlariga muvofiq kompensatsiya to‘lash; • haq to‘lanadigan jamoat ishlarida qatnashish uchun muddatli mehnat shartnomalari tuzish imkoniyatini kafolatlaydi. Davlat tomonidan qo‘llaniladigan tartibga soluvchilarning (iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy va huquqiy) o‘rni mehnat bozorida ziddiyatlarni yumshatish, ishchi kuchiga talab va taklif konyukturasidagi nomuvozanat va ularni inqiroziy buzilish oqibatlaridan (yalpi ishsizlikning paydo bo‘lishi, ijtimoiy xo‘jalikda ishga joylashishga imkoniyat yo‘qligi, daromadlarning pasayishi va boshqalardan) ogohlantirish yo‘li bilan belgilanadi. Ba’zida bozor munosabatlarining ijtimoiy oqibatlari natijasida shunday sharoitlar shakllanadiki, unda qishloq aholisi bir qismining mehnat qilish va daromad olish huquqlariga ega bo‘lishida jiddiy qiyinchiliklar vujudga kelishi natijasida turmush darajasi pasayadi. Iqtisodiy tartibga soluvchilar (soliqlar, mehnat haqi, moliya-kredit vositalari, investitsiyalarning jalb etilishi, ish bilan bandlikka ko‘maklashish jamg‘armasi va boshqalar) ijtimoiy-iqtisodiy muhitni yaratishga qaratilgan. Unda qishloq ishchi kuchining harakati talab va taklifga muvofiq har bir mazkur davrda quyilgan maksad va vazifalarni amalga oshirishda sodir bo‘ladi. Tartibga soluvchilarning eng muhim yo‘nalishi shundan iboratki, ularning majmuasi orqali mehnat bozorida nisbiy muvozanatga erishish mumkin. Mamlakat mehnat potentsinalidan samarali foydalanish va ishsizlikni bartaraf etishga qaratilgan davlat siyosatining yana bir yo‘nalishlaridan biri «Aholini ish bilan ta’minlash» hududiy dasturlarining amalga oshirilishidir. Mazkur dastur Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri va viloyatlar miqyosida ishlab chiqilib, unda iqtisodiyot tarmoqlarida yangi ish o‘rinlari yaratish parametrlari belgilanadi.

Mehnat bozorida davlatning amalga oshiradigan siyosatlaridan yana biri ijtimoiy himoya siyosatidir. Unga ko‘ra davlat mehnat bozorida raqobatbardosh bo‘lmagan va ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslarni ishga joylashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘zda tutadi. Ya’ni, aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish maqsadida korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga ijtimoiy himoyaga muhtoj, ish topishda qiynaladigan va mehnat bozorida teng sharoitlarda raqobatlashishga qodir bo‘lmagan shaxslarni ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam miqdori belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 1 dekabrdagi 504- sonli qarori bilan tasdiqlangan «Ijtimoiy himoyaga muhtoj, ish topishda qiynaladigan va mehnat bozorida teng sharoitlarda raqobatlashishga qodir bo‘lmagan shaxslarni ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam miqdorini belgilash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofik fuqarolarning ushbu toifasiga quyidagilar kiradi: • un to‘rt yoshga to‘lmagan bolalari va nogiron bolalari bor yolg‘iz ota, yolg‘iz onalar hamda ko‘p bolali ota-onalar; •ta’lim muassasalarini tamomlagan yoshlar, ular ta’lim muassasasini tamomlagandan keyin bir yil davomida; • O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlaridan, Ichki ishlar vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati va Favkulodda vaziyatlar vazirligi qushinlaridan bo‘shatilganlar; • nogironlar va pensiya yoshiga yaqinlashib kolgan shaxslar; • jazoni ijro etish muassasalaridan ozod kilingan yoki sud qarori bilan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralariga tortilgan shaxslar. Nogironlar uchun ish joylarining eng kam miqdori xodimlarning ro‘yxatdagi o‘rtacha soni kamida 34 kishini tashkil etadigan korxonalar uchun, ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslarning boshqa toifalari uchun esa ish joylarining eng kam miqdori xodimlarning ro‘yxatdagi o‘rtacha soni 100 va undan ortiq kishini tashkil etadigan korxonalar uchun belgilanadi. Nogironlar uchun barpo etiladigan yoki ajratiladigan ish joylarining eng kam miqdori xodimlarning ro‘yxatdagi o‘rtacha sonining kamida 3,0 %i miqdorida belgilanadi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslarning boshqa toifalari uchun korxonalar tomonidan barpo etiladigan yoki ajratiladigan ish joylarining eng kam soni aniq,

korxonalarning salohiyati va ularning moliyaviy ahvolidan kelib chiqib belgilanadi. Bunda ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun, nogironlardan tashqari, barpo etiladigan (ajratiladigan) ish joylari soni xodimlarning ro‘yxatdagi o‘rtacha sonining 4,0 %igacha belgilanadi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar ko‘rsatilgan toifalarining xarakterli talablariga muvofik, keluvchi mehnat sharoitlarini ta’minlovchi ish joyi ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun barpo etilgan (ajratilgan yoki band qilib quyilgan) ish joyi hisoblanadi, ya’ni: • nogironlar uchun - salomatligi va mehnat faoliyatiga nisbatan quyiladigan belgilangan aksil ko‘rsatkichlar hisobga olingan holda xodimga mehnat operatsiyalarini to‘siqsiz bajarish imkonini beruvchi ish joylari; • kasb-xunar ta’limiga ega bo‘lmagan yoshlar uchun, ular umumta’lim muassasalarini tamomlaganlaridan keyin bir yil davomida - shogirdlik ish joylari yoki maxsus kasb-xunar tayyorgarligini talab qilmaydigan ish joylari; • o‘rta maxsus va kasb-xunar ta’lim muassasalarini tamomlagan yoshlar, shuningdek harbiy xizmat qo‘shinlaridan bo‘shatilgan shaxslar uchun ular o‘quv yurtlarini tamomlaganlari yoki bo‘shatilganlaridan keyin bir yil davomida -ularning kasb-xunar tayyorgarligiga muvofiq keluvchi ish joylari; • yolgiz ota, yolgiz onalar hamda ko‘p bolali ota-onalarga - bolalarni tarbiyalash va mehnat majburiyatlarini bajarishni birga qo‘shib olib borish imkonini beruvchi o‘zgaruvchan jadvalli ish joylari; • jazoni ijro etish muassasalaridan ozod kilingan yoki sud qarori bilan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralariga tortilgan shaxslar uchun - maxsus malakani talab qilmaydigan har qanday ish. Qonunchilikka ko‘ra, ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun barpo etilgan yoki ajratilgan mehnat o‘rinlariga joylashtirish ish beruvchi tomonidan tuman (shahar) bandlikka ko‘maklashish markazining yo‘llanmasi bo‘yicha yoki mustaqil ravishda amalga oshiriladi. Jahon moliyaviy -i qtisodiy inqirozi sharoitida aholini ish bilan bandligi oshirish muammolarini hal etish yo‘llari.

2010 yilda mamlakatimizda jami 950 mingdan ortiq yangi ish o‘rni tashkil etish mo‘ljallanmoqda. Ularning qariyb yarmi kichik korxonalar, mikrofirmalar tashkil etish, yakka tartibdagi tadbirkorlikni, xizmat ko‘rsatish va servis sohasini yanada rivojlantirish, pudrat asosidagi qurilish, shu jumladan, uy-joylarni ta’mirlash va rekonstruksiya qilish ishlari ko‘lamini kengaytirish hisobidan yaratiladi. 2010 yilda ham aholini turli shakldagi kasanachilik ishlariga jalb etish, xalq hunarmandchiligini rivojlantirish, oilaviy tadbirkorlikni rag‘batlantirish – bularning barchasi bandlikni ta’minlashning amalda o‘zini oqlagan muhim yo‘nalishlari bo‘lib qoladi. Shu asosda 208 ming nafardan ortiq kishini, avvalo, ko‘p bolali ayollar, nogironlar va aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj boshqa toifalarini ish bilan ta’minlash ko‘zda tutilmoqda. Iqtisodiyotda bozor qonunlari va talablariga muvofiq ravishda ro‘y beradigan o‘zgarishlar aholining ish bilan bandligi kontseptsiyasining o‘zgarishini keltirib chiqaradi. Mulkchilik munosabatlari birlamchidir. Ular ikkilamchi ishlab chiqarish munosabatlari sifatida namoyon bo‘ladigan ish bilan bandlik munosabatlarini belgilaydi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqilayotgan ish bilan bandlikning yangi kontseptsiyasi uyda, uy xo‘jaligida bajariladigan mehnat faoliyati shakllarini mutlaqo qonuniy va ijtimoiy e’tirof etilgan shakllar sifatida legallashtiradi. Shunday qilib, hozirgi paytda O‘zbekistonda davlatning uzoq muddatli strategiyasi mavjudligi bozor iqtisodiyotining ehtiyojlariga javob beradigan ish bilan bandlik zamonaviy paradigmasining qaror topishi yuz bermoqda (chizma). Иш кучига талабнинг шаклланиш сиёсати Иш чи кучи таклифини нг шаклланиш сиёсати Ишлаб турган корхоналарда иш ў ринларини са қ лаб қ олиш ва ташкил этиш Тадбиркорликни ривожлантириш асосида янги иш ў ринларини ташкил этиш Ҳақ т ў ланадиган жамоат ишларини ташкил этиш Ме ҳ нат потенциалидан фойдаланиш имконияти чекланган шахслар учун иш ў ринлари ни ташкил этиш Ходимларни ўқ итиш ва қ айта ўқ итиш Муста қ ил шу ғ улланишни ривожлантириш Иш ва қ тининг давом этишини тартибга солиш Миграция жараёнларини тартибга солишИш кучи талаби ва таклифига мувозанатли таъсир к ў рсатиш сиёсати А ҳ олининг иш билан бандли ги даражасини ошириш й ў налишлари

chizma . A h olini ng ish bilan bandli gi darajasini yaxshilash y o‘ nalishlari Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitlarida aholining ish bilan bandligini tashkil qilish muammosi nazariy va amaliy jihatlarda yangicha ma’no kasb etadi. Mehnat bozorini yanada rivojlantirish aholining ish bilan bandligini tartibga solishda faol o‘rinni egallaydi. Mehnat bozorida asosiy milliy resurs – ishchi kuchi shakllanadi hamda korxonalar, tarmoqlar, viloyat va tuman mintaqalari bo‘yicha taqsimlanadi. Mehnat bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasiga jalb etilishini ta’minlaydi. U xodimning o‘zi uchun yanada mosroq ish joyiga o‘tishini engillashtiradi. Mehnat bozori orqali korxonalar zarur miqdorda va talab qilingan sifatga ega ishchi kuchi bilan ta’minlanadi. Mehnat bozori qanday kadrlar, mutaxassislar, kasblarga talab borligini, ulardan qandaylari ortiqchaligini ko‘rsatadi. Bu ko‘pgina mamlakatlar uchun dolzarb muammodir. Uning hal etilishi jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlashga qodir samarali iqtisodiyotning yaratilishini anglatadi. Ish bilan bandlikni ishchi kuchiga talabni kengaytirishga ularni foydali faoliyatga jalb qilish ko‘lamlari, shart-sharoit va shakllarini ta’minlash, ish bilan band bo‘lgan xodimlarni shakl lantirish, taqsimlash, foydalanish, bo‘shatish, qayta tayyorlash va qayta taqsimlashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar va harakatlar yi g‘ indisi, deb ta’riflash mumkin. Bu kontseptsiya doirasida to‘la oqil (ratsional) va samarali band lik farqlanadi. Ish bilan «to‘liq» bandlik sotsializmdagi mehnatning umumiyligi va majburiyligining aniq

ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan amalga oshirilishidir. U mehnatga layoqatli aholiga ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullanishning haqiqiy imkoniyatlari berilishi bilan bog‘liq. Yuqorida aytib o‘tilgan kamchiliklarni hisobga olib, ish bilan to‘liq bandlik darajasi bozor iqtisodiyotiga moslashib boradi. Mehnatga qobiliyatli aholini ijtimoiy xo‘jalikka jalb qilishning eng yuqori darajasi sifatida talqin qilish ham o‘zgarib boryapti. Ish bilan to‘liq bandlikka aholini jalb qilishning har qanday darajasida erishish mumkin, bunda u aholining ish o‘rinlariga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga muvofiq kelishi, taklif etilayotgan ish o‘rinlari iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq oqilona bo‘lishi lozim. Bu o‘rinda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq ish o‘rni deganda shunday ish o‘rni tushuniladiki, u insonning yuksak mehnat unumdorligiga erishishi, o‘zi va oilasining yaxshi yashashi uchun etarli bo‘ladigan daromadga ega bo‘lishi tushuniladi. Shu bilan birga bu ish o‘rni uning salomatligiga zarar etkazmasligi va insoniy qadr-qimmatini erga urmasligi kerak. Shunday qilib, ish bilan to‘liq bandlik mehnatga qobiliyatli barcha fuqarolarni kasbiy mehnat sohasiga jalb qilishni anglatmaydi. Inson o‘z istagi bo‘yicha ijtimoiy foydali mehnatda bandlik sohalaridan birini (kasbiy mehnatni, uy xo‘jaligini xususiy korxona va xususiy tadbirkorlik va shu kabilarni) tanlashga haqlidir. Biroq tartibga soluvchi asosiy faoliyat turi daromad keltiruvchi, shaxs farovon li gini oshiruvchi va rivojlantirishini ta’minlovchi kasbiy mehnat bilan band bo‘lishdir. Kasbiy mehnat bilan band bo‘lish darajasi xodimlar umumiy sonining ular ishlayotgan korxona qanday tashkiliy-huquqiy shaklga ega bo‘lishidan qat’i nazar mehnat resurlari soniga nisbati bilan belgilanadi. Buning ma’nosi shuki, aholining ish bilan bandlikdagi mazkur proportsiyasi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish manfaatlari, uni jadallashtirish natijalari, fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligini oshirish manfaatlariga to‘liq mos kelishi zarur. Shu bilan birga sog‘lom avlodni etishtirishga, yuqori malakali, yaxshi ta’lim olgan serharakat xodimlarni tarbiyalashga qulay sharoit yaratib berilsa, aholining bunday bandligining proportsiyasi eng maqbul deb hisoblanadi. Iqtisodiy islohot jarayonida mehnat samaradorligining ortishiga qarab, aholining mehnat bilan bandligi darajasi umuman mamlakat bo‘yicha pasayish tendentsiyasiga ega. Yaqin kelgusida respublikamizda ish bilan bandlikning rivojlanish xususiyatlari

ana shunday kechadi. Bu erda yuqori samarali iqtisodiyot nisbatan kamroq miqdordagi xodimlarga ehtiyoj sezadi, shu bilan birga aholining ishchi o‘rinlariga bo‘lgan ehtiyoji ham biroz kamayadi, chunki mehnat bilan ijtimoiy foydali bandlikning boshqa sohalariga qiziqish ortadi. Kishilarning ijtimoiy zarur ish bilan bandlikka bo‘lgan ehtiyoji va uni amalga oshirish imkoniyatini rejali tartibga solib borish lozim. Bundan maqsad insonning faoliyat ko‘rsatish, shart-sharoitlarni yaxshilash va iqtisodiyotni ng samarali ishlashini ta’minlashdir. Ish bilan bandlikning samaradorligini davlat taraqqiyoti ning mafkurasi aks ettiradigan ko‘rsatkichlar bilan tavsiflab berish mumkin . Bular mehnat resurslarining ijtimoiy foydali faoliyatida ishtirok etish xususiyatlariga asoslangan taqsimlash proportsiyalaridan iboratdir. Ular mehnat unumdorligining o‘sish darajasi, aholining ishga bo‘lgan ehtiyoji qondirilishi va ish bilan to‘liq bandlikka erishilishi kabi ko‘rsatkichlar bilan ifodalaniladi. Chunki ijtimoiy mehnat unumdorligi qanchalik yuqori bo‘lsa, jamiyatda xodimlarning daromadlari va moddiy shart-sharoitlar shunchalik ko‘proq to‘planadi. Ayni vaqtda mehnat sohasini texnik-tashkiliy tomonidan takomillashtirish, kadrlar malakasini oshirish, aholi guruhlarining mehnat va turmush sharoitining o‘ziga xos tomonlarini hisobga olish imkonini beradi. Ish bilan bandlik samaradorligining xususiyatlaridan yana biri mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan ta’minlanganlik darajasidir. Iqtisodiy jihatdan bu ko‘rsatkich aholining ish va ish o‘rinlariga bo‘lgan ehtiyojini aks ettiradi. Ish bilan bandlik samaradorligining uchinchi xususiyati ishlovchilarning mamlakat iqtisodiyotining tarmoqlari bo‘yicha taqsimlash tuzilmasidan iboratdir. Hozirgi vaqtda aholining ish bilan bandligi bo‘yicha iqtisodiyotdagi tarmoq tuzilishi mavjud jamiyat mehnat potentsialidan foydalanish samaradorligi darajasi pastligini aks ettiradi va u tubdan o‘zgartirishga muhtojdir. Nihoyat, ish bilan bandlik samaradorligining to‘rtinchi xususiyati ishlovchilarning kasb-malaka guruhlariga bo‘linishi hisoblanadi. U ish bilan band aholining kasb- malaka guruhlari bo‘yicha taqsimlanishi hamda malakali xodimlarga bo‘lgan ehtiyoj bilan mutanosiblik darajasini aks ettiradi.

Davlatning to‘lov talabini ko‘paytirishga yo‘naltirilgan xilma-xil usullar vositasida iqtisodiyotga aralashuvi orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish va buning natijasida ish bilan bandlikni kengaytirishga erishish mumkin. Bunda hal qiluvchi rol, Keyns nazariyasiga ko‘ra, xususiy sarmoya qo‘yilmalarini davlat tomonidan rag‘batlantirish va tartibga solish hisoblanadi. Sarmoya qo‘yilmalarini kengaytirish ishlab chiqarishni rivojlantirish asosida aholining ish bilan bandligini oshirishni anglatadi. Ammo, faqat 40 va 50-yillarga kelib, keynschilik «ish bilan to‘la bandlik» shiori asosida burjua iqtisodiy nazariyasi va amaliyotining tashkilotchilariga aylandi. 40-yillar o‘rtalarida ishsizlikni tartibga solish bo‘yicha paydo bo‘lgan rasmiy hukumat hujjatlari va qonunchilik, odatda ish bilan to‘liq bandlikni miqdor jihatdan aniqlamagan. U, masalan, inglizlarning oq kitobi «Ish bilan bandlik siyosati» (1944 yil) va Amerikaning «Ish bilan bandlik to‘g‘risida hujjat»larida (1946 yil) ham yo‘q. Urushdan keyingi «Ish bilan to‘liq bandlik» siyosati aslini olganda ishsizlikni tugatishni maqsad qilib qo‘ymagan. Ishsizlikning 2-4% doirasida, albatta, mavjud bo‘lishini burjua iqtisodchilari minimal yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdor deb qarashgan.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘ zbekiston Respublikasi K onstitutsiyasi. T., " O‘ zbekist o n 2009 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 20 11 yilning asosiy yakunlari va 201 2 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 201 2 yil 2 6 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi « 2012yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi » nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 201 2 y 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda 4. O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 2010 y 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jaxon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishni yo‘llari va choralari” nomli asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. T, “Iqtisodiyot” 2009 y. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to‘g‘risida. 2010 yil 27 yanvar. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2009 yil 20 yanvar, PQ-1041-son.

8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida. 2008 yil 28 noyabr, PF- 4058-son. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2008 yil 18 noyabr, PF-4053- son. 10. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 24 b. 11. Abdurahmonov Q.X., Xolmo‘minov Sh.R., Zokirova N.Q.. Personalni boshqarish. Oliy o‘quv yurti studentlari uchun darslik – T.: “O‘qituvchi” NMIU, 2008 y. .- 656 b. 12. ErgashevF., Raximova D., Sagdullaev A., Parpiev O., Zaynutdinov Sh. Innovatsion menejment. Darslik.T.: «Akademiya», 2005y

O'xshashlar

Aholining ish bilan bandligini ta’minlash

Ish bilan bandlikka ko‘maklashish markazlari xizmati

Mehnat bozori infratuzilmasi fanining mohiyati, predmeti va mazmuni

Ishsizlarni ish bilan ta'minlashning maqsadli dasturlari va ularning asosiy yo'nalishlari

Demografik jarayonlarni prognoz qilish