Demografik jarayonlarni prognoz qilish - Iqtisodiyot - Referatlar

Demografik jarayonlarni prognoz qilish

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

Demografik jarayonlarni prognoz qilish Режа : 1. Demografik prognoz qilishning mohiyati. 2. Demografik prognozlar tasnifi. 3. Aholi o‘sishini prognoz qilish usullari. 4. Aholi turmush darajasi va bandligini indikativ rejalashtirish. 5. Rejalashtirishda insoniyat rivojlanishining indikatorlari. 6. Aholi bandligining indikatorlari.

Demografik prognoz qilishning mohiyati Demografik prognoz qilish - bu aholi harakatining asosiy parametrlari va demografik vaziyat: aholi soni, yosh-jins va oilaviy tarkibi, tug‘ilishi, o‘limi, migratsiyasini ilmiy asoslangan oldindan ko‘ra bilish demakdir. Demografik prognoz qilish zarurati umuman ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni prognoz qilish va rejalashtirish vazifalari bilan bog‘liq. Oldindan demografik prognoz qilmasdan turib tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish, uy-joy qurilishi, ijtimoiy infratuzilma, sog‘liqni saqlash va ta’lim, pensiya tizimini rivojlantirish, geosiyosiy muammolarni hal etish va hokazolarning istiqbolini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Aynan shuning uchun aholi soni va tarkibi, oilalar soni va tarkibi, alohida demografik jarayonlar dinamikasini prognoz qilish faoliyati xalqaro, davlat va nohukumat tashkilotlari, muassasalari va ilmiy muassasalar umumiy faoliyatining muhim qismini tashkil qiladi. Texnik nuqtai nazardan olib qaralganda, demografik prognoz qilish odatda aholini istiqbolli hisoblab chiqish, ya’ni o‘tmishda demografik xususiyatlarning (aholi soni, demografik tuzilmalar, tug‘ilish, o‘lim) o‘zgarishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida, shuningdek ularning kelgusidagi dinamikasiga nisbatan qabul qilinadigan taxminlarni hisobga olgan holda aholi soni va yosh-jinsiy tarkibini hisoblab chiqish ko‘rinishida ishtirok etadi. Bunday turdagi hisob-kitoblar odatda aholining eng ehtimoliy o‘zgarishlari chegaralarini belgilagan holda bir necha variantlarda amalga oshiriladi. Demografik prognoz qilishning ko‘p variantliligi davr talabi hisoblanadi. Odatda prognoz uchta variantda amalga oshirilib, ularni <quyi>, <o‘rta> va <yuqori> variantlar deb atash qabul qilingan, bunda <o‘rta> variant voqealarning eng ehtimoliy kechishiga mos keladi, <quyi> va <yuqori> variantlar esa demografik ko‘rsatkichlar dinamikasining tashqi chegaralarini belgilaydi. Aholining reproduktiv, o‘zini asrash va migratsiya harakatlari o‘zgarishining tendensiyalari haqida to‘g‘ri, ilmiy asoslangan taxminlar, prognoz aniqligining muhim sharti hisoblanadi, ular haqidagi ma’lumotlarni maxsus tashkil etilgan

ijtimoiy-demografik tadqiqotlar yordamida olish mumkin. Ushbu tendensiyalar haqidagi farazlarni olg‘a surish g‘oyat qiziqarli ilmiy vazifaga aylanib bormoqda. Demografik prognozlar istalgan ijtimoiy prognoz qilish va rejalashtirishning asosida yotadi. Aslida, biz kelajak uchun nimani rejalashtirmaylik, muayyan tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarishni, jamiyatning ijtimoiy tarkibini, shu jumladan uning oilalar o‘lchamlari va tarkibi bo‘yicha tuzilishini rivojlantirishmi, har qanday ijtimoiy jarayonlar - barcha holatlarda, albatta, biz birinchi galda ushbu ijtimoiy jarayonlar bo‘lajak ishtirokchilarining jinsi va yoshi bo‘yicha soni va tarkibini bilishimiz zarur, chunki, insonlarning ushbu <parametrlari> ular faoliyatining xususiyati va intensivligiga va o‘z navbatida, ijtimoiy jaryonlarning xususiyati va intensivligiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Demografik prognoz qilish maqsadlari iqtisodiy rejalashtirish ehtiyojlari (mehnat resurslarining soni va tarkibi dinamikasini oldindan ko‘ra bilish zarurati); tovarlar yoki xizmatlarning u yoki bu turlari uchun, shu jumladan marketing vazifalarini hal etish uchun iste’mol talabining bo‘lajak dinamikasini baholash zarurati; uy-joy qurilishini rejalashtirish ehtiyojlari; ijtimoiy soha (ta’lim, sog‘liqni saqlash, pensiya tizimi va b.)ni rejalashtirish ehtiyojlari; geosiyosiy vazifalar va ko‘plab boshqa masalalar bilan bog‘liq . Demografik prognoz qilish maqsadlari aholining prognozlarini tasniflash uchun muhim asoslardan biri hisoblanadi. Demografik prognozlarning ishonchliligi, ya’ni aholining prognoz xususiyatlari va demografik prognozlarning haqiqatda qanday bo‘lishiga mos kelishi ushbu prognozlarning muhim xususiyati hisoblanadi. Demografik prognozning ishonchliligi boshlang‘ich demografik axborotning aniqligi, qabul qilinayotgan farazlarning asosliligi va prognoz davrining uzoqligi bilan belgilanadi. Demografik prognozlar tasnifi Prognoz gorizontining uzunligi va prognoz davrining uzoqligi demografik prognozlarni tasniflashning birinchi mezoni hisoblanadi. Odatda qisqa muddatli (1-5

yil), o‘rta muddatli (5-10 yil) va uzoq muddatli (25-30 yil) demografik prognozlar mavjud. Prognoz gorizonti qanchalik keng bo‘lsa, prognozlar shunchalik aniq va ishonchli bo‘ladi. Mamlakatimizda qisqa va o‘rta muddatli demografik prognozlar muntazam ravishda ishlab chiqilib, sho‘rolar davrida ular asosida besh yillik rejalar (qisqa muddatli prognozlar) va 15-20 yilga mo‘ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlari belgilanardi. Ushbu prognozlar ko‘p jihatdan konyunktura xususiyatiga ega edi va ko‘pincha turli guruhlar manfaatlari o‘rtasidagi o‘ziga xos murosaning natijasi hisoblanardi. Masalan, sobiq Ittifoqning aksariyat respublikalari o‘z aholisi prognoz sonining yuqori bo‘lishidan manfaatdor edi, chunki ular markazdan oladigan ijtimoiy trnsfertlar hajmi ana shunga bog‘liq edi. Bunda markaz demografik prognozlarni ishlab chiquvchi organ hisoblangan Davlat reja qo‘mitasi timsolida ushbu sonni kamaytirishga intilardi, chunki aholining katta soni qator muhim makroiqtisodiy parametrlarning yomonlashuvini anglatardi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda demografik prognozlar O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi va ayrim ilmiy tashkilotlar tomonidan muntazam ravishda ishlab chiqiladi va e’lon qilinadi. Demografik prognozlarning maqsadi ularni tasniflashning ikkinchi muhim mezoni hisoblanadi. Prognoz qilish maqsadlariga ko‘ra barcha demografik prognozlar tahliliy prognozlar, ogohlantiruvchi prognozlar, normativ prognozlar va funksional prognozlarga bo‘linadi. Tahliliy prognozlarning maqsadi aholining kelgusi soni va tarkibiga, shuningdek umuman ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ehtimoliy ta’sirini baholash yo‘li bilan aholini ko‘payishining zamonaviy tendensiyalarini tadqiq etishdan iborat. Boshqacha aytganda, tahliliy prognoz shunchaki prognoz qilishni emas, balki saqlanib qolinishi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va boshqa jarayonlarning bo‘lajak dinamikasiga ta’sir ko‘rsatishi, mavjud muammolar va muammoli vaziyatlarni keskinlashtirish yoki yangilarining paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan real vaziyatdagi <og‘riqli nuqtalar>, <muammoli vaziyatlar> ni aniqlash uchun uni o‘rganishni amalga oshiradi.

Tahliliy prognoz odatda bo‘lajak demografik vaziyat parametrlarini baholash ko‘rinishida ifodalanadi, bu baholash aholi ko‘payishi holatining o‘zgarmasligi yoki uning qandaydir o‘zgarishi haqidagi taxmin asosida amalga oshiriladi. Tahliliy prognoz, odatda, uzoq muddatli hisoblanadi. Bunda, uning o‘zi haqiqatga kamroq yaqin va kam ehtimolli bo‘lgani holda tahliliy prognoz aholi soni va tarkibidagi kelgusi o‘zgarishlarni go‘yoki tasvirlaydi. Shu nuqtai nazardan tahliliy prognoz yuzaga kelishi ehtimolini aniqlash uchun demografik prognoz amalga oshiriladigan salbiy oqibatlar va muammoli vaziyatlar paydo bo‘lishining oldini olishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy va xususan, demografik siyosat maqsadlarini belgilashga xizmat qiladi. Prognoz qilish-ogohlantirish tahliliy prognozning bir turi hisoblanadi. Prognoz qilish-ogohlantirishning maqsadi yuzaga kelgan demografik vaziyatning noqulay yoki xavfli oqibatlarini ko‘rsatib berishdan iborat. T.R.Maltusning ayanchli nufus qonuni eng mashhur demografik prognoz qilish-ogohlantirishlardan biri hisoblanadi. O‘zining aholi geometrik progressiyada (ya’ni, eksponensial), hayot kechirish vositalari esa arifmetik progressiyada (ya’ni, chiziqli) o‘sishi to‘g‘risidagi g‘oyasini olg‘a surgan holda, Maltus, uning fikriga ko‘ra, aholining tez sur’atlar bilan o‘sishi va shu sababli hosil bo‘ladigan aholining ortiqcha ko‘payib ketishi keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan ayanchli oqibatlar (qashshoqlik, epidemiya, tartibsizlik, urush va h.k.) ni tasvirladi. Maltusian an’analari ruhida ijro etilgan zamonaviy prognoz qilish- ogohlantirishlardan Rim kulubining prognozlari mashhur bo‘lib, ular o‘z mualliflarining fikriga ko‘ra, aholi sonining o‘sishi, shuningdek mineral va energetika resurslarini iste’mol qilish hajmining o‘sishi tufayli kelib chiqadigan har xil fojialarga boydir. Normativ prognozning asosiy maqsadi—demografik jarayonlarning ayrim ko‘ngilli holatiga erishish uchun muayyan tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Normativ prognoz qilishda demografik vaziyat va demografik jarayonlarning ko‘ngilli holatlari to‘g‘risida qator fiklar bildiriladi: aholining istalgan soni, tug‘ilish, o‘limning maqbul darajasi va h.k. Shundan keyin ushbu ko‘ngilli yoki normativ, maqsadli parametrlarga erishish uchun ko‘rilishi lozim bo‘lgan choralar belgilanadi.

Funksional prognoz qilish maqsadi aholi to‘g‘risida iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va davlat hamda ijtimoiy boshqaruv faoliyatining boshqa sohalarida zarur bo‘lgan prognoz axborotini olishdan iborat. Funksional prognoz qilish - bu u yoki bu tashkilotlar, firmalar, korporatsiyalar, davlat organlari, o‘quv muassasalarining muayyan amaliy maqsadlari va vazifalariga xizmat qiluvchi prognoz. U, ijtimoiy tilda aytganda, ijtimoiy institutlar, tashkilotlar va boshqa ijtimoiy tuzilmalarning faoliyat ko‘rsatishini ta’minlovchi aholi guruhlari, oilalar va uy xo‘jaliklarining bo‘lajak soni va tarkibini o‘zida namoyon etadi . Aholi o‘sishini prognoz qilish usullari Quyidagilar demografik prognoz qilishning asosiy usullari hisoblanadi: u yoki bu matematik funksiyani qo‘llashga asoslangan usullar (ekstrapolyatsiya va tahliliy usullar), shuningdek komponent usuli. Matematik funksiyalarni qo‘llashga asoslangan usullar. Ayniqsa ular uchun ishonchli demografik statistika mavjud bo‘lmagan kichik hududlar (masalan, u yoki bu mamlakat mintaqalari) ushbu toifa usullarini qo‘llash uchun asos hisoblanadi. Mamlakat darajasida aholini prognoz qilish uchun matematik usullar kamdan-kam hollarda qo‘llaniladi, chunki ushbu usullarga xos bo‘lgan aholi soni o‘sishining tarkibiy qismlaridagi va yosh-jins tarkibidagi o‘zgarishlarni hisobga olmaslik prognoz qilishda katta hatolarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Mintaqa darajasida bunday xatolar ehtimoli quyidagi qo‘shimcha shart yordamida kamaytirilishi mumkin: mintaqalar aholisining umumiy soni mamlakat uchun prognoz natijalaridan farq qilmasligi lozim. Shunday qilib, mamlakat uchun prognoz mintaqa darajasida aholini prognoz qilish uchun nazorat parametri sifatida ishtirok etadi. Matematik usullar ba’zan tarixiy dinamikani tahlil qilish va global darajada aholi sonini prognoz qilish uchun ham qo‘llaniladi. Matematik usullar faqat aholining umumiy sonini prognoz qilish imkonini beradi. To‘g‘ri, erkaklar va ayollar sonini alohida tarzda prognoz qilish ham mumkin, lekin ular yig‘indisi aholining umumiy sonidan farq qilishi ehtimoldan holi emas.

Ekstrapolyatsion usul. Ushbu usul chiziqli va eksponensial funksiyalardan, ya’ni davr mobaynida aholi sonining o‘rtacha yillik absolyut o‘zgarishlari to‘g‘risidagi yoki o‘rtacha yillik o‘sish sur’atlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalanishga asoslangan. Agar ushbu ko‘rsatkichlar ma’lum bo‘lsa, u holda aholi sonining butun prognoz davri mobaynida o‘zgarmasligini taxmin qilgan holda uni istalgancha yillar oldinga hisoblab chiqish mumkin. Prognoz qilishning eng soda usullaridan biri hisobot davri uchun hisoblab chiqilgan aholi sonining o‘rtacha yillik absolyut o‘sishlari kelgusida ham saqlanib qoladi degan taxminga asoslanadi. Amalda aholini prognoz qilish uchun chiziqli funksiyadan deyarli foydalanilmaydi, chunki o‘rtacha yillik absolyut o‘sishlarning o‘zgarmasligi to‘g‘risidagi taxmin faqat juda qisqa vaqt (ko‘pi bilan 5 yil) uchun nisbatan to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Ayniqsa tug‘ilish va o‘lish darajalarining o‘zgarmasligi va migratsiya mavjud emas deb faraz qilinganda aholi soni o‘rtacha yillik o‘sish sur’atlarining o‘zgarmasligi to‘g‘risidagi taxmin haqiqatga ancha yaqin hisoblanadi. Mazkur holatda gap prognoz qilishda eksponensial funksiyadan foydalanish haqida borayapti. Tahliliy usul shunga asoslanganki, ilgarigi demografik dinamikadan kelib chiqqan holda uni eng yaqin tasvirlovchi funksiya tanlab olinadi. Bu har qanday funksiya bo‘lishi mumkin, biroq, har qanday holatda ushbu funksiya empirik xususiyatga ega bo‘lib, demografik dinamikaning hech qanday umumiy matematik qonuni mavjud emas. Komponent usuli. Mazkur usul demografik prognoz ishlab chiquvchilari oldida keng imkoniyatlarni ochib beradi. Ekstrapolyatsion va tahliliy usullardan farqli o‘laroq, u nafaqat aholining umumiy sonini bilish, balki ularni jinsi va yoshiga qarab taqsimlash imkonini beradi. Amaliyotda aholini prognoz qilish har bir jins uchun alohida yosh-jins ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi. Tug‘ilish uning yosh koeffitsiyentlarida ifodalanadi. O‘lish kuchi erkaklar va ayollar uchun alohida keyingi yoshgacha yashash yosh ehtimolida o‘z ifodasini topadi. Migratsiyani jinsi va yoshiga qarab

tasniflangan kutilayotgan har yillik netto-migratsiya atamalarida o‘lchash qabul qilingan. Aholi turmush darajasi va bandligini indikativ rejalashtirish Rejalashtirishda insoniyat rivojlanishining indikatorlari Ijtimoiy siyosatning samaradorligini aholining turmush darajasi ko‘rsatkichi bilan baholash mumkin. Turmushning barcha tomonlari dinamikasini nazorat qilish, uni o‘tgan davrlar va boshqa mamlakatlar bilan, shuningdek, yuzaga kelgan oqilona ilmiy normalar bilan solishtirish imkonini beruvchi turmush darajasi indikatorlarining tizimi salomatlik ko‘rsatkichlari va sog‘liqni saqlash, bandlik, ovqatlanish, uy-joy sharoitlari ko‘rstkichlarini, ro‘zg‘or buyumlarining mavjudligini, madaniyat darajasi, pullik xizmatlar ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi. ―BMTni rivojlantirish dasturi mutaxassislari uchta kattalikdan o‘rtacha ko‘rsatkich sifatida hisoblab chiqiladigan turmush darajasining umumlashtiruvchi indikatorini ishlab chiqdi: aholi jon boshiga hisoblanganda YAIM, hayot kechirish davomiyligi va aholining ma’lumot darajasi (25 yosh va undan kattalar). Bu indikator ―Inson rivoji indikatori deb nomlangan. Davlat darajasida ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda ijtimoiy hamkorlik instituti hal qiluvchi rol o‘ynaydi. G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida tadbirkorlar, kasaba uyushmalari va davlat vakillaridan iborat uch tomonlama ijtimoiy-iqtisodiy kengashlarning shakllanishi ijtimoiy hamkorlikning rasmiy siyosatga aylanishi ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Turli mamlakatlarda ular turlicha nomlanadi. Italiyada 1947 yilda Iqtisodiyot va mehnat milliy kengashi, Belgiyada 1948 yilda shunga o‘xshash organ tashkil etildi, Fransiyada iqtisodiy va ijtimoiy qo‘mita 1958 yildan buyon faoliyat yuritib kelmoqda. Bunday kengashlar Gollandiya (1950 y.), Angliya (1962 y.), Irlandiya (1973 y.) va Lyuksemburga (1966 y.) ham tashkil etilgan. Yevropa Ittifoqi doirasida iqtisodiy va ijtimoiy qo‘mita faoliyat ko‘rsatib, u boshqa funksiyalarni bajarish bilan bir qatorda milliy kengashlar faoliyatini muvofiqlashtirishga ham ko‘maklashadi. Ijtimoiy hamkorlik siyosati milliy doiralardan chetga chiqib, muvofiqlashtirilgan xalqaro (mintaqaviy) siyosatga aylanib bormoqda.

Mamlakat ko‘lamlarida konsensusni ta’minlash ijtimoiy hamkorlik mexanizmining funksiyalaridan biri hisoblanadi. Mazkur funksiyani bajarish uchun iqtisodiy va ijtimoiy kengashlar hukumat va parlamentga ijtimoiy muammolarga taalluqli qonun hamda qarorlar loyihalari bo‘yicha muntazam maslahat berib turish barobarida, mehnat munosabatlari subyektlarining manfaatlarini himoyalash, ijtimoiy adolat o‘rnatish yuzasidan uyg‘unlashtirilgan siyosatni ishlab chiqadi. Davlat darajasida ijtimoiy jarayonlarni tartibga solish milliy daromadni qayta taqsimlash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Yan Tinbergen qator mamlakatlar uchun milliy daromadni aholining ijtimoiy ehtiyojlari uchun qayta taqsimlash ulushiga baho berdi va uni shartli ravishda ijtimoiylashtirish ko‘rsatkichi deb atash mumkin. To‘rtta mamlakat uchun ushbu ko‘rsatkich quyidagi tarzda namoyon bo‘ladi: Shvetsiya - 0,299, Niderlandiya - 0,28, AQSH - 0,125, Yaponiya - 0,1. G‘arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlar ko‘rsatkichlari Shvetsiya va Yaponiyaning ekstremal ko‘rsatkichlari orasida turadi. Ijtimoiy siyosatni amalga oshirish mexanizmi bir necha yo‘nalishlarni ko‘zda tutadi. Bunga quyidagilar kiradi: ijtimoiy sug‘urta; ish haqi sohasidagi siyosat; mehnat bozoridagi ijtimoiy chora-tadbirlar; uy-joy siyosati. Ijtimoiy sug‘urta - aholini ijtimoiy himoyalashning asosiy unsuri hisoblanadi. Ijtimoiy sug‘urta tizimining maqsadi kasal bo‘lish holatida va qariyalik davrida, baxtsiz hodisalar va ishlab chiqarish bo‘yicha kasallanishlar, ishsizlik munosabati bilan insonning iqtisodiy himoyalanishini ta’minlashdan iborat. Davlat ijtimoiy sug‘urta tizimi birinchi bo‘lib Germaniyada XIX asr oxirida baxtsiz hodisalar va kasallik bo‘yicha sug‘urtalash to‘g‘risidagi (1883 - 1884 yy.), qariyalik va nogironlik bo‘yicha pensiyalarning joriy etilishi to‘g‘risidagi (1889 y.), qonunlarning qabul qilinishi bilan tashkil etildi, so‘ngra Avstriya, Daniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlarda ham ana shunday tizim yo‘lga qo‘yildi. Sug‘urtalashning ikkita xili mavjud - majburiy va ixtiyoriy. Ixtiyoriy sug‘urta ham huddi majburiy sug‘urta singari sug‘urta to‘g‘risidagi qonun hujjatlari asosida amal qiladi, lekin ixtiyoriy xususiyatga ega va sug‘urta shartnomasi bilan tartibga solinadi (sug‘urta ta’minoti) va boshqa shartlar tomonlarning kelishuviga ko‘ra belgilanadi. Daniyadan

tashqari, Yevropaning qolgan mamlakatlarida ishsizlik bo‘yicha sug‘urtalash majburiy xususiyatiga ega. Hozirgi sharoitda rivojlangan mamlakatlarda o‘z ko‘lamlari va rivojlanish darajasiga ko‘ra pensiya ta’minoti ijtimoiy sug‘urtaning asosiy turi hisoblanadi. Davlat ijtimoiy fondlarni tashkil etish tartibini, pensiyalar belgilash shartlarini (yosh, sug‘urta yoki mehnat staji, fuqarolikning davomiyligi), pensiyalar miqdorini aniqlash tamoyilini (qat’iy belgilangan, eng kam ish haqiga bog‘liq) tartibga soladi. Ijtimoiy fondlar davlat dotatsiyalari, ish beruvchilar uchun ijtimoiy soliqlar va sug‘urtalanuvchilarning badallari hisobidan shakllanadi. Ishsizlik bo‘yicha davlat ijtimoiy sug‘urtasi ijtimoiy himoyalashni ta’minlovchi ijtimoiy sug‘urtaning yana bir turi hisoblanib, u bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda XX asrning 20-30-yillarida joriy etilgan. Ishsizlik bo‘yicha nafaqaning tayinlanishi u to‘lanadigan shaxslar doirasini cheklovchi qator talablarning bajarilishi bilan bog‘liq. Nafaqa so‘rab murojaat etgan xodim muayyan stajga ega bo‘lishi, muayyan muddat (yilning choragi, bir yil) mobaynida zarur eng kam ish haqini olishi kerak. Malaka stajining davomiyligi, shuningdek nafaqa to‘lash muddati ham turli mamlakatlarda turlicha (Germaniyada 13 haftadan 52 haftagacha, AQShning aksariyat shtatlarida, Italiya va Yaponiyada o‘rtacha 26 haftagacha). Ishsizlik bo‘yicha nafaqalar to‘lashning katta ulushi davlatning chekiga tushadi. Xususan, Shvetsiyada ishsizlik bo‘yicha nafaqaning faqat 15 foizi sug‘urta badallari hisobidan, 85 foizi esa tadbirkorlarning majburiy badallari va soliqlardan yuzaga keladigan davlat mablag‘lari hisobidan to‘lanadi. Aholi bandligining indikatorlari Bandlik turmush darajasi va sifatini tavsiflovchi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar jumlasiga kiradi. Bandlik deganda katta yoshdagi (16 yoshdan katta) mehnatga layoqatli, ish bilan band bo‘lgan aholining soni tushuniladi. Aholi bandligi muammosi - bu insonlarni mehnat faoliyatiga jalb etish muammosi va ularning mehnatga bo‘lgan ehtiyojlarini ish o‘rinlari bilan qanoatlantirish darajasi. Lekin barcha mehnatga layoqatli aholi ham ish bilan ta’minlanmagan, ishsizlar ham mavjud. Aholi bandligi to‘g‘risidagi qonun

hujjatlariga muvofiq o‘zlariga bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra ish o‘rni va ish haqi (mehnt daromadi) bilan ta’minlanmagan, davlat bandlik xizmatlarida ish qidiruvchi sifatida ro‘yxatga olingan, mehnat qilishga qodir va tayyor bo‘lgan va ularga mazkur xizmat munosib ishni taklif qilmagan fuqarolar tan olinadi. YA’ni pensiya yoshiga yetmagan, o‘zlariga bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra ish haqidan mahrum bo‘lgan va mehnatga layoqatli aholining faqat bandlik xizmati ularni ish bilan ta’minlamagan qismi ishsizlar hisoblanadi. Ishsizlik ish bilan ta’minlanmagan va uni qidiruvchi katta yoshdagi mehnatga layoqatli aholining soni sifatida tavsiflanadi. Bandlar va ishsizlarning umumiy soni ishchi kuchini tashkil qiladi. Ishchi kuchi mehnat qilishga qodir bo‘lgan va mehnat qilayotgan, uy xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi, mustaqil ishni malga oshiruvchi, ish qidiruvchi barchani o‘z ichiga oladi. Bunga yoshi bo‘yicha ishlab chiqarishga (yoki mehnat faoliyatiga) kirishmagan (bolalar) yoki yoshi bo‘yicha undan chiqqan (pensionerlar) shaxslar, shuningdek ta’lim olayotgan yoshlar (o‘quvchilar, talabalar), nogironlar va harbiy xizmatchilar, bir so‘z bilan aytganda, ishlay olmaydigan va ishlashi shart bo‘lmagan, shuningdek ish qidirmagan shaxslar kirmaydi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, barcha mehnatga layoqatli aholining bandligini ta’minlashning iloji yo‘q. Chunki ayrimlar ishchi kuchiga qo‘shiladi, boshqalari undan chiqadi, uchinchilari esa ishdan bo‘shatiladi yoki o‘zlari bo‘shaydi, to‘rtinchilari ish qidirish jarayonida bo‘ladi, ishchi kuchining normal harakatlanishi yuz berib, bunda ularning bir qismi qandaydir vaqtga ishsiz qoladi. Masalan, AQShda barcha ishchi kuchining 1/5 qismi har yili ishini almashtiradi. Bandlik siklli ishsizlik mavjud bo‘lmagan taqdirda to‘liq bo‘lib qoladi: to‘liq bandlikni ta’minlash uchun friksion va tarkibiy ishsizlik hisobga olinmaydi. Demak, to‘liq bandlik ishsizlikning mavjud emasligini anglatmaydi. G‘arb adabiyotida to‘liq bandlik sharoitida ishsizlikning tabiiy darajasi friksion va tarkibiy ishsizlik yig‘indisiga teng deb qabul qilinishi bejizga emas. Bandlik sohasida indikativ rejalashtirish orqali davlat yo‘li bilan tartibga solishning ta’siri quyidagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirilmoqda:

2) bandlikning o‘sishini rag‘batlantirish va davlat sektorida ish o‘rinlari sonini oshirish dasturlari; 3) ishchi kuchini tayyorlash va qayta tayyorlash dasturlari; 4) ishchi kuchini yollashga ko‘maklashish dasturlari . Davlat subsidiyalari bilan qisman bandlik yoki to‘liqsiz ish haftasi bilan ishlash kabilar rag‘batlantiriladi. Ishsizlik darajasini pasaytirish maqsadida ―muddatdan oldin pensiyaga chiqish amaliyoti qo‘llanilmoqda. Masalan, AQShda 1980-yillarda pensiya oldi yoshidagi shaxslarni 23 foizi uchun mehnat faolligi davri qisqartirildi. Angliyada muddatdan oldin pensiyaga chiqish hisobidan 750 ming ish o‘rni barpo etildi. Ijtimoiy yordam haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, u bir necha yo‘llar bilan amalga oshiriladi: ishsizlik bo‘yicha nafaqa, moddiy yordam. Bandlikni ro‘yxatga olish bir necha darajada amalga oshiriladi: umumdavlat darajasi, bunda jamiyatning dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy vazifalari hal etilib, qabul qilinadigan qarorlarning aksariyati u yoki bu darajada bandlikda o‘z aksini topadi; mahalliy hokimiyat vakolatlari va tegishli budjetlar imkoniyatlari doirasida bo‘lgan mintaqaviy daraja, unda mehnatni tartibga solish, shu jumladan, xodimlarning ommaviy bo‘shatilishining oldini olish, ishsizlarga ijtimoiy yordam berish masalalari bo‘yicha qarorlar qabul qilinadi; mahalliy daraja, bunda mehnat bozori subyektlari, muayyan shaxsning ish beruvchi, Bandlik markazi, mahalliy ijroiya hokimiyat organlari bilan o‘zaro hamkorligi amalga oshiriladi. Barcha darajalarda tartibga solish ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotining umumiqtisodiy konsepsiyasi asosida amalga oshirilishi kerak. Mehnat bozorida vaziyatning yomonlashuvi mahalliy qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlaridan, bandlik xizmatlaridan mehnat bozoridagi ekstremal sharoitda aholining bandiligini ta’minlash yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar qabul qilishni talab qiladi. Quyidagilar shular jumlasidandir:

ijtimoiy keskinlikka barham berish yuzasidan shoshilinch qisqa mudatli tadbirlar dasturlarini ishlab chiqish; xodimlarni ommaviy tarzda ishdan bo‘shatayotgan korxonalar va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini ekspertiza qilish; xodimlarni ommaviy tarzda ishdan bo‘shatish jarayonini to‘xtatish yoki uni bosqichma-bosqich amalga oshirish; ijtimoiy mehnatlar ko‘lamini oshirish; - qayta tashkil qilish va tugatish tadbirlari o‘tkazilayotgan davrda korxona xodimlarini o‘qitish va qayta tayyorlashni tashkil qilish.

Adabiyotlar: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

O'xshashlar

Soliqni prognoz qilish fanining predmeti va vazifalari. Soliq tushumlarini prognozlash

Demografik prognozlash

Iqtisodiy matematik modellar va ularning klassifikatsiyasi

Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish va prognozlashning ekonometrik modellari

Demografik holatning mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga ta’siri