Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish va prognozlashning ekonometrik modellari - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish va prognozlashning ekonometrik modellari

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

477.5 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish va prognozlashning ekonometrik modellari Reja: 1. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasida bog‘lanishlarni aniqlash usullari 2. Prognoz, gipoteza va reja xaqida tushunchalar 3. Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish modellari tushunchasi, uning mohiyati va funksiyasi 4. Prognozlashtirish obyektining tizimli tahlili 5. Prognoz turlarining klassifikatsiyasi 6. Iqtisodiy prognozlash modellarining turlari

Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasida bog‘lanishlarni aniqlash usullari Umumlashgan katta sonni tahlil qilish va konkret kuzatishda u yoki bu qonuniyatlarni aniqlash zaruriyatligi ko‘pgina iqtisodiy tadqiqotlarning harakterli xususiyati hisoblanadi. Real borliqda hech bir iqtisodiy zaruriyat bevosita sof holda namoyon bo‘lmaydi. Bir qiymatni o‘zgartirish boshqasining o‘rtacha qiymatining o‘zgarishiga olib keladigan hollarda bog‘lanishni o‘rganish katta qiziqish uyg‘otadi. Mana shunday bog‘lanishga korrelyatsion bog‘lanish deyiladi. Korrelyatsiyani tahlil qilishdan maqsad, hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishning zichligini o‘rganishdir. Bog‘lanishlar o‘z mohiyatiga ko‘ra sodda va murakkab bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy hodisalar, shu jumladan, iqtisodiy hodisalar odatda murakkab bog‘lanishga ega bo‘ladi. Korrelyatsion tahlil hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlaydigan usullardan biri hisoblanadi. Lekin faqat korrelyatsion tahlil bog‘lanishning zichligi haqida oddiy baho bera oladi. Bu holat iqtisodiy tadqiqotlarda korrelyatsion tahlilni keng qo‘llash imkoniyatini beradi. Korrelyatsion tahlil haqida gapirganda regression tahlilni unutmaslik kerak. Regression tahlil hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishning statistik tahlil usuli bo‘lib, bog‘lanish shakllarini tahlil qiladi. Regression tahlil natijalari regressiya tenglamalari va koeffitsiyentlarida sifat ifodasiga ega bo‘ladi. Korrelyatsion va regression tahlilning samaradorligi ko‘pgina iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Korrelyatsion va regression tahlil qilishdan oldin o‘rganilayotgan hodisalar o‘rtasida bog‘lanish har tomonlama sinchiklab tahlil qilinishi lozim. Haqiqatan ham bog‘lanish mavjud bo‘lsa, korrelyatsion va regression tahlil usulidan foydalanish hamda real ahamiyatga ega bo‘lgan natijalarni olish mumkin bo‘ladi. Korrelyatsion tahlilning birinchi vazifasi, korrelyatsion bog‘lanish shakllarini, ya’ni regressiya funksiyasi ko‘rinishlarini (chiziqli, darajali, logarifmik va boshqalar) aniqlashdan iborat. Bog‘lanish shakllarini tanlash regression tahlil va tanlanayotgan funksiya haqidagi ma’lum gipotezalarni ishlab chiqish hamda tahlil qilishdan boshlanadi. Regressiyalarni tenglashtirish korrelyatsion modellarning

tarkibiy qismi bo‘lib, uni to‘g‘ri tanlay bilish, modellashtirishning eng mas’uliyatli bosqichi hisoblanadi. Korrelyatsion bog‘lanishlar tasnifi quyidagi rasm keltirilgan . Tahlil vaqtida garchi ba’zi bir tanlangan shakllarning to‘g‘riligini baholashning ba’zi bir usullari ishlab chiqilgan bo‘lsa ham, bog‘lanish shaklini tanlay olish juda muhim hisoblanadi. Iqtisodiy hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning murakkabligi ko‘pincha mavjud hodisalar butun kompleksini tahlili bilan qamrab olish mumkin bo‘lmagan holatni keltirib chiqaradi. Regressiyalarni konkret tenglashtirish har doim ma’lum darajada abstraktlash asosida quriladi. Regressiya tenglamalarini qurish hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanish konkret shaklini aniqlashda gipotetik eksperiment hisoblanadi. Ikki o‘zgaruvchi o‘rtasidagi korrelyatsiya oddiy korrelyatsiya deyiladi. Oddiy korrelyatsiya yo‘li bilan tahlil qilishdan maqsad, ikki hodisa o‘rtasidagi bog‘lanishning mavjudligi va zichligini aniqlashdan iboratdir. Ikki o‘zgaruvchi o‘rtasidagi bog‘lanish zichligining umumlashtirilgan bahosi korrelyatsiya indeksi hisoblanadi va u quyidagi formula orqali hisoblanadi :

Mazkur tasniflash shartli hisoblanadi. Korrelyatsiya indeksi juft bog‘lanish har qanday shaklining bog‘lanish zichligini baholash uchun to‘g‘ri keladi. Agar bog‘lanish chiziqli bo‘lsa, u holda bog‘lanish zichligini baholashda korrelyatsiya koeffitsiyentidan foydalanish mumkin : bu yerda, а х ва а у mos ravishda * va u o‘zgaruvchilarning o‘rtacha kvadratik chetlanishidir va ular quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi :

Shuningdek, korrelyatsiya koeffitsiyentini hisoblashning quyidagi modifikatsiyalangan formulalaridan ham foydalanish mumkin : Korrelyatsiya koeffitsiyenti -1<r <1 oralig‘idagi qiymatga ega bo‘ladi. Korrelyatsiya koeffitsiyentining manfiy qiymati hodisalar o‘rtasida teskari bog‘lanish mavjud ekanligidan dalolat beradi. Ayrim hollarda korrelyatsiyaning indeksi yoki koeffitsiyenti bilan bir qatorda, determinatsiya koeffitsiyenti d = r2 deb ataluvchi ko‘rsatkich ham aniqlanadi. Determinatsiya koeffitsiyenti natija ko‘rsatkichi va variatsiyasining qaysi qismi omil ko‘rsatkichlari variatsiyasi bilan bog‘langanligini ko‘rsatadi. Agar tahlil ta’sir qilayotgan omil qiymatining o‘zgarishiga muvofiq hodisalar qiymati taxminan bir tekisda o‘zgarishini ko‘rsatsa, u holda to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish mavjudligini ko‘rsatadi. Mabodo bu o‘zgarish bir tekisda bo‘lmasa, unda egri chiziqli bog‘lanish bo‘ladi. Iqtisodiy tadqiqotlarda qo‘llanilayotgan korrelyatsion formulalar turli shaklga ega. Iqtisodiy qatorlar dinamikasi o‘rtasidagi bog‘lanishlar chizig‘i shaklini aniqlayotganda, ko‘pchilik hollarda quyidagi shakllardan foydalaniladi :

Funksiyalar parametri odatda eng kichik kvadratlar usuli bilan aniqlanadi. Normal tenglamalar tizimi (7) tizimga o‘xshash bo‘ladi. Logistik funksiyada y ni qiymati oldin x ning tekis o‘zgarishda tezlatilgan sur’atda ortib boradi. Regressiya tenglamasining shaklini tanlashda quyidagilarga rioya qilish lozim : 1. Bog‘lanishning umumiy shakli, bog‘lanishning tabiati va harakteriga nisbatan professional tushuncha mos kelishi kerak. 2. Imkoni boricha interpretatsiya va amaliy qo‘llashda oson bo‘lgan tenglamalarning eng sodda shakllaridan foydalanish lozim. Boshlang‘ich ma’lumotlarning grafik tasviri - tarqoq diagramma va regressiyalarning empirik chiziqlari regressiyalarni tenglama shakllarini tanlashda yordam ko‘rsatadi . Jarayonlar qatorining bitta natijali ta’sirini to‘plamli korrelyatsion tahlil o‘rganadi. To‘plamli korrelyatsion tahlilning shart-sharoiti xuddi korrelyatsion tahlil singari bo‘ladi.

Odatda to‘plamli korrelyatsiya bevosita to‘plamli regression tahlil bilan bevosita aloqada tahlil qilinadi. To‘plamli regressiya tenglamasi oddiy masshtab, ya’ni regressiya tenglamalariga kiruvchi o‘zgaruvchi bir maromdagi normal va normallashgan masshtabda yoki qiyoslash birligida ifodalangan o‘zgaruvchilar shaklida tuzilishi mumkin. Regressiya tenglamasi sifatida ko‘pincha chiziqli : Ushbu tenglama parametrlari odatda eng kichik kvadratlar usuli bilan aniqlanadi. Umumiy holda normal tenglamalar tizimi quyidagicha ifodalanadi :

To‘plamli regressiyalar chizig‘idan natijaviy ko‘rsatkich qiymati qanchalik kam darajada chetlansa, ma’lum intervalda absolyut qiymat bo‘yicha ahamiyatga ega bo‘lgan korrelyatsiya koeffitsiyenti katta qiymatga ega bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi. To‘plamli korrelyatsiya koeffitsiyenti quyidagi oraliqda o‘zgaradi: Agar korrelyatsion model faqat ikki omil ko‘rsatkichlariga ega bo‘lsa, u holda to‘plamli korrelyatsiya koeffitsiyenti korrelyatsiyaning juft koeffitsiyentlaridan hosil qilish mumkin :

To‘plamli korrelyatsiya koeffitsiyentining o‘rtacha kvadratik xatolarga munosabati t mezoni qiymati bilan aniqlanadi. Omillarning xususiy elastiklik koeffitsiyentlarini aniqlashda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: Xususiy elastiklik koeffitsiyenti boshqa argumentlar o‘zgarmagan holda argumentning bir foizga o‘zgartirish bilan funksiya necha foizga o‘zgarishini ko‘rsatadi. Korrelyatsion-regression tahlilning asosiy ko‘rsatkichlari ma’lum bo‘lgandan so‘ng, bashorat qiluvchi ko‘rsatkichlar aniqlanadi :

koeffitsiyentlarni hisoblashda eng kichik kvadratlar usulidan foydalaniladi. Qiymat ma’lum bo‘lganidan keyin, tegishli boshlang‘ich qiymatlardan amaldagi o‘zgaruvchan qiymatlar chetlanishi hisoblab chiqiladi : hisoblanadigan bashoratlashning o‘rtacha xatosi bashoratlashda muhim masala - hisob-kitoblar aniqligini oshirishda aniqlik mezoni bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bu yerda y - bashoratlanayotgan vaqtli qatorlar darajasining vaqtli qatorlar amaldagi darajasi; l - bashoratlanayotgan davr. Davrning aniqligi bo‘lib, o‘tgan voqea va bashoratlanayotgan davrning davomiyligiga bog‘liq bo‘ladi. Avtokorrelyatsiya - vaqtli qatorlarning keyingi va oldingi hadlari o‘rtasidagi korrelyatsion bog‘lanish hisoblanadi. Avtokorrelyatsiyaning mavjudligi qatorlar dinamikasi darajalarining o‘zaro bog‘liqligidan, keyingi hadlarning oldingi hadlarga kuchli darajada bog‘liqligidan dalolat beradi. Chunki korrelyatsion tahlil usulini o‘zaro bog‘langan har bir qator darajasi statistik erkin, o‘rganilayotgan qatorlar dinamikasida avtokorrelyatsiya mavjudligini aniqlash lozim bo‘lgan hollarda tatbiq etish mumkin . Avtokorrelyatsiya mavjudligini tekshirish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi . r а (hisoblangan) qiymati hisoblanadi:

bu yerda, z t = у-у - qoldiq miqdor; z M - vaqt bilan aralashgan qoldiq miqdor. Agar hisoblar topilgan ga (hisoblangan) miqdor berilgan bir foizli xatolar ehtimolligi va erkinlik darajasi sonlari p-k-1 bo‘lganda ga (jadval) (ga(jadval ) < г а (hisoblangan)) qiymatidan katta bo‘lsa, avtokorrelyatsiya mavjud emas deyiladi. So‘ngra ishonchlilik intervallari aniqlanadi. U koeffitsiyentlar variatsiyasi yordamida quyidagi formula asosida aniqlanadi: Quyidagi holatlar korrelyatsion tahlil usulini prognozlashda qo‘llashda xatoliklarga olib kelishi mumkin: a) bashoratlanayotgan hodisa ko‘rsatkichlari dinamikasini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan omillar imkonini hisobga ola bilmaslik; b) korrelyatsion tenglamalar koeffitsiyentlari ularning qiymatini aniqlaydigan sharoitlar o‘zgarishi bilan qiymatining o‘zgaruvchanligi; v) bir qiymat o‘zgarishining bashorati boshqa bir qancha qiymatlar o‘zgarish qiymati bilan almashtiriladi . Prognoz, gipoteza va reja xaqida tushunchalar Gipoteza umumiy nazariya dairasidagi ilmiy bashoratni tavsiflaydi. Bu shuni anglatadiki, gipotezani tuzish dastlabki bazaviy nazariya va u asosida tadqiq etilayotgan

obyektlarning faoliyat ko‘rsatishi va rivojlantirishning ochilgan qonuniyatlari hamda sabab-oqibat aloqalarini tashkil etadi. Gipoteza darajasida harakatlarning umumiy qonuniyatlarini ifodalovchi ushbu obyektlarning sifat jihatidan tafsiloti beriladi. Prognoz gipotezadan farqli ularoq yanada yuqori aniqlikka ega, chunki nafaqat sifat o‘lchamlariga, balki miqdoriy o‘lchkamlarga asoslanadi, shu bois obyektning kelajakdagi holatini miqdoriy jihatdan ham tavsiflashga imkon beradi. Prognoz aniq amaliy nazariya darajasida bashoratlashni nazarda tutadi. Shunday qilib, prognoz gipotezadan noaniqlik darajasi past hamda yuqori darajali haqqoniyligi bilan farq qiladi. Shu bilan birga prognozning tadqiqot qilinayotgan obyekti, hodisa bilan bo‘lgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi mavjud emas: prognoz ehtimollik tavsifiga ega. Reja aniq muayyan maqsadlarni qo‘yish va tadqiq etilayotgan obyektning aniq hodisalarini bashoratlashni ko‘zda tutadi. Unda belgilangan vazifalarga muvofiq tarzda rivojlanishning yo‘llari va vositalari qayd etiladi, qabul qilingan boshqaruv qarorlari asoslanadi. Uning eng asosiy farq qiluvchi jihati - topshiriqning aniqligi va ko‘rsatmali ekanligidadir. Shunday qilib, rejada bashoratlash yanada aniq holda namoyon bo‘ladi. Prognoz kabi reja ham aniq amaliy nazariya natija va yutuqlarga asoslanadi. Prognozlash shakllari o‘z mohiyatiga ko‘ra boshqarish va rejalashtirish tizimida bir-biri bilan va tadqiq etilayotgan obyekti bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘lib, obyektning o‘zining aniqliligi bilan istiqboldagi harakatlarini bilish bosqichlarining ketma-ketligini ifodalaydi. Ushbu jarayonning dastlabki qadami - obyektni u uchun yangi belgilangan holatiga o‘tkazish rejasini tuzish hisoblanadi. Buning uchun eng muhim vositasi umumilmiy bashoratlash va reja o‘rtasida bog‘lovchi zanjir sifatida ishtirok etuvchi prognoz xizmat qiladi. Gipotiza umumiy tavsilotiga ega bo‘lsa ham, usiz hech qanday ilmiy boshqarish va rejalashtirishni amalga oshirib bo‘lmaydi. Gipoteza ushbu jarayonga ta’sir etib, uni tuzish uchun muhim axborot manbasi hisoblanadi. Ko‘p holatlarda gipotiza bevosita rejalarni ishlab chiqishda ham huddi shu vazifani bajaradi. Rejalashtirish bilan prognozlash bir biri bilan chambarchas bog‘liq. Reja va prognoz o‘z mohiyatiga ko‘ra rejaning ijtimoiy ishlab chiqarishini boshqarishda yetakchi bug‘in sifatida hal qiluvchi rol uynayotgan sharoitda bir-birini o‘zaro

to‘ldiruvchi rejalashtirish bosqichlarini ifodalaydi. Bunda prognoz mavjud amaliyotning istiqbolda rivojlanish imkoniyatlariga qaratilgan omil sifatida xizmat qiladigan bo‘lsa, prognozlash - rejalarni ishlab chiqish dastagi sifatida namoyon bo‘ladi. Prognoz va rejaning muvofiqlik shakllari turli xil bo‘lishi mumkin: prognoz rejani ishlab chiqishdan oldin (odatda shunday), undan keyin (qabul qilingan qarorning oqibatlarini prognozlash), shuningdek rejani ishlab chiqish jarayonida amalga oshirish mumkin. Shunga qaramay prognoz va reja o‘rtasida farqlar ham mavjud. Ularning eng asosiysi shundan iboratki, reja ko‘rsatmali, prognoz esa ehtimolli tavsifga ega. Reja - bu qat’iy qaror, shu jumladan u variant asosida ishlab chiqiladi, prognoz esa o‘z mohiyatiga ko‘ra muqobil, variantli mazmunga ega. Shu ma’noda prognozlash rejalashtirishning tadqiqot bazasi hisoblanib, u rejalashtirishdan farqli ravishda alohida o‘zining metodologik va uslubiy asoslariga ega. Prognozlarni ishlab chiqish prognozlash usullariga asoslanadi, rejalashtirish esa yanada qat’iy va aniq balans va boshqa hisob- kitob usullariga tayanadi. Prognozlashning rejalashtirishdan farqli jihatlaridan biri u rejalashtirishning tarkibiy qismi bo‘libgina qolmay u mustaqil ravishda mavjud. Bu xususan, shunday holatda o‘z ifodasini topadi: ijtimoiy ishlab chiqarish sohasida shunday iqtisodiy jarayonlar borki, ularni har doim ham rejalashtirib bo‘lmaydi, ammo ular prognozlash obyekti hisoblanishi mumkin. Bular qatoriga, masalan, demografik jarayonlar, aholining iste’mol tovarlarga bo‘lgan joriy talabi, shaxsiy tomorqa xo‘jaliklarining rivojlanish darajasi, oilaning tarkibi va aholining jinsi va yoshi bo‘yicha tarkibi va h.k. Prognozlash va rejalashtirish bir-biridan yana shu bilan farqlanadiki, ular tadqiq etilayotgan obyektni bilishning turli pog‘onalarini tavsiflaydi, ushbu obyektlarning istiqboldagi holatini o‘zaro bog‘liq bo‘lsa ham, ammo har xil bashoratlash shakllariga ega. Obyektlarning mos kelmasligi hamda prognozlashning rejalashtirishga nisbatan boshqa farqli jihatlari ulardagi turli xil funksiyalarni shakllantiradi. Rejalashtirish bevosita boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amaliyotga tatbiq etishga qaratilgan bo‘lsa, prognozlashning maqsadi esa ularni qabul qilish uchun ilmiy asoslarni yaratishdan iborat. Ushbu asoslar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanish tendensiyalarining ilmiy tahlili; shakllangan tendensiya va

ko‘zlangan maqsadlarni hisobga oladigan ijtimoiy ishlab chiqarishning kutilayotgan rivojlanishini variantli bashoratlash; qabul qilinayotgan qarorlarning mumkin bo‘lgan oqibatlarning tahlili, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik rivojlanish yo‘nalishlarini asoslash. Shunday qilib, iqtisodiy prognozlashning vazifasi, bir tomondan borliqning haqiqiy jarayonlarga amal qilgan holda tadqiqot sohasida yaqin yoki uzoq kelajagi istiqbolni aniqlash, ikkinchi tomondan, tuzilgan prognoz va prognoz davrida qabul qilingan qarorlarning oqibatlari nuqtai nazaridan ularni baholashga tayanadigan optimal joriy va istiqbolli rejalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Iqtisodiy prognozlash kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning iqtisodiy jarayonlarning eng muhim qonuniyatlarini tadqiq etishga asoslangan. Uning nazariy asosi ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishning obyektiv qonuni to‘g‘risidagi fan sifatida siyosiy iqtisodidan iborat . Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish modellari tushunchasi, uning mohiyati va funksiyasi Ijtimoiy-iqtisodiy hayotni, kelajakni baholamasdan uning rivojlanish istiqbolini prognozlashsiz tasavvur qilish qiyin. Rejali ijtimoiy xo‘jalik yuritish sharoitida iqtisodiy prognozlar jamiyat rivojlanishining mumkin bo‘lgan maqsadlarni ularga erishishni ta’minlovchi iqtisodiy resurslarni, uzoq muddatli, o‘rta muddatli va joriy rejalarning ehtimol bo‘lishi mumkin bo‘lgan va iqtisodiy jihatdan samarali variantlarni aniqlash uchun, iqtisodiy va texnik siyosatining asosiy yo‘nalishlarini asoslash, qabul qilinayotgan qarorlarning natijalarini prognozlash va har bir muayyan vaqtda aniq tadbirlarni, faoliyatni amalga oshirish uchun zarur hisoblanadi. Bozor islohotlari va ilmiy-texnik taraqqiyotni takomillashtirish sharoitida prognozlash ijtimoiy rivojlanishining strategiya va taktikani shakllantirishning hal qiluvchi ilmiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Insonning aqliy faoliyati mobaynidagi eng asosiy va muhim jihatlardan biri - bu kelajakni oldindan bashorat qilishdir . Bugungi kunda oldindan bashorat qilishning ikki xildagi ko‘rinishi mavjud - ilmiy bashoratlash hamda ilmiy asoslanmagan bashoratlash. Ilmiy asoslanmagan bashoratlash - insonning topqirligi, sezgirligi bilan bog‘liq bo‘lgan bashoratlashlarni o‘z ichiga oladi.

Ilmiy bashoratlashning oddiy bashoratlashdan prinsipial farqi shundaki, ilmiy bashoratlash orqali kelajakda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqea-hodisa to‘g‘risida ishonchliroq va aniqroq ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Bu orqali esa amaliyotda eng muhim va maqsadga muvofiq qarorlarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ilmiy bashoratlashning xilma-xil shakllari orasida eng ko‘p tarqalgan turlaridan bittasi prognozlashtirish hisoblanadi. Prognoz shu paytgacha hech bir til tizimida hali kuzatilmagan ehtimolli voqeani atamalar orqali qayd etishga, biror bir obyekt, jarayon, hodisaning holatini uzoq yoki yaqin kelajak uchun qayd etishga yordam beradi. Prognozni ishlab chiqishda tekshirilgan, aniq va ziddiyatga uchramaydigan prognozlashtirish metodidan foydalanish lozim. Ana shundagina, prognozni shaxsiy intuitiv tarzda emas, balki ilmiy asoslangan tarzda ishlab chiqilganligini etirof etish mumkin. Qolaversa, prognozlashtirilgan voqea-hodisaning realizatsiyasini kelajakda tekshirish usullari ham aniq bo‘lishi shart. Shunday qilib, prognoz - bu kelajakda, ma’lum bir muddat oralig‘ida obyekt, hodisa yoki jarayonlarning rivoji samarasi hamda ularning ehtimolli yo‘nalishlari to‘g‘risidagi ilmiy-uslubiy asoslangan mulohaza hisoblanadi. Prognozlashtirish sohasi keng qamrovli va xilma-xildir. Bugungi kunda geografik, geologik, ekologik, tibbiy prognozlashtirish, ilm-fan va texnika prognozi, iqtisodiy, sotsiologik, harbiy prognozlashtirish, tashqi-siyosiy, yuridik, madaniy-estetik va boshqa turdagi prognozlashtirish sohalarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashtirish o‘z ichiga to‘liq iqtisodiyot taraqqiyotini o‘z qamroviga olgan holda, uning tarmoqlari, hududlari, ilmiy-texnikaviy taraqqiyoti, axoli va turmush darajasi, resurslari va iste’moli, tashqi-iqtisodiy kon’ukturasi hamda ekologiyasi va shu kabi qismlarini ham o‘z ichiga oladi. Shunga o‘xshash prognozlashtirish klassifikatsiyalari to‘g‘risida keyinchalik batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Hozircha esa, ishlab chiqarishni boshqarish tizimida prognozlashtirishning funksional xususiyatlari to‘g‘risida batafsil to‘xtalib o‘tsak. 1-rasmda ishlab chiqarish va boshqarish jarayonini amalga oshirishda maqsad va resurslar o‘rtasidagi taqqoslash hisobga olingan funksional sxema keltirib o‘tilgan.

Izohlanayotgan jarayonda 1-bosqich bo‘lib prognozlashtirish hisoblanadi. Prognoz - maqsadli dasturlar orqali jamiyatning ehtiyojlarini qondirish, uni kengaytirish va xalq xo‘jaligining resurslar bazasidan foydalanishga tayanib, iqtisodiyotni rivojlantirish yo‘llarini ochib beradi. Prognozlashtirish funksiyasining asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnik jarayonlar va tendensiyalardan tashkil topgan ilmiy analiz; muammolarni, vaziyatlarni, kekelajakdai rivojlanish tendensiyalarini ehtimolli va ko‘p variantli bashorat qilish; ushbu jarayonlarga faol ta’sir etuvchi imkoniyat va natijalar bahosi va tanlovi . Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning samarali va ratsional variantlari haqidagi prognoz axborotlari maqsadli-dasturiy metodlarga tayanuvchi kompleks dasturlar ishlab chiqarilishi asosiga quriladi. Prognozlar kabi dasturlar ham aniq maqsadlar va resurslarni solishtirishni hisobga olish orqali, ularni so‘nggi ishlab chiqarish komplekslariga yetib borishigacha bo‘lgan asosli rejalar ishlab chiqishni ta’minlaydi. Keltirilgan sxema mustaqil mazmunni anglatmaydigan, reja oldi materiali singari prognoz haqida mulohaza yuritishga olib kelishi mumkin. Bejiz bizning barcha iqtisodiy adabiyotlarimizda oltmishinchi yillargacha ―prognozlashtirish‖

atamasidan, uni planlashtirishdan ajratmaslik maqsadida, yiroq bo‘lishgan. Albatta, prognozlashtirish - iqtisodiyotning rivojlanishi natijasida butun boshli rejali boshqaruv tizimining tarkibiy qismiga aylangan, ammo uning o‘ziga xos xususiyati, o‘z metodlari va to‘liq mustaqil mazmuni ham mavjud. Prognoz hamda reja o‘rtasidagi muhim farqlarni ko‘rib chiqishning o‘zi kifoya. Reja - bu bajarilishi shart bo‘lgan, bir ma’noli direktiv hujjat. Prognoz - bu odatda ko‘p variantli, majburiy bo‘lmagan, ehtimolli mulohaza. Rejani aniq ifodalangan maqsad, qat’iy chegaralangan resurslar ajratib turadi. Prognoz uchun xos bo‘lgan xususiyatlar: maqsadlar - nazariy jihatdan erishiladiganlari, yo‘l va vositalar - ehtimollilari, resurslar - mavjudlari. Shu o‘rinda ba’zi bir boshqa farqlari ham yuzaga keladi. Reja majburiy hujjat sifatida faqatgina boshqariladigan jarayonlarga tegishli bo‘lishi shart. Prognoz esa boshqariladigan jarayonlarni ham, boshqarilmaydigan jarayonlarni ham, yoki qisman qisman boshqariladigan jaryonlarni ham qamrab olishi mumkin. Aytaylik, ishlab chiqarish - bu shunday tizimki, uni prognozlashtirish ham, rejalashtirish ham mumkin. Qisman boshqariladigan jarayonlar ham oz emas. Ularga demografik, ilmiy-texnik, tashqi iqtisodiy jarayonlar, aholining talabi va taklifi va boshqalar. Ularga ma’lum miqdorda ta’sir etish mumkin, demakki, qisman rejalashtirish ham mumkin, biroq to‘liq holda ularni faqatgina prognoz qilish mumkin xolos. Boshqa farqlariga kelsak, ular oldini olish (ogohlantirish) vaqtiga taalluqli. Rejaning direktivlik xususiyati rejalashtirish muddatini qoida bo‘yicha besh yilga cheklaydi. Vaqt bo‘yicha prognoz imkoniyatlari doirasi chegaralanmagan, ammo amaliy jihatdan olib qaraydigan bo‘lsak, ilmiy asoslangan prognozlar (ilmiy fantastikadan farqli o‘laroq) yuzlab yillar davom etmaydi albatta. Ishlab chiqarish va boshqarish jarayoni sxemasida prognozlar va rejalar orasida dasturlar joylashtirilgan bo‘lib, o‘z mohiyatiga ko‘ra ham ular oraliq xarakterga ega. Direktivlik nuqta’i nazardan ular rejalarga yaqin, ammo vaqt bo‘yicha olislik hamda cheksizlik bo‘yicha prognozlarga yaqindirlar. Axir odatda rejalar tarmoqlar, hududlar va besh yillik muddatlar orqali aniqlashtirilgan bo‘ladi. Dasturlar ko‘pincha tarmoqlararo, hududlararo hamda ko‘pyillik bo‘lishadi.

Ishlab chiqarishni boshqarish faqatgina optimal qarorlarni tanlash va amalga oshirishni ta’minlashi lozim, chunki jamiyat uchun bugun asossiz qaror qabul qilinganligi oqibatida potensial zararning qiymati kelajakda ko‘p karrali miqdorda oshadi. Xo‘jalik yuritishning hozirgi sharoitlari prognozlashning miqyosini maksimal darajada kengaytirish, prognozlarni ishlab chiqish metodologiyasini va uslubiyatini yanada takomillashtirishni talab etadi. Ijtimoiy rivojlanish jarayonlarini prognozlash darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, jamiyatda ushbu jarayonlarni rejalashtirish va boshqarish shunchalik samarali kechadi . Prognoz deb kelajakda obyektning ehtimol holatlari, muqobil yo‘llari va ularni amalga oshirish muddatlari to‘g‘risida ilmiy asoslangan fikr-mulohazalarning miqdori tushuniladi. Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deb ataladi. Prognozlash ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ularning nazariya va amaliyotini bog‘lovchi muhim zanjiri hisoblanadi. U ikkita turli ko‘rinishdagi aniqlashtirish holatlariga ega: bashorat qilish (tavsiflash) va boshqa u bilan bog‘liq bo‘lgan, ya’ni boshqarish toifasiga kiradigan oldindan belgilash (ko‘rsatma berish). Prognozlash ehtimol va istalgan istiqbolni, holatlarni, kelajakdagi muammolarning yechilishini tavsiflashni nazarda tutadi. Ko‘rsatma berish esa ushbu muammolar yechimining o‘zi bo‘lib, maqsadga muvofiq faoliyatida kelajak to‘g‘risidagi axborotlardan foydalanishni nazarda tutadi. Prognozlash muammolarida ikkita jihatlar: nazariy-bilimga oid jihatni hamda olingan bilimlar asosida boshqaruv qarorlarni qabul qilish imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan boshqaruv jihatini alohida ajratish lozim bo‘ladi. Ijtimoiy rivojlanishni prognozlashning eng muhim yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy prognozlash hisoblanib, u ilmiy iqtisodiy fan bo‘lib, uning obyekti muayyan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni, predmeti esa istiqbolda faoliyat ko‘rsatayotgan iqtisodiy obyektlarning ehtimol holatlarini bilish, iqtisodiy progozlarni ishlab chiqish qonuniyatlarini va uslublarini tadqiq etishdan iborat. Makroiqtisodiy prognozlash bozor islohotlari sharoitida jamiyat rivojlanishining qonuniyatlarini bilish, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik taraqqiyot tendensiyalarini aniqlash sohalaridagi yutuqlariga asoslanadi. Iqtisodiy prognozlashni takomillashtirish, ishlab chiqilayotgan prognozlarning haqqoniyligini oshirishda har qanday tabiatiga mansub

obyektlarni rivojlantirish prognozlarni ishlab chiqish qonuniyatlari va uslublarini o‘rganadigan ilmiy-amaliy fan, ya’ni prognostika, shuningdek, uning muhim sohasi hisoblangan iqtisodiy prognostika muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridan kelib chiqqan holda makroiqtisodiy prognozlashga quyidagi tarifni berish mumkin. Makroiqtisodiy prognozlash iqtisodiy hodisalarni bilishning ilmiy usullariga va iqtisodiy prognostikaning usullari, vositalari va uslublari yig‘indisidan foydalanishga asoslangan makroiqtisodiy prognozlarni ishlab chiqish jarayoni hisoblanadi. Prognozlash, shu jumladan iqtisodiy prognozlash, yanada kenroq tushunchaga ega, ya’ni tabiat, jamiyat va fikrlash qonuniyatlarini bilishga asoslangan borliqni bashoratlash bilan bog‘liq. Aniqlilik darajasi va tadqiq etilayotgan jarayonlarni amalga oshirishga ta’sir etish harakteriga qarab uchta bashoratlash shakli ajratib qo‘yiladi: gipoteza (umumilmiy bashorat), prognoz va reja . Prognozlashtirish obyektining tizimli tahlili Prognozlashtirish jarayonida, prognoz uchun kerakli bo‘lgan topshiriqlarni ishlab chiqish, har tomonlama prognozlashtirish obyekti tahlilini amalga oshirish shart. Ushbu analiz obyektning aniqlanishi va tadqiqot predmetini, uning prognozlashtirish maqsadi va vazifasini, tashqi manbalarga bog‘liqligini, tuzilishini, ishlash mexanizmi hamda ular ustidan boshqaruv kabilarni o‘zida mujassam etadi. Rasmiy nuqta’i nazardan qaraganda, obyektni izchil tadqiq qilish - optimal alternativ tanlovni amalga oshirishga hamda obyektni boshqaruvchi alternativ ta’sirlarning namoyon bo‘lishiga, shuningdek, uning kelgusi korrektirovkalangan modellarining tuzilishiga olib keladi. Biz ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni ko‘rib chiqamiz, ularning tahlili esa prognozlashtirish obyekti sifatida qaralganda ancha murakkab, chunki ular murakkab tizimlar toifasiga kiradi. Murakkab obyektlarni tahlil qilish uchun so‘nggi o‘n yillar davomida puxta ishlab chiqilgan nazariyalar tizimidan, tizimli tahlildan foydalanish lozim.

Tizim bir-biriga o‘zaro ta’sir etuvchi elementlari, ularning xossalari va aloqalari mavjud bo‘lgan butun bir kompleks sifatida qaralishi mumkin. Umuman olganda tizim - bu moddiy dunyoda elementlari mavjud bo‘lgan, butun bir kompleksning obyektiv mavjudligiga asoslangan ilmiy abstraksiya. Tizimning murakkabligiga oid faraz faqatgina uning elemenlariga emas, balki ular o‘rtasidagi ko‘p tarmoqli hamda ko‘p qirrali aloqalarga, tizimning butunligiga doir maxsus xususiyatlarning namoyon bo‘lishiga va uning kutilayogan holatiga bog‘liq. Bu orqali murakkab tizimni ham elementlarning katta miqdori, ham ularning xilma-xil aloqalari aniqlaydi. Murakkab tizimning xususiyatlarini ta’riflashda, avvalo, uning yaxlitlik xususiyatidan boshlaymiz. Murakkab tizim tarkibidagi biror bir element (qism)larda mavjud bo‘lmagan xususiyatlarni namoyon qiladi. Demak, murakkab tizim uning tarkibini tashkil etuvchi qismlar va ularning xususiyatlari miqdoriga qaraganda ko‘proq jihatlarni namoyon etadi. Murakkablik va yaxlitlikning o‘zi tizimning yangicha xususiyatlarini vujudga keltiradi. Murakkab tizimlar maqsadli yo‘naltirilgan bo‘lishadi. Maqsadli yo‘naltirilgan tizim uchun u qanday holatda ekanligi, u yoki bu holatda maqsadga erishish yo‘li, eng ma’qul bo‘lgan holatga erishish kabilar ahamiyatsiz emas. Mavjudlilik maqsadlarini, tizimning rivojlanishini tadqiq qilish -ilmiy-asoslangan prognozlashtirishning eng asosiy nuqta’i nazarlaridan biridir. Tizimni tadqiq qilish metodologiyasining asosiy xususiyatlaridan biri ularning tahliliga funksional jihatdan yondashishdir. Tizimnig funksiyasi o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida uning holati va uning barcha elementlarining o‘zaro, uzluksiz ta’sirida namoyon bo‘ladi. Tizim tashqi muhit bilan o‘zining kirish va chiqishlari bilan bog‘langan. Faraz qilaylik, bizga ma’lum bir t vaqtdagi holatni tavsiflovchi uchta vektor ma’lum:

Tiziming funksiyasi, uning tabiati chiqish holati vektori Yt orqali xarakterlanadi. Agar chiqish holati vektorlari t tizimning kirish holati vektorlari va uning ichki holatlari yordamida aniqlanayotgan bo‘lsa, u holda Yt = f (Xt, St) ko‘rinishidagi bog‘lanishga ega bo‘lamiz. Bunday funksiyalarning keltirilib chiqarilishi murakkab tizimni prognozlashtirishda juda qo‘l keladi, chunki odatda kutilayotgan yoki erishish mumkin bo‘lgan tizimnig kirish holati va ichki holatiga bog‘liq holda chiqish holati prognoz qilinadi. Jumladan, bunday yondashuvga prognozlashtirishning ekonometrik modeli asoslanadi (5-bo‘limga qarang). Funksional yondashuvning muhimligiga qaramay, u murakkab tizimni tadqiq qilish imkoniyatlarini batamom nihoyasiga yetkazmaydi. Tizimli tahlilda ushbu tamoyil tizimlarning funksiyalarini tadqiq qilishdan ularning tuzilmalarini o‘rganishga o‘tish orqali aniqlashtiriladi. Tuzilmaviy tahlil tadqiq qilish imkoniyatlarini sezilarli tarzda kengaytiradi. Ushbu tahlil - tizimning ishlash mexanizmini, uning ko‘plab ichki holatlariga bog‘liq tabiatini chuqur anglab yetishga imkon yaratadi. Qolaversa, uning tuzilmasini bilish orqali tizimning qanday ichki va kirish holatlarida maqsadga muvofiq chiqish holatlariga erishish mumkinligi to‘g‘risida baho berish, shuningdek, tizimning maqsadli funksiyasi amalga oshiriladi. Biz yuqorida tizimni bir-biriga o‘zaro ta’sir etuvchi elementlari, ularning xossalari va aloqalari mavjud bo‘lgan butun bir kompleks sifatida qaralishi mumkin deya e’tirof etdik. Har qanday murakkab tizimni ba’zi bir tizimosti qismlarga ajratish mumkin. Xuddi shunday, xalq xo‘jaligining tizimosti qismlariga sanoat korxonalari tarmoqlarining tizimosti qismlari - sexlar va hokazolar kiradi. Tizimni bo‘laklarga ajratish turli xil detallashtirish darajalarida amalga oshiriladi. Tizim elementi deganda shunday element tushuniladiki, bunda tadqiqot natijasida uni boshqa hech qanday tashkil etuvchi bo‘laklarga ajratish imkoni bo‘lmagan, bo‘linmas tizimosti qismga aytiladi. Tuzilmaviy tahlil eng avvalo, tizimni tashkil etuvchi elementlar va tizimosti qismlarni namoyon etishga ko‘mak beradi. Murakkab tizim elementlari bir-biriga o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bu bog‘liqliklarning ham belgilanishi, ham tadqiq etilishi tizim tahlilining ahamiyatga molik jihatlari sirasiga kiradi.

Tizimning tuzilmaviy tahlili ularning iyerarxik tushunchasiga olib keladi. Har bir murakkab tizimda ko‘plab kiruvchi qismlarni ajratish mumkin bo‘lib, uning o‘zi, o‘z navbatida yanada kengroq super tizimning tizimosti bo‘lagi hisoblanadi. Aytaylik, sanoatning biror bir tarmog‘ini tadqiq etish davomida shuni unutmaslik kerakki, uning tizimostida ko‘plab birlashmalar va korxonalar xizmat ko‘rsatishadi. Tarmoqning o‘zi esa butun bir xalq xo‘jaligini yoki sanoatni qamrab oluvchi super tizim hisoblanadi. Shuning uchun ham obyektni tizimli prognozlashtirish uchun, avvalo, u yaxlit va maqsadli yo‘naltirilgan kompleks sifatida, ikiinchidan, super tizimning yanada kengroq bo‘lagi sifatida, uchinchidan esa ko‘plab elementlar va tizimosti qismlardan tashkil topgan, murakkab tuzilishga ega bo‘lgan tizim sifatida ko‘rib chiqilmog‘i lozim. Bu obyektni uch darajali, balki undan ham ko‘proq darajali tavsiflash hisoblanadi. Tizimlar determinlpshgan va kutilayotgan (ehtimolli) bo‘lishadi. Determinlashgan tizim so‘zsiz ma’lum bir tashqi kuch natijasida ta’sirlanadi. Tizimda bitta ta’sirning ehtimolliligi turli xildagi, har biri boshqa bir ehtimollilikdan so‘ng keluvchi natijalarga olib kelishi mumkin. Murakkab tizimlar, shu jumladan, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar -bu aksar hollarda ehtimolli tizimlardir. Ushbu tizimlarni odatda to‘liq tavsiflab bo‘lmaydi. Buni nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham bajarib bo‘lmaydi. Aytaylik, zamonaviy korxonaning bir kunlik ish kunini barcha texnologik, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik va boshqa amaldagi faktorlardan foydalangan holda to‘liq tavsiflash - bu ishonchli to‘plam yarratish bilan barobardir; undan foydalanmasdan turib, uni yozishning iloji bo‘lmagan bo‘lardi. Murakkab tizimlar - ehtimolli bo‘lishadi va ularni to‘liq ta’riflab bo‘lmaydi. Shuning uchun ularni boshqarishda, shu jumladan, prognozlashtirishda to‘liq bo‘lmagan, qisman aniq, ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Xullas , murakkab tizim - bu maqsadli yo‘naltirilgan, iyerarxik (o‘z navbatida yaxlit), ehtimolli, odatda to‘liq va ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlar asosida boshqariladigan tizim. Shu yerdan prognozlashtirish usullarini rivojlantirish muammolariga tizimli yondashishning muhim xususiyatlari kelib chiqadi . Prognoz turlarining klassifikatsiyasi

Iqtisodiy prognozlashning eng muhim nazariy muammolaridan biri prognoz tipologiyasini tuzish hisoblanadi. U turli mezon va belgilar (prognozlashni tashkil etish maqsadi, vazifalari, obyekti, usullari va x.k.) yordamida tuzilishi mumkin. Ularning eng muhimi quyidagilar hisoblanadi: prognozlashning miqyosi, oldini olish vaqti, obyektning tafsiloti, prognozning funksiyasi. Prognozlashning miqyosi bo‘yicha prognozlar quyidagilarga bo‘linadi: makroiqtisodiy va tarkibiy (tarmoqlararo va hududlararo) prognozlar, iqtisodiy majmualari (yoqilg‘i-energetika, agrosanoat, investitsion, ishlab chiqarish infratuzilma, aholiga xizmat ko‘rsatish sohasi)ni rivojlantirish prognozlari, tarmoq va hududiy prognozlari, iqtisodiyot tizimining birlamchi bug‘inlari (korxona. ishlab chiqarish birlashmalari hamda alohida ishlab chiqarish va mahsulotlar) prognozi. Prognozlar vaqt davriyligi bo‘yicha tezkor, qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli va olis muddali prognozlarga bo‘linadi. Tezkor prognoz bir oygacha, qisqa muddatli bir oydan bir yilgacha, o‘rta muddatli bir yildan besh yilgacha, uzoq muddatli besh yildan o‘n besh to yigirma yilgacha, olis muddatli esa ushbu muddatdan ortiq bo‘lgan davrga tuziladi. Sanab o‘tilgan prognoz turlari shuningdek tadqiq etilayotgan jarayonlarni baholash mohiyati va tavsiloti bilan bir-biridan farq qiladi. Tezkor prognozlar prognoz davrida tadqiq etilayotgan obyektda miqdor va sifat jihatdan hech qanday sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi degan tahminlarga asoslanadi. Ularda kutilayotgan voqealarning aniq miqdoriy baholash ustun turadi. Qisqa muddatli prognozlar faqatgina miqdoriy o‘zgarishlarni nazarda tutadi. Unga muvofiq holda voqealarning baholanishi ham miqdoriy tarzda amalga oshiriladi. O‘rta muddatli va uzoq muddatli prognozlar tadqiq etilayotgan obyektda miqdor va sifat jihatidan o‘zgarishlarga tayanadi, shunda o‘rta muddatli miqdoriy o‘zgarishlar sifatli o‘zgarishlardan ustun turadi. O‘rta muddatli prognozlarda voqealarning miqdoriy-sifat, uzoq muddatli prognozlarda esa sifat- miqdoriy baholash amalga oshiriladi. Uzoq muddatli prognozlar faqatgina sifatli o‘zagrishlarga tayanadi, bu yerda faqatgina tadqiq etilayotgan obyekt rivojlanishining

umumiy qonuniyatlari to‘g‘risida gap boradi. Bunda prognoz qilinayotgan voqealarni baholash shakli sifatli hisoblanadi. Tadqiq etilayotgan obyektning tafsilotiga qarab prognozlarning bo‘linishi takror ishlab chiqarish jarayonining turli jihatlari bilan bog‘liq. Ushbu belgi bo‘yicha quyidagi iqtisodiyot prognozlari ajralib turadi: ishlab chiqarish munosabatlarning rivojlanishi; ijtimoiy-iqtisodiy asoslari va ilmiy-texnik taraqqiyotining oqibatlari; o‘sish dinamikasi (uning sur’ati, omillari va tuzilmalari); mehnat resurslarning takror ishlab chiqarishi, bandliligi va kadrlarni tayyorlash; tabiiy resurslardan iqtisodiy foydalanish; asosiy fondlar va sarmoya qo‘yilmalarining takror ishlab chiqarishi; aholining hayot tarzi; moliyaviy munosabatlar, daromad va narxlari; tashqi iqtisodiy aloqalar va boshqalar. Ushbu sanab o‘tilgan yo‘nalishlardan har biri alohida ahamiyatga ega va mustaqil tarzda ishlab chiqilishi mumkin. Shu bilan birga ular o‘rtasida xalq xo‘jaligini prognozlashning ilmiy tavsilotini ta’minlovchi metodologik hamjihatliligi mavjud. Iqtisodiy prognozlash hamjihatlikda boshqa prognozlashningturlari (ijtimoiy, siyosiy, demografik, ilmiy-texnik, tabiiy resurslarni prognozlash va shu kabi) bilan birga amalga oshiriladi. Ushbu progozlarning natijalari xalq xo‘jaligi va iqtisodiy prognozlashningboshqa turlarida inobatga olinadi. O‘z navbatida iqtisodiy prognozlar boshqa barcha ijtimoiy jarayonlarning prognozlash va rejalashtirishning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Turli xil prognozlarning aloqasi ularni ishlab chiqish ketma-ketligida ham o‘z ifodasini topadi. Xususan, iqtisodiy prognozlar ilmiy-texnik taraqqiyoti, tabiiy resurslar, demografik jarayonlar va x.k. ning prognozlaridan keyin ishlab chiqiladi. Prognozning funksiya si (prognozlash yo‘nalishlari) bo‘yicha prognozlar ikkita turga bo‘linadi: qidiruv va me’yoriy prognozlar. Qidiruv prognozi tadqiq etilayotgan obyektning o‘tgan va hozirgi rivojlanish tendensiyalarining kelajakda shartli ravishda davom etishiga asoslangan hamda ushbu tendensiya (reja, dastur) larni o‘zgartira oladigan sharoitlardan chetlanadi. Uning vazifasi - tadqiq etilayotgan obyektning mavjud tendensiyalarini saqlagan holda qay tarzda rivojlanishini aniqlashdan iborat. Me’yoriy prognoz qidiruv prognozidan farqli ularoq oldindan belgilangan maqsadlar bazasida ishlab chiqiladi. Uning vazifasi -prognozlash obyektining istiqbolda mumkin bo‘lgan holatlariga erishish yo‘llari va muddatlarini

aniqlashdan iborat. Qidiruv prognozi obyektning kelgusi holatlarini aniqlashda uning o‘tgan va hozirgi holatlardan chetlansa, me’yoriy prognoz esa teskri tartibda amalga oshiriladi: kelajakda belgilangan holatdan tortib to hozirgi tendensiya va qo‘yilgan maqsadlar doirasida ularni o‘zgartirishgacha. Prognozning ikkala turi amaliyotda prognozlashning bir yo‘la yo‘nalish va yondoshuvlari sifatida nomyon bo‘ladi va birgalikda foydalaniladi. Ularning uyg‘unligi qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun rejalashtirishning dastagi sifatida prognozlashning undaydigan roli yaqqol namoyon bo‘ladi. Prognozlashning undaydigan funksiyasi prognozning, u bashoratlashning dastlabki sabablariga ta’sir etish samarasini yuzaga keltiradi. Ta’sir etish samarasi ham ijobiy (prognozlarni amalga oshirishni tezlashtirishga ko‘maklashadi), ham salbiy (uni amalga oshirishga to‘sqinlik qiladi, ayrim hollarda esa prognozning barbod bo‘lishiga sabab bo‘ladi). Bu shu bilan izohlanadiki, prognozning maqsadlarga erishish uni olib borishning obyektiv sharoitlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik bilan amalga oshiriladi. Agar prognoz obyektining rivojlanishi yetilgan sharoitlarga javob bersa, u amaliyotda samarali amalga oshiriladi. Aks holda prognozning ushbu sharoitlarga mos kelmasligi uning amalga oshirilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Prognozlarni amalga oshirish uchun sharoitlarning o‘zaro bog‘liqligiga qaror qabul qilish bilan bog‘liq prognozlashning o‘zaro aloqasi ham ta’sir ko‘rsatadi. Qarorlar odatda prognozlashning ma’lumotlari asosida qabul qilinadi. O‘z navbatida qabul qilingan qarorlar prognozlarning amalga oshirish natijalariga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois prognozlash va qabul qilingan qarorlarning o‘rtasida nomuvofiqlikni oldini olish uchun prognozni tizimli to‘g‘rilash, shu jumladan prognozlash obyektining rivojlanish maqsadini uni bajarilishi bilan taqqoslash yo‘li bilan amalga oshirish lozim. Prognozlar tipologiyasi, shuningdek, kelajak to‘g‘risidagi axborotning manbalari va prognozlashning uslublari kabi masalalar bilan uzviy bog‘langan. Prognoz axborotlarning manbalari uch turga bo‘linadi: to‘plangan tajriba (tadqiq etilayotgan hodisa, jarayon, voqealarning kechiishi va rivojlanishining qonuniyatlarini bilishga asoslangan); mavjud tendensiyalarning ekstrapolyatsiyasi (rivojlanish qonuni o‘tgan va hozirgi paytda ma’lum); prognoz qilinayotgan obyektlar bo‘yicha modellarni kutilayotgan yoki belgilangan sharoitlar uchun tuzish. Ushbu axborot manbalari

doirasida bir-birini o‘zaro to‘ldiruvchi prognozlashning uchta uslubi mavjud: ekspertli (dastlab axborotlarni -so‘rovnoma, intervyu, savolnoma -yig‘ish va uni qayta ishlashgahamda prognoz uchun qo‘yilgan vazifalarga nisbatan ekspert(lar) fikrlariga asoslangan), ekstrapolyatsiya -obyektning kutilayotgan rivojlanishini o‘rganish va ushbu rivojlanishning qonuniyatlarini o‘tgan va hozirgi davrdan kelajakka o‘tkazilishi; modellashtirish - prognoz qilinayotgan obyektning kutilayotgan va belgilangan o‘zgarishi doirasida uning qidiruv va me’yoriy modellarini tadqiq etish. Prognozlash amaliyotida sanab o‘tilgan barcha axborot manbalaridan va prognozlarning barcha uslublaridan birgalikda foydalaniladi . Iqtisodiy prognozlash modellarining turlari Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlashda turli modellardan keng foydalaniladi. ―Model‖ so‘zi lotincha ―modulus‖ so‘zidan kelib chiqib, o‘lcham, namuna deb anglatadi. ―Model‖ fanda tadqiqot obyektining qandaydir shartli shakli, prognozlashda esa iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni bildiradi. Model iqtisodiy prognozlashning, tadqiqot qilinayotgan jarayonlarni ilmiy jihatdan bilish dastaklardan biri hisoblanadi. Modellashtirish jarayonining mazmuniga obyekt yoki jarayonni dastlab o‘rganib olish, uning muhim tavsilotlarini yoki belgilarini aniqlash asosida modellarni tuzish, modellarni nazariy va sinovli tahlil qilish, modellashtirish natijalarni obyekt yoki jarayon to‘g‘risidagi haqiqiy ma’lumotlar bilan taqqoslash, modelni to‘g‘rilash va aniqlashtirish kabilar kiradi . Prognozlashning alohida modellari va modellar tizimiga qo‘yiladigan talablari modellar ishlab chiqilishi mumkin va lozim bo‘lgan usullarni tanlash va ular bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish usul va vositalar natijasida vujudga keladi. Ushbu talablar asosan quyidagi holatlarni nazarda tutadi : -uslubiyat mazkur prognoz uchun muayyan tuzilmaga ega bo‘lgan kirish ma’lumotining tavsifi va ko‘rsatkichlari to‘g‘risida yetarli darajada keng taxminlarda alohida progozlarni tuzishga imkon beradigan qoida (algoritm)larning ketma-ketligini aniq izohlab berishi lozim; -uslubiyat odatda prognoz variantlar

bo‘yicha o‘zgaradigan, bir xil bo‘lmagan va katta hajmdagi ma’lumotlardan kelib chiqib o‘z vaqtida va ko‘p marotaba hisob-kitoblarni olib borishga imkon beradigan usul va texnik vositalarini qo‘llashi lozim; -o‘xshash usubiyatlarda prognoz qilinayotgan jarayon va ko‘rsatkichlarning murakkab, ko‘p omilli aloqalar hisobga olinishi lozim. Ushbu sharoitlarda muhim va turg‘un qonuniyat va tendensiyalarning aniqlanishi ta’minlanishi lozim. Ushbu aniqlash jarayoni boshlang‘ich materiallarda ham, uslubiyat ma’lumotlari bo‘yicha olinadigan natijalarni va u bilan bog‘liq bo‘lgan modellar majmuasi bo‘yicha ularning hisob-kitoblarini tahlil qilish jarayonida ham zurur hisoblanadi; -tizimdagi alohida prognozlarning muvofiqligita’minlanishi lozim. Prognozlar tizimi ziddiyatsizlik bo‘lishi lozim. Matematik usullardan foydalanish ilmiy-texnik taraqqiyoti prognozining asoslanganligi, amaliyotliligi va o‘z vaqtliligiga nisbatan yuqori talablarga javob beradigan prognozlash usullarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar hisoblanadi. Iqtisodiy, ijtimoiy jarayonlar rivojlanishining qonuniyatlarini o‘rganish vositasi iqtisodiy-matematik modeli hisoblanadi. Iqtisodiy-matematik modeli o‘z mohiyatiga ko‘ra iqtisodiy tizimni hosil qiluvchi elementlarining asosiy o‘zaro aloqasini izohlab beruvchi rasmiylashgan nisbatlar tizimini ifodalaydi. Ekonometrik turdagi iqtisodiy-matematik modellar tizimi iqtisodiy va ijtimoiy sohaning nisbatan murakkab jarayonlarini izohlash uchun xizmat qiladi. Ekonometrik modellashtirish retrospektivga oid statistik axborotlarni qayta ishlash, alohida o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlarning miqdorlarini va ularning o‘lchamlarini baholashga asoslangan. Iqtisodiy-matematik modeli masalan quyidagicha ifodalanilishi mumkin Z = aX. Bu model misol tariqasida u yoki bu buyumni tayyorlash uchun talab qilinadigan materiallarga bo‘lgan prognoz talablarini aniqlashda qo‘llanilishi mumkin. Bu holatda X - buyumlar soni, a – bitta buyum uchun material sarflanish me’yori, Z-materiallarga bo‘lgan umumiy ehtiyoji. Iqtisodiy-matematik modeli, agar bir nechta tur buyumlarni tayyorlash uchun materiallarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash kerak bo‘lsa, murakkab ko‘rinishga ega

bo‘ladi: Z = а 1 Х 1 + а 2 Х 2 + а.Х„ + -+ а п Х п ёки ui , bu yerda n = 1, 2, 3,... n. Ushbu model materiallarga bo‘lgan ehtiyojning ikki guruh omillarga bog‘liq ekanligini ko‘rsatib turibdi: tayyorlanayotgan buyumlar soni va buyum uchun materiallar sarflanish me’yori. Bunday model deskriptiv (lotincha ―desckribo‖) deb ataladi . Iqtisodiy va ijtiomiy parognozlash modellarining ayrim turlari optimallashtirish mezoni yoki eng yaxshi kutilayotgan natijaga qarab tasniflanishi mumkin. Xususan, iqtisodiy-matematik modellar (unda xarajatlar minimallashtiriladi) va masalan imkon qadar ko‘p mahsulot olishga qaratilgan modellar ajratiladi. Vaqt omilini hisobga olgan holda modellar statistik (ya’ni modelda rejali davr mobaynida muayyan bir vaqt kesimi uchun chegaralar qo‘yilgan va bu sharoitlarda xarajatalar minimalashtiriladigan yoki yakuniy natija maksimallashtiradigan holatlar mavjud) yoki dinamik (bu holatda chegaralar butun rejali davr uchun samarani huddi shunday minimallashtirish yoki makismallashtirish sharoitida bir nechta vaqt kesimi uchun o‘rnatilgan). Quyidagi ekonometrik modellarni ajratib olish mumkin: omilli, tarkibli va kombinatsion. Bitta model turi turli iqtisodiy obyektlarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Agregirlashgan darajasiga qarab iqtisodiyotni rivojlanishining ko‘rsatkichlarini makroiqtisodiy, tarmoqlararo, hududlararo, tarmoqli, hududiy modellarga bo‘linadi. Iqtisodiyotni rivojlantirish jihatlari bo‘yicha asosiy fondlarni, mehnat resurslarnitakror ishlab chiqarish, moliya tizimi va narx shakllantirish hamda boshqa modellarajralib turadi. Omilli modellar u yoki bu iqtisodiy ko‘rsatkichning darajasi va dinamikasi hamda unga ta’sir etuvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlar-dalillarning darajasi va dinamikasiga bo‘lgan nisbatlarini izohlaydi. Ekonometrik modellarning o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlari ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) modellarga bo‘linadi. Masalan modeldagi ekzogen omillar korxona uchun yetkazib berishlarning jo‘shqinligini, endogen omillar esa korxonada mehnat resurslarning mavjudligini ko‘rsatib berishi mumkin. Omilli modellar o‘zgaruvchi ko‘rsatkichlarning turli miqdorini va ularga mos ravishda o‘lchamlarini o‘z tarkibiga olishi mumkin. Omilli modelning sodda turi bir omilli model hisoblanadi. Unda omil sifatida biron bir vaqt ko‘rsatkichi xizmat qiladi. Bu holatda u yoki bu ko‘rsatkichni tahlil va prognoz qilish vaqtning xronologik qatoriga nisbatan bog‘liqlikda amalga oshiriladi va shu yo‘l bilan

trendlar (u yoki bu dinamik qatori o‘zgarishining umumiy tendensiyani tavsiflovchi bog‘liqlik) aniqlanadi. Chiziqli, nochiziqli turdagi ko‘p omilli modellar prognoz qilinayotgan ko‘rsatkichning darajasi va dinamikasiga bir vaqtning o‘zida bir nechta omillarning ta’sir etishini hisobga olishga imkon beradi. Ushbu modellar jumlasiga makroiqtisodiy ishlab chiqarish funksiyalarni tavsiflovchi modellar, aholi daromadlari, narx, to‘yinganlik darajasi, unumli iste’mol me’yorlari va h.k. ga qarab alohida iste’mol buyum uchun talabni tahlil qilish modellari kirishi mumkin. Tarkibiy modellar bir butun yoki agregatni shakllantiruvchi alohida unsurlar o‘rtasidagi nisbatlarni, aloqalarni izohlab beradi. Ushbu modellar tarkibiy-balans turdagi modellar sirasiga kiradi, ya’ni unda u yoki bu agregatni tarkibiy qismlarga bo‘lish bilan bir vaqtda ushbu unsurlarning o‘zaro aloqalari ko‘rib chiqiladi. Bunday modellar matritsali shaklga ega va tarmoqlararo hamda hududlararo aloqalarni tahlil qilish va prognozlash uchun qo‘llaniladi. Ular yordamida oqimlarning, o‘zaro aloqalari masalan mahsulotni sohalararo yetkazib berish izohlanadi. Tarkibiy-balans modelining eng keng tarqalgan shakli ishlab chiqarishning tarmoqlararo balansi va mahsulotlarni taqsimlash hisoblanadi. Tarmoqlararo modellar majmuasi yiriklashgan dinamik va kengaytirilgan tabiiy- qiymatli modellarni o‘zi ichiga oladi. Tizimning hamjihatligi milliy daromad, uni taqsimlash tuzilmasi hamda moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining sarmoya qo‘yilmalarga bo‘lgan ehtiyojlarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar va boshqalar kabi yiriklashgan dinamik modelining asosiy ko‘rsatkichlarning tabiiy-qiymatli tarmoqlararo balansini tuzish uchun qo‘llanilishi bilan ta’minlanadi . Zamonaviy dinamik tarmoqlararo modellar iqtisodiy rivojlanishning sur’atlari va nisbatlarini aniqlovchi uchta asosiy omillar guruhi bo‘yicha iqtisodiyotning rivojlanish istiqbolini bashoratlashga imkon beradi. Xususan ular quyidagilar: rejali davr boshiga yig‘ilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarnimiqyosi va tarkibi bilan tavsiflanadigan iqtisodiy salohiyatning boshlang‘ich darajasi; mehnat resurslaridan unumli foydalanish ko‘rsatkichlar o‘zgarishining istibolli tendensiyalar; jamiyatning yakuniy ehtiyojlarining istiqbolli tarkibi. Bir mahsulotli model nafaqat bir mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sohalarda, balki bir qator holatlarda agar ishlab chiqariladigan mahsulotlar iste’mol

qilinishda bir-birini o‘rnini bosadigan bo‘lsa yoki ularni mutlaq ko‘rsatkichlar, masalan, qayta hisoblash koeffitsiyentidan foydalanish hisobiga bitta mahssulotga keltirish mumkin bo‘lsa, ko‘p mahsulot ishlab chiqariladigan sohalarda ham qo‘llanilishi mumkin. Ushbu koeffitsiyentlar turli mahsulotning iste’mol qiymatini muhim ahamiyatiga ega bo‘lgan biron bir foydalilik sifati bo‘yicha taqqoslashga imkoniyat beradi. Masalan, yoqilg‘i sanoatida elektr energiya tashuvchining issiqliqka bardoshliligi bo‘yicha taqqoslanadi. Ko‘p mahsulotli modellarda butun tarmoq ishlab chiqarayotgan mahsulotga va xomashyo yoki boshqa qandaydir resurslarni iste’mol qilishga bo‘lgan talab bo‘yicha ikkita yoki undan ham ko‘p chegaralar ko‘rib chiqiladi. Ushbu modellarda turli mahsulotlarni iste’molida o‘rnini bosadigan xususiyatini hisobga olgan holda turdosh mahsulotga keltirish imkoniyatidan unumli foydalanilishi mumkin. Bu holatda talabni tashkil etuvchi unsurlarni alohida mahsulotlar emas, balki turli bir-birining o‘rnini to‘ldiruvchi mahsulotlar bilan qondiriladigan ehtiyojlarning o‘lchamlari tavsiflanadi. Bunda, shuningdek, tarmoqda ishlab chiqarilayotgan son jihatdan katta hajmdagi mahsulotlarni chegarlangan mahsulot guruhiga keltirish mumkin .

Adabiyotlar: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

O'xshashlar

Prognozlashtirishda ekonometrik modellardan foydalanish

Milliy iqtisodiyotning iqtisodiy potensiali – iqtisodiy va ijtimoiy prognozlashning bazasi

Mintaqalarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlash

Iqtisodiy o’sishning neoklassik modellari

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari