Mintaqalarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlash - Iqtisodiyot - Referatlar

Mintaqalarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

443.166015625 KB

Ko'chirib olish

Mintaqalarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlash Reja: 1. Mintaqaviy xo’jalik va mintaqaviy iqtisodiyot. 2. Mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlash uslubiyati. 3. Mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini pognozlash usuli. 4. Mintaqaviy rivojlanish modellari. 5. Yalpi mintaqaviy mahsulot o’sish sur’atlarini prognozlash. 6. O’zbekistonda mintaqalar rivojlanishining ahvoli va prognozli baholash.

1. Mintaqaviy xo’jalik va mintaqaviy iqtisodiyot. Mintaqaviy xo‘jalik butun bir xo‘jalik, iqtisodiy, ishlab chiqarish va ijtimoiy kompleks bo‘lib, u respublika, viloyat, avtonom okrug hududida joylashgan korxona, tashkilot, uyushmalarning bo‘ysunish va tarmoqlarining tarkibidan qat‘iy nazar shakllanadi. Barcha sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish qurilish, transport, aloqa va madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatadigan korxona va tashkilotlarni 3 ta katta bo‘ysunish guruhiga ajratish mumkin: Markaziy Hududiyl va mahalliy. Bir tomondan mintaqaviy boshqaruv tizimining asosi bo‘lgan, ikkinchi tomondan (bo‘ysunish darajasiga ko‘ra) korxona va tashkilot bo‘lgan mahalliy organlar o‘rtasidagi munosabat mahalliy organlarga to‘liq bo‘ysinishdan to shu organlar tomonidan alohida funksiyalarning boshqarilishigacha farqlanadi. Boshqaruv shakli va bo‘ysunish shaklidan qat‘iy nazar ma‘lum mintaqada joylashgan hamma korxona va tashkilotlar yer, o‘rmon va suv resurslardan foydalanish, tabiat muxofazasi, sanitariya, yong’inga qarshi, huquqiy, ijtimoiy, maishiy me‘yor va qoidalalari masalalari bo‘yicha mahalliy boshqaruv organlari raqobati ostida bo‘ladi. Hududiy boshqaruv organlari shu hududda joylashgan barcha korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan uy va ijtimoiy-madaniy qurilish, mahalliy yo‘llar qurilishi, xalq iste‘mol mollari va oziq-ovqat ishlab chiqarish ustidan nazorat olib boradi. Mintaqaviy darajada tartibga solishning ob‘ektlari quyidagilar hisoblanadi: davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni, aholi va korxonalarni soliqqa tortish, mahalliy byudjetlarni shakllanishi, aholining ijtimoiy himoyasi va boshqalar. Oxirgi yillarda O‘zbekistonda davlatning mintaqaviy siyosatini shakllantirish bo‘yicha ish olib borilmoqda. O‘zbekistonda mintaqaviy siyosat deganda mamlakat mintaqalarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishi

bo‘yicha davlat hukumat organlarning maqsad va masalalarning tizimi hamda ularni amalga oshirish mexanizmi tushuniladi. O‘zbekistonda mintaqaviy siyosatning asosiy maqsadlari quyidagilar: 1. O‘zbekistonda markaziy iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va tashkiliy asoslarini ta‘minlash, yagona iqtisodiy hududni yaratish; 2. Mintaqalarning iqtisodiy imkoniyatlaridan qat‘iy nazar yagona minimal ijtimoiy standart va aholini teng ijtimoiy himoyalanishini ta‘minlash; 3. Mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sharoitlarini tenglashtirish; 4. Atrof-muhitning ifloslanishini oldini olish hamda ifloslanish oqibatlarini yo‘qotish, mintaqalarni kompleks ekologik himoyalash; 5. Juda muhim strategik ahamiyatga ega bo‘lgan mintaqalarni ustivor rivojlantirish; 6. Mintaqalarning tabiiy-iqlim xususiyatlaridan maksimal foydalanish; 7. Mahalliy o‘z-o‘zini boshqarishni shakllantirish va kafolatlarni ta‘minlash. 2. Mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlash uslubiyati . Oxirgi yillarda mintaqalar darajasida qisqa va o‘rta muddatli iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish prognozlarini tuzish bo‘yicha ish olib borildi va olib borilmoqda. Bunday prognozlashning uslubiy shart-sharoitlari bo‘lib quyidagi holatlar hisoblanadi: -mintaqa-umumiy jamiyat ishlab chiqarish tizimining bir alohida bo‘lagi bo‘lgan va bir necha miqdor mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish vositasida aniq bir xalq xo‘jalik funksiyasini bajaradigan kichik bir tizimni ifodalaydi; -mintaqaning iqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlarining pasayishi butun jamiyatning ishlab chiqarish tizimi yoki ijtimoiy-iqtisodiy tizimi faoliyatida negativ o‘zgarishlarga olib keladi.

-ma‘lum muddatgacha berilgan mintaqa iqtisodiy tizim faoliyati natijasining zarur darajasini mintaqa rivojlanishida hosil bo‘lgan inersion tendensiyalar sharoitida ta‘minlash mumkin emas. -mavjud hududiy boshqaruv tizimi doirasidagi mintaqa iqtisodiy tizimi faoliyat rejimini berilgan muddatda yaxshilab bo‘lmaydi. Bu hollardan kelib chiqqan holda mintaqaviy-iqtisodiy rivojlanish prognozning ishlab chiqarilish sxemasi, tarkibi va asosiy bosqichlari aniqlanadi. Prognozni tuzish jarayoni o‘z ichiga uchta blokni oladi: analitik, konsentual va prognozli. Analitik blok doirasida berilgan hududning ichki bog’liqligini o‘rganish, tizimning butun faoliyat samarasini aniqlovchi mintaqa tizimi iqtisodiy yadrosi va ishlab chiqarishni ahamiyatli tuzilmaviy aloqalarni aniqlash zarur. Bu mintaqaning mehnat taqsimoti tizimida asosiy funksiyani bajaruvchi mintaqa xo‘jaligining xalqalarini aniqlash imkoniyatini beradi. Undan tashqari, butun mamlakat iqtisodiyoti tarkibida mintaqaning rivojlanishi tendensiyalarini ko‘rib chiqish lozim. Bu umumiy ishlab chiqarishni ayni vaqtdagi bog’liqlik darajasini va kelajakdagi mintaqaviy iqtisodiyot faoliyatiga bog’liqligini ko‘rsatadi. Konseptual blok doirasida izlanishlarning asosiy tarkibi-mintaqa oldida turgan iqtisodiy va ijtimoiy mintaqalarni hisobga olgan holda mintaqa iqtisodiy tizimini rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqarishdir. Mintaqa rivojlanishining konsepsiyasini ishlab chiqarishda ikkita asosiy bosqichni ajratish mumkin: d) mavjud muammolar yechimiga yo‘naltirilgan maqsadlarni shakllantirish va ularni aniq masalalar ko‘rinishida konkretlashtirish; e) iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning ustun maqsad va yo‘nalishlarini aniqlash va shu asosda mintaqaviy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqarish. Ayni mintaqada rivojlanishning maqsad, konkret muammolar, omillarning o‘ziga xosligi bu masalaning yechimini umumlashtirishga yo‘l qo‘ymaydi. shu

bilan birga barcha mintaqalarga xos bo‘lgan qator maqsad va masalalar mavjud. Bular: 2- ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va iqtisodiy o‘sishni ta‘minlash; 3- rivojlangan bozor munosabatlarni shakllantirish; 4- kompleks ijtimoiy masalalarni yechish; 5- atrof-muhitni himoyalash va boshqalar. Prognozli blok doirasida asosiy masala bo‘lib kelajakda mintaqaviy iqtisodiy tizim rivojlanishining ko‘rsatkich va miqdor parametrlarini aniqlashdir. Bunda 3 xil prognozlar ishlatiladi: umuman mintaqaviy iqtisodiy tizim rivojlanishining umumiqtisodiy alohida ishlab chiqarish va tarmoqlar rivojlanishining prognozlari; mintaqalarning alohida ma‘muriy hududiy birliklar (shahar, rayon va boshqalar)ning rivojlanish prognozlari. Ko‘rsatilgan prognozlarni tuzishning asosiy usuli bo‘lib – bu kelajakdagi rivojlanish ssenariysini tuzishdir. Bu ssenariylarda mintaqaviy iqtisodiy tizim va uning tuzilmalarining kelajakdagi rivojlanishi, tizimning boshqa tizimlar bilan o‘zaro aloqalari ehtimolligini ko‘rsatiladi, turli xil omil va sharoitlarning mosligi sharoitida mintaqa iqtisodiyotining rivojlanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Ssenariylarning butun yig’indisi 3 xil guruhga ajratiladi: umumiqtisodiy rivojlantirish ssenariysi; alohida ishlab chiqarish va tarmoqlar rivojlanishining ssenariysi; mintaqaning alohida ma‘muriy-hdudiy birliklar rivojlanishining ssenariysi. Mintaqaning umumiqtisodiy rivojlanish ssenariylaridan 3 ta guruhini ajratish mumkin: mintaqa tizimida ishlab chiqarish tarmoqlariga ta‘sir ko‘rsatuvchi hamda mamlakat iqtisodiyoti rivojlanish sharoitlari bilan aniqlanadigan ssenariylar; ishlab chiqarish rivojlanishining ichki mintaqaviy omillar bilan aniqlanadigan senariylar bo‘lib, ular orasida eng muhimlari: tuzilmaviy o‘zgarishlar, moliyaviy va tabiiy resurslar bilan ta‘minlanganlik, ishlab chiqarishning samaradorligi ko‘rsatkichlari va boshqalar; alohida mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishini prognozlashda tarmoqli yondashuvni rivojlanishini prognozlashda tarmoqli yondashuvni saqlagan holda

shakllanadigan sharoitlarni o‘z ichiga oluvchi mintaqaning umumiqtisodiy rivojlanish ssenariylari. Alohida ishlab chiqarish va tarmoqlarning rivojlanish ssenariylarini tuzishda shuni unutmaslik kerakki, turli xil tarmoq guruhlari uchun rivojlanish sharoit va omillarining mosligi har xil bo‘ladi. Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining butun yig’indisini kelajakdagi rivojlanish omillari va sharoitlarning mosligi nuqtai nazaridan bir xil tarkibdagi guruhlarga ajratish zarur: xalq xo‘jalik ixtisoslashuvi tarmoqlari; mintaqaviy ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlar; Ikkala tarmoq guruhlari uchun rivojlanishning ikki variant ssenariy yoki prognozini ishlab chiqarish lozim: qidiruv va me‘yoriy. Birinchi turdagi prognozga mos holda ikkala tarmoq guruhlarining rivojlanishi bazali davrning shakllangan tendensiyalari bilan aniqlanadi. Prognozning ikkinchi normativ variantiga asosan tarmoqlarning birinchi guruhining rivojlanishi umum-iqtisodiy ehtiyoj va resurslar bilan, ikkinchi guruhning rivojlanishi esa ma‘lum mahsulotning mintaqaviy ehtiyoji va mintaqaning moliya va resurs imkoniyatlari bilan aniqlanadi. 3. Mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini pognozlash usuli. Mintaqaviy iqtisodiyot o‘z tadqiqotida kompleks ilmiy usullardan foydalanadi, shu usullardan asosiysi sifatida balans usulini ko‘rsatish mumkin. Т armoq va mintaqaviy balanslarni tuzishda tarmoqlararo to‘g’ri munosabatlarni o‘rnatish bozorga mutaxasislash, hududiy komplekslprni to‘ldirish ya‘ni yetakchi tarmoqlarga shu bilan birga aholi ehtiyoji va xizmat ko‘rsatish tarmog’iga bo‘lagan iste‘molni ta‘minlash. Balanslar shuningdek ,hududlararo va hudud ichidagi ratsional aloqalarni keltirib chiqarishda muhimdir. Korxonani joylashtirishning iqtisodiy asosida balans usuli yotadi(korxonani qurishga joy tanlash , uni xom ashyo bilan taminlash hisobi, shuningdek, yoqilg’i, energiya, suv, ishchi va boshqa resurslar bilan

taminlash hisobi). Hududiy iqtisodiyotni asosini hududiy ishlab chiqarish balansi va asosiy mahsulot turlari ist‘emoli tashkil qiladi. Т armoq va xududiy balansning tuzilishi hududni kompleks rivojlantirishga yordam beradi. Т izimli tahlil – bu ilmiy izlanish uslubidir. Buning yordamida muammolarni kompleks o‘roganish, xo‘jalik strukturasi va ichki o‘zaro aloqasi ularni bir-biriga ta‘siri bilan to‘ldiriladi va hal qiluvchi xulosalar to‘g’ri va qaytuvchi aloqalar yordamida chiqariladi. Т izimli tahlil ko‘p qirrali tahlildir, qaysiki u maqsadni qo‘yilishidan boshlab masalani aniqlashishi, ilmiy gipotezani shakllantirish, ishlab chiqarishni joylashtirishni eng maqbul yo‘lini topishni o‘rganish pog’onalarini ishlatadi. Bunda eng maqbul samaralilik hisoblanadi, bu aholi ehtiyojlarini eng ko‘p qondirishdir. Bozor sharoitida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududlar xo‘jaligini rivojlantirish muammolari yanada qiyin bo‘lib, tarmoq va hududiy aloqalarni esa boshqarish yanada qiyinlashib bormoqda. Shuning uchun asosiy muammolarni yechib boruvchi iqtisodiy matematik modellarni ishlab chiqish va tadbiq qilish ehtiyoji tug’ilmoqda. Quyida hududiy, iqtisodiy jarayonlarni iqtisodiy matematik modellashtirishda quyidagi asosiy yo‘nalishlarni ko‘rsatish mumkin. iqtisodiy tarmoqlar bo‘yicha joylashtirishni modellashtirish. Hududlarni xo‘jalik kompleksini shakllantirishni modellashtirish Iqtisodiy matematik va kompyuterlardan foydalanish eng kam mehnat va vaqt sarflab ko‘p ma‘lumotlarni ko‘rib chiqishga hamda qo‘yilgan maqsad vazifalarda eng maqbul yechimni topishda yordam beradi. Natijalar esa kelajakda o‘rganish va tushunish uchun kerak bo‘ladi. Shuningdek hududiy iqtisodiyotda statistik usullar (statistik ma‘lumotlar asosida indekslarni hisoblash) ishlatiladi, bundan tashqari, tanlama kuzatish uslubidir. Bozor shakllanishining yangi sharoitida hududiy ta‘minlash iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish juda dolzarb hisoblanadi. Shuning uchun, asosiy maqsad hududiy rivojlanishning boshlanish nuqtasi, tabiiy resurslar salohiyati, hududiy demografik, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolarni o‘rganish hisoblanadi. Asosiy yo‘nalish gorizontal aloqalarni o‘rganish hisoblanadi, qaysiki, ma‘lum

darajada Respublika va uning hududlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta‘sir qiluvchi MDH mamlakatlari va uning hududlari orasidagi kelishuv asosida shakllanadi. Shuning uchun, asosiy masalalardan biri hudud iqtisodiyoti tarkibini qayta ishlab chiqish, mamlakatlararo infrastruktura tizimini shakllantirish, ma‘lum iqtisodiy tizimni hududlar yaratish hisoblash hisoblanadi. Shu tarzda, hududiy iqtisodiyotni tadqiq qilishda ma‘lum bir alohida hududga taqsimlanadigan hamda joylashtiriladigan ishlab chiqarish kuchlarini umumiy hududiy muammolarning tortishish markazi bilan hududiy darajasini bog’lagan holda amalga oshirish lozim. Bu holatda tarmoqlarda qayta ishni hisobga olish lozim, ayniqsa, bu mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarmoqlariga tegishli bo‘lsa. Ular hududiy iqtisodiyotning kelajakdagi yo‘nalishini aniqlashda mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi. Mintaqaviy tadqiqotlar asosida general sxemaga asoslangan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlash yotadi. Iqtisodiy tahlilning muhim yo‘nalishi sifatida hududiy resurslardan foydalanish ratsionalligida bozorga ixtisoslashishini aniqlash va hudud xo‘jalik kompleksini shakllantirishdir. 4. Mintaqaviy rivojlanish modellari. Hududning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlashda bir qator modellardan foydalaniladi, shulardan uch xilini ko‘rib chiqamiz: iqtisodiy baza modellari (IBM) ―xarajat-chiqarish‖ modellari ( Х ChM) ekonometrik modellar (EM) Iqtisodiy baza modellari mintaqaviy iqtisodiyot mahsulot ayirboshlash bozorlariga muvofiq keluvchi ikkita ishlab chiqarish sektoriga bo‘linishiga asoslanadi. a) mintaqadan tashqarida (bazali sektor); b) mintaqa ichida (xizmat ko‘rsatuvchi sektor). Ba‘zi bir shartli mintaqa uchun IBM quyidagi umumiy holda yozilishi mumkin: Y=(E-M)*X (1)

Bu yerda Y – mintaqadagi daromadalar summasi; Ye – shaxsiy xarajatlar (investitsiya va mintaqadagi mahalliy boshqaruv xarajatlar ham kiradi); M – mintaqaga yetkazib berilgan mahsulotlar. Y orqali Ye va M ning qiymatini ifodalashdan Ye=e*Y (2) M=m*Y (3) X=X (4) ni keltirib chiqaramiz. Х tepasidagi chiziq berilgan modelda o‘zgaruvchilar ekzogen xarakterda ekanligini ko‘rsatadi. (2), (3), (4) larning qiymatini (1) ga qo‘ysak: Y=e*Y-m*Y*X kelib chiqadi. U tenglamani yechsak: Y=X/(1-ye*m) ni olamiz. Shu yerdan bazali multiplikator formulasi kelib chiqadi: K=Y/X=1/(1-ye*m). Bu formula mintaqadagi xarajatlarning yig’indisi va mintaqadan yetkazib berilgan mahsulotlar nisbatini ifodalaydi. IBM bozorga faqatgina umumiy ta‘mirni baholash imkoniyatini beradi. Bu ta‘sirning tarmoqdan tarmoqqa tarqalish jarayonini hamda uning turli tarmoqlarga va multiplikator kattaligidagi tarmoqlararo farqlarga ta‘sir darajasini tushunish uchun mintaqa iqtisodiy tizimining tarkibi to‘lib tasvirlanishi lozim. Bu holda ―xarajat-chiqarish‖ modellari ishlatilishi mumkin. Bu modellardan foydalanayotganda mintaqadagi ishlab chiqarish tarmoqlarining umumiy miqdori ko‘rib chiqiladi. Ularning har biri bir-biriga bog’liq hisoblanadi. Birinchi tarmoqdagi ishlab chiqarish yoki ―chiqarish‖ ikkinchi tarmoqdagi xarajat sifatida ishlatilishi mumkin. Ikkinchi tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulot o‘z navbatida uchinchi tarmoqning ishlab chiqarish xarajatlari sifatida ishlatilishi mumkin va hokazo. Bu iqtisodiyotga tashqi ta‘sirdan kelib chiqadigan multiplikator samaralarini IBMga qaraganda aniqroq kuzatish imkoniyatini beradi. n tarmoqdan iborat bo‘lgan, ochiq statistik iqtisodiy tizim quyidagicha tasvirlanishi mumkin: X i = Σ X ij +Y i , i,j=1,2…n, (1) bu yerda

X i -i-inchi tarmoqning yalpi ishlab chiqarilishi. X ij – j-inchi tarmoqning ishlab chiqarilishiga xarajat qilingan, i-inchi tarmoqning mahsulotlar miqdori. Y i – iste‘molchilarning foydalangan i-inchi tarmoqning mahsulotlar miqdori. Agar bir nechta soddalashtiradigan ehtimollarni qabul qilsak: har bir mahsulot guruhi yagona tarmoqda ishlab chiqariladi; xarajatlarni ko‘paytiruvchi va qisqartiruvchi tashqi omillar mavjud emas; har bir mahsulot uchun yagona ishlab chiqarish jarayoni bo‘lib, u mahsulotning o‘zaro o‘rnini bosishni mustasno etadi. Shunda (3)dan X ij qa ij kelib chiqadi. Bu yerda a ij – j-inchi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun xarajat qilinadigan i-inchi mahsulot miqdorini aniqlab beradigan texnologik koeffitsiyent. X i -j-inchi tarmoqning ishlab chiqarishi. Unda (1) formulasi quyidagicha o‘zgartirilishi mumkin: X i a ij X j Y i Yoki matritsa ko‘rinishida Х =AX+Y (3) (3)ga Х ga nisbatan yechayotganda, X=(I-A)*Y (4) (4) formula Y yakuniy iste‘molning vektor ahamiyatining berilgan prognozi va (I-A) matritsaning tuzilmaviy koeffitsentlari asosida yakuniy hamda oraliq iste‘molni ta‘minlash zarur bo‘lgan yalpi ishlab chiqarish hajmmini topish imkonini beradi. Ekonometrik modellar orasida 2 xil turini ajratish mumkin: oddiy va qo‘shma tenglamalar tizimi bilan. Birinchilar umummilliy va mintaqaviy o‘zgaruvchilarni bog’lovchi regressiv tenglamalardan tashkil topadi. Qo‘shma tenglamalar tizimga ega bo‘lgan modellarda ichki o‘zgaruvchili modellar va alohida tenglamalar orasidagi prinsipial aloqalar hisobga olingan. Mintaqaviy tahlilning ko‘rib chiqilgan modellari mintaqaning iqtisodiy o‘sishini n j 1

prognozlash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular aynan iqtisodiy o‘sish muammolari va imkoniyatlari nuqtai nazaridan mintaqaviy qarorlar bahosini beradi. Ammo mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy qarorlarning ko‘p rejali bahosini tuzilishi, qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish jarayonida qatnashuvchilar manfaatlarining kelishuvi nuqtai nazaridan ularni baholash zarurligini va imkoniyatlarini, bu qarorlarning mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik holatlarga ta‘sirini ko‘zda tutadi. Amaliyotda bunday kelishuvni faqatgina mintaqaning iqtisodiy-ijtimoiy tizimining faoliyatini amalga oshiruvchi modullar tizimi ta‘minlashi mumkin. Bunday tizimlarni ishlab chiqish bizning mamlakatimiz va xorijda ham olib borilmoqda. 5. Yalpi mintaqaviy mahsulot o’sish sur’atlarini prognozlash . Yalpi mintaqaviy mahsulot (YaMM) ni hisoblashning ikki xil usuli mavjud: inersion(ekstropolyatsiya) va mobilizatsion.(;jadval-1 qarang). O‘zbekiston Respublikasining hududlar bo‘yicha uzoq muddatli ishlab chiqarish(2020 yilgacha). Ekstropolyatsiyaning inersion turi. 1-turi. Ekstropolyatsiya- usuliga asoslangant holda hududlar iqtisodiyotini real sektorida asosiy ko‘rsatkichlarni o‘sishni asosida YaMM ni o‘sishidir. YaMM ning bir qancha kamchiliklari mavjud, bularga misol qilib iqtisodiyotni real sektorida to‘lanmaslikni o‘sishi, hududlar aholisini to‘lov qobiliyatini o‘sishida real o‘zgarishlarni yo‘qligi hisoblanadi. Bundan tashqari, YaMM ni o‘sishiga to‘sqinlik qiluvchi nechta faktorlar mavjud: -Demografik holat; -Suv resurslarini defitsiti, sugoriladigan yerlarning hosildorligini pasayishi, alohida hududlarda ekologik muammolarni mavjudligi;

-Iqtisodiyotni hom ashyoga asoslanganligi va alohida hududlarga yetarlicha ko‘p mahsulotni import qilish; - Х ududlarda bank sektori va fond bozorlarining yetarlicha rivojlanmaganligi; Investitsion resurslarni chegaralanganligi yoki past darajasi YaMM o‘sishiga ko‘rsatadi. Makroiqtisodiyotni boshqarish tizimini hozirgi holati va institutsional va strukturaviy reformalarning sekin o‘sishi iqtisodiyotni tez o‘sishini ta‘minlay olmaydi. YaMM bu turi chet el va mahalliy investitsiyasi ko‘p bo‘lgan hududlarda juda ko‘p imkoniyatlar yaratadi. Milliy investirlarga mahalliy bozorlarni investitsiyalarni o‘sishini jalb qilish turi yordamida rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish hududlar aholisini yashash sharoitini rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Iqtisodiyotga kuchlarni jalb qilish ssenariysini bajarilishi quyidagilarni ko‘zda tutadi: -iqtisodiyotni hududiy ratsional strukturasini shakllantirishni; -hududlarni rivojlanish jarayoniga davlatni to‘g’ridan-to‘g’ri aralashuvini chegaralanganligini: -hududlarda texnik va texnologik asossida iqtisodiyotni modernizatsiyalashmavjud mineral hom-ashyo resurslaridan foydalanib hududlarni tabiiy iqtisodiy salohiyatidan samarali foydalanishni; -pul-kredit siyosati va investitsiyalarini taqsimlanish sohasida hududlardagi tengsizlikni oldini olish: -hududlardagi material va moliyaviy resurslarga yetib borishni kengayishi; - hududlarda o‘rta va kichik biznesni rivojlantirish va shuningdek, chet el investitsiyasiga asoslangan korxonalarni kengaytirish; -mahalliy hom ashyodan foydalangan holda ishlab chiqarishni rivojlantirish: c

O‘zbekiston mintaqalardagi iqtisodiy krizis sharoitlarida ishlab chiqarish jarayonining amalga oshirilishi tobora yomonlashib borardi va quyidagilarda namayon bo‘lardi: federatsiya sub‘etlarining nafaqat resurs balki tovar bozorlarini o‘z ichiga oluvchi mintaqaviy xo‘jaliklarning ahamiyatli mexanizatsiyasi bo‘lib o‘tardi. O‘zbekistonga kiruvchi mintaqalarining sanoat va ijtimoiy rivojlanish templarining differensiatsiyasi oshib borardi. Bu holatlarning asosiy iqtisodiy sabablari davlat tomonidan o‘tkazilayotgan makroiqtisodiy siyosat bilan belgilangan. Ayniqsa, tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida O‘zbekistonda mahsulotga ixtisoslashgan mintaqalarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1) Yoqilg’i-energetik kompleks – I tur. 2) Metallurgiya kompleksi – II tur. 3) Х imik-o‘rmon kompleks – III tur. 4) Mashinasozlik va metalni qayta ishlash – IV tur. 5) Qurilish materiallari, shisha sanoatlari – V tur. 6) Yengil sanoat – VI tur. 7) Oziq-ovqat va qayta ishlash sanoati – VII tur. Т ashqi savdo bo‘yicha davlat monopoliyasidan voz kechish O‘zbekistonning tabiiy resurslarni qazib olish va qayta ishlashga ixtisoslashgan mintaqalari bilan uzoq xorij mamlakatlarining o‘zaro almashinuvining kuchayishiga ko‘maklashdi. Bunga oxirgi yillarda yoqilg’i- energetika va xom ashyo kompleksini qo‘llab-quvvatlanishini ta‘minlovchi davlat iqtisodiy siyosatning umumiy yo‘naltirilganligi ham ko‘maklashdi. Yakuniy iste‘molni qondiruvchi mashinasozlik va ishlab chiqarish (elektroenergiya va yoqilg’i iste‘molidan tashqari) deyarli davlat yordamisiz qoldi va faqat o‘z imkoniyatlariga va mintaqa imkoniyatlariga tayanishi mumkin edi. Aynan IV va V tur mintaqalarida (mashinasozlik, yengil sanoat) ishlab chiqarish keskin pasaydi. Buning sabablari: kooperatsion aloqalarning uzilishi mudofaa sanoati konversiyasining samarasiz o‘tkazilishi bo‘ldi.

Т ashqi savdo faoliyatining liberallashtirilishi va O‘zbekiston eksportining xom-ashyoga yo‘naltirilganligi shuni aniqlab berdiki, umumiy pasayish miqyosida tabiiy resurslarni qazib olish va qayta ishlashga ixtisoslashgan hududlar eng katta yashab qolish potensialiga ega. O‘tkazilgan tasniflarga mos holda ularga uch guruh mintaqalar kiradi. Bu mintaqalarda yonilg’i-energetika, metallurgiya va kimyo-o‘rmon komplekslari ustun turadi. Alohida olingan mintaqalar rivojlanishining prognoz baholari, ularda iqtisodiy o‘sishning mintaqaviy multiplikatori va ulardan amaliyotda samarali foydalanish imkoniyatlarini aniqlab berish bilan bog’liq. Shunday qilib asosan, xom-ashyoli yoki agrar mintaqalari uchun o‘sish multiplikatori qayta ishlovchi, to‘ldiruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishning hamda infratuzilma tarmoqlarining rivojlanishidan tashkil topadi. Asosan VPK korxonalariga ega bo‘lgan mintaqalar o‘sishiga impulsni konversiya berishi kerak, shu jarayonda mintaqa masshtabida progressiv tuzilmaviy o‘zgarishlarni ta‘minlovchi xarbiy va fuqaro sanoatlari o‘rtasidan texnologik aloqalar o‘rnatiladi. Har holda mintaqalarning rivojlanishi ma‘lum strukturaviy qayta o‘zgarishlar va iqtisodiyotdagi siljishlar bilan bog’liq. Qisqacha xulosalar. Mintaqaviy xo‘jalik butun bir xo‘jalik, iqtisodiy, ishlab chiqarish va ijtimoiy kompleks bo‘lib, u respublika, viloyat xududida joylashgan korxona, tashkilot, uyushmalarning bo‘ysunishi va tarmoqlarning tarkibidan qat‘iy nazar shakllanishidir. Mamlakatdagi barcha korxonalarni ya‘ni senat, qishloq xujaligi ishlab chiqarishi, qurilish, transport, aloqa va madaniy-maishiy xizmat kursatadigan korxona va tashkilotlarni 3 ta katta guruxga ajratish mumkin: Markaziy; Munitsial;

Maxalliy; Х ududiy boshqaruv organlari shu xududda joylashgan barcha korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan uy va ijtimoiy-madaniy qurilish, maxalliy yullar qurilishi, xalq iste‘mol mollari va oziq - ovqat ishlab chiqarish ustidan nazorat olib boradi. Mintaqaviy darajada tartibga solishning ob‘ektlari quyidagilar xisoblanadi: davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni, axoli va korxonalarni soliqqa tortish, maxalliy byudjetlarni shakllanishi, axolining ijtimoiy ximoyasi va boshqalar. Oxirgi yillarda mintaqalar darajasida qisqa va uzoq muddatli iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish prognozlarini tuzish buyicha ish olib borilmoqda. Mintaqa rivojlanishining konsepsiyasini ishlab chiqarishni ikkita bosqichga ajratish mumkin: mavjud muammolar yechimiga yunaltirilgan maqsadlarni shakllantirish va ularni aniq yechimlar kurinishida aniqlashtirish; iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning maqsad va yunalishlarini aniqlash va shu asosda mintaqaviy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish. Mintaqada rivojlanishning maqsad, konkret muammolar, omillarning uziga xosligi masalani yechimini umumlashtirishga yul quymaydi, shu bilan birga barcha mintaqalarga xos bulgan qator maqsad va masalalar mavjud, bularga: ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va iqtisodiy o‘sishni ta‘minlash; rivojlangan bozor munosabatlarini shakllantirish; kompleks ijtimoiy masalalarni yechish; atrof- muhitni himoyalash va boshqalar.

Adabiyotlar ruyhati 1. Фарейчева Г.В. Система обхественнух потребностей и ее макрорегулирование в условиях глобализации М. МГУ. ТЕИС. 2004. 456с 6. Ершова И.В. Предпринимательство и право М. 2003. 258с. 7. Воркуев Б.Л. Модели макроэкономика М.ТЕИС. 2004. 230с. 8. Т.А.Агапова, С.Ф.Серегина Макроэкономика тесту Учебное пособие изд «АСА» 2003. 357с. 9. Irmatov M.M., Хaydarov M.Т. «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirish» O‘quv qo‘llanma Т.: ТDIU 2004 yil. 10. Липшиц И.В. Экономика. Учебник для курсов ОМЕГА-Л М 2004 656с. 11. Н.Л.Шагас, Е.А.Туманова Макроэкономика – 2. Учебное пособие Выпуск новый Долгосрочный аспект М.ТЕИС 2004. Экономический факультет им М.В. Ломоносова МГУ 122с. 12. Тарассвич Л.С., П.И.Гребенников, А.И.Леусский Макроэкономика Учебник 5-е издание М. Юраѐт 2004г. 654с. 13. Г.А.Куторшевский «Экономика» основу теория Учебное пособие изд. «Экономика» 2004. 382с. 14. Под. Редакций К.А.Хубиева Экономический рост и фактор развития современной России М. ТЕИС 2004. 726с. 15. Р.С. Вечканов, Г.Р. Вечканова Макроэкономика 2-изд. М. 2004. 376с. 16. Ефимова М.Р. и др. Практикум по обхей теории статистика М. 2004.

O'xshashlar

Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini rivojlanishini prognozlash

Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usullari

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari

Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash nazariyasining predmeti

Aholi turmush darajasining ko’tarilishi va ijtimoiy rivojlanishni prognozlash