Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini rivojlanishini prognozlash - Iqtisodiyot - Referatlar

Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini rivojlanishini prognozlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.634765625 KB

Ko'chirib olish

Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini rivojlanishini prognozlash Reja: 1. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi va uning asosiy elementlari. 2. Ijtimoiy ishlab chiqarish tizimini shaklantiruvchi omillar. 3. Inv е stitsion jarayonlardagi tarkibiy o’zgarishlar. 4. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini prognozlash. 5. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini prognozlash bosqichlari, ko’rsatkichlari va usullari. 6. O’zbekistonda ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasining holati va mukammallashuvining prognoz baholari.

1. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi va uning asosiy elementlari. Mamlakat iqtisodiyoti bir-biri bilan o‘zaro zich bog‗langan ko‘pgina makroiqtisodiy elementlardan tarkib topgan murakkab tizimni ifodalaydi. Bu elementlar orasidagi o‘zaro nisbat iqtisodiy struktura (tuzilma) bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiy tuzilma tushunchasi yoki barcha xalq xo‘jaligi proporsiyalarining ifodasi sifatida yoki uning shlab chiqarish sohasi tarmoqlarini kamrab oluvchi qismi ifodasi sifatida qo‘llaniladi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasining tarkibi quyidagi proporsiya guruhlari bilan ifodalanishi mumkin: - ishlab chiqarish proporsiyalari (nisbatlari); - tarmoqlararo proporsiyalar; - tarmoq ichidagi proporsiyalar; - hududiy proporsiyalar; - tashqi iqtisodiy proporsiyalar; - material-moddiy proporsiyalar; - qiymatli proporsiyalar; Ishlab chiqarish proporsiyalari iqtisodiyotning o‘sishi va uning samaradorligini ko‘tarilish imkoniyatlarini ifodalaydi. Ularga ishlab chiqarish vositalari va iste‘mol buyumlari o‘rtasidagi nisbatlar, ishlab chiqarish va iste‘mol, iste‘mol va jamg‗arma o‘rtasidagi nisbatlar kiradi. Т armoqlararo proporsiyalar tarmoqlar va tarmoq guruhlari o‘rtasidagi, anoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi, shlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari, sanoat va qurilish o‘rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Т armoqlar ichidagi nisbatlar tarmoq osti va ishlab chiqarish sohalari orasidagi nisbatlarni ifodalaydi, masalan, cho‘yan va po‘lat, yog‗och va kirindi materiallari ishlab chiqarish. Hududiy proporsiyalar mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini joylashuvi, iqtisodiy rayonlar va mintaqalar o‘rtasidagi mehnat taqsimotini ifodalaydi.

Т ashqi iqtisodiy proporsiyalar tashqi iqtisodiy aloqalarning turli tomonlarini qamrab oladi, shu jumladan ilmiy-texnik hamkorlik, mahsulot eksporti, importi va shu kabilar. Moddiy-material proporsiyalar mahsulot alohida turlarini natural ko‘rinishida ishlab chiqarish va iste‘mol qilish o‘rtasidagi farqini ifodalaydi. Qiymat proporsiyalari Yaim qiymatining alohida elementlarini taqsimoti va aylanishini tavsiflaydi. Ko‘rsatilgan asosiy nisbatlar xususiy nisbatlar bilan aniqlashtiriladi va to‘ldiriladi. 2. Ijtimoiy ishlab chiqarish tizimini shaklantiruvchi omillar. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasining shakllanishi va rivojlanishiga turli xil omillar sezilarli ta‘sir ko‘rsatadi. Deyarli barcha nisbatlarga jamiyat ehtiyojlarining o‘sishi va I ТТ rivojlanishi ta‘sir etadi. Т armoq tuzilmasining yaxshilash omillari bo‘lib quyidagilar hisobalnadi: sanoatning qazib chiqaruvchi va ishlov beruvchi tarmoqlari rivojlanish proporsiyalarining yaxshilanish, tarmoqlarning tezkor rivojlanishi, yonilg‗ienergetika kompleksi tarmoqlari tuzilmasini optimallashtirish va shu kabilar. Hududiy strukturaga yonilg‗i, xom ashyo yangi konlarining ochilishi va o‘zlashtirilishi hamda ular asosida qazib olish va ishlov berilishining yangi sanoat markazlari yaratilishi ta‘sir etadi. Т ashqi iqtisodiy aloqalar ishlab chiqarish tuzilmasiga tashqi savdo, ilmiytexnik va moliyaviy hamkorlikni rivojlantirish, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va koorporatsiyalash orqali ta‘sir etadi. 3. Inv е stitsion jarayonlardagi tarkibiy o’zgarishlar . O‘zb е kistondagi inv е stitsion jarayonlar iqtisodiyotda tarkibiy uzgarishlar va mod е rnizatsiya qilishni ta'minlashga yo‘naltirilgandir. Ushbu o‘zgarishlardan maqsad – YaIMning barqaror o‘sishini ta'minlash, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish va bularning natijasi o‘laroq, aqoli turmush darajasi

va farovonligini bosqichma-boqich ko‘tarishga erishishdir. Davlat mustaqilligiga erishilgandan so‘ng bozor iqtisodiyotining institutsional tizimlarini yaratish, davlat korxonalarini xususiylashtirish, sanoat ishlab chiqarishining yangi soqalarini tashkil qilish ishlari boshlab yuborildi. Iqtisodiyotni tubdan isloq qilinishi mamlakat inv е stitsion siyosatini amalga oshirish m е xanizmidagi mos o‘zgarishlarni qam aniqlab b е rdi. O‘zb е kistonda bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish amalga oshirildi. Ushbu yo‘nalish yangi inv е stitsion m е xanizmlarni shakllantirish jarayonlari uchun qam mosdir. 1991 yildan 1994 yilgacha bo‘lgan davr ishlab chiqarishning pasayishi, inflyatsiyaning yuqori darajasi, davlat moliyalari soqasida o‘ta tanglik va o‘zo‘zidan inv е stitsiyalar inv е stitsiyalar xajmining qisqarishi bilan tavsiflanadi. Ushbu davrda YaIMda kapital xarajatlarning ulushi 18,7%dan 15,5%gacha qisqardi. Kapital qo‘yilmalar 1994 yilda 1991 yilga nisbatan yarmidan ko‘proqqa kamaydi. 1995 yilning ikkinchi yarmidan boshlab O‘zb е kiston iqtisodiy o‘sish bosqichiga qadam qo‘ydi. Ushbu davrda inv е stitsion tartibga solishning yangi m е xanizmlari bazasi bosqichmi-bosqich shakllantirildi, inv е stitsion soqada o‘zgarishlar amalga oshirildi. Kapital qo‘yilmalarning moliyalashtirish manbalari bo‘yicha tarkibida o‘zgarishlar ro‘y b е rdi. Davlat byudj е ti mablaqlarining ulushi 40%dan 22,9%gacha qisqartirildi. Sanoat, transport va aloqa tarmoqlarida ishchan faollikning ortishi qisobiga iqtisodiyot s е ktorlari bo‘yicha kapital qo‘yilmalarning tarkibida ijobiy o‘zarishlar ro‘y b е rdi. 2001 – 2005 yilarda inv е stitsion o‘sishning yuqori sur'atlarini tavsiflovchi va nafaqat inv е stitsion soqada erishilgan ijobiy o‘zgarishlar, balki, iqtisodiyot inv е stitsion faolligining yanada qulay k е lajagi (shart-sharoitlari) qaqida guvoqlik b е ruvchi t е nd е ntsiya kuzatilmoqda. Xorijiy inv е stitsiyalar tarkibida ma'lum o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Mamlakatda inv е stitsion sharoitni yaxshilash bo‘yicha qukumat tomonidan qabul qilingan chora-tadbirlar to‘qridan-to‘qri xorijiy inv е stitsiyalarning dinamik o‘sishini ta'minladi. Iqtisodiy isloqotlarni erkinlashtirish siyosati xususiy s е ktorning inv е stitsion faollligini jonlantirdi. Markazlashtirilmagan inv е stitsiyalarning qajmi 2000 yildagi

ko‘rsatkichga nisbatan ikki martadan ko‘proqqa o‘sdi, kapital qo‘yilmalarning umumiy qajmida ularning ulushi 45,8%ga nisbatan 76,1%ni tashkil etdi. Maqalliy xom-ashyo r е surslarni to‘liqicha qayta ishlovchi va eksportga yo‘naltirilgan maqsulot turlarini ishlab chiqarish kabi yo‘nalishlarning ishlab chiqarish saloqiyatini kuchaytirishga aloqida e'tibor qaratildi. Jami tnv е stitsiyalarning 60,0% miqdoridagi qismini ustuvor tarmoqlarni rivojlantirishga, ilqor t е xnologiya va uskunalarni sotib olishga, mamlakat uchun muqim aqamiyatli maqsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha qo‘shma korxonalarni tashkil etishga yo‘naltirildi. Ushbu davr davomida sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan inv е stitsiyalarning nisbatan yuqori ulushi saqlanib qoldi, 2005 yilda ularning qajmi 32,6%ga darajada, shu jumladan, xorijiy inv е stitsiyalar umumiy qajmga nisbatan 46,4% buldi. Bu esa, ma'lum ma'noda qishloq xo‘jaligidagi inv е stitsiyalar ulushining 1991 yildagi 25%dan 2005 yilda 4,4%gacha kamayishiga ta'sir etdi. Iqtisodiy isloqotlarni chuqurlashtirish, ijara munosabatlari bozorini shakllantirish va bozor infratuzilmalarini tashkil etish ishlari е tarli darajada samarali amalga oshirilmayotganligi sababli, qurilish soqalarini rivojlantirishga yo‘naltirilayotgan kapital qo‘yilmalarning miqdori past darajada (2-0,8% atrofida) qolmaqda. Inv е stitsion jarayonlarni rivojlantirishdagi erishilgan ijobiy o‘zgarishlar bilan bir qatorda o‘z е chimini kutayotgan bir qator muammolar saqlanib qolmoqda. Bular, inv е stitsion faollikni yanada yuqori sur'atlarning zaruriyati, eng avvalo iqtisodiyotga to‘qridan-to‘qri xorijiy inv е stitsiyalarni jalb etishda, ilmiy tadqiqotlarga asoslangan ishlab chiqarishni utuvor rivojlantirish va ishlab chiqarish fondlarini yangilashni inv е stitsiyalash uchun inv е stitsion r е surslarni, shu jumladan aqoli mablaqlarini jalb etishning yangi shakllari va samarali m е xanizmlarini joriy etish, qimmatbaqo qoqozlar bozorining rolini oshirish. Iqtisodiyotning o‘zak tarmoqlarini mod е rnizatsiya qilish va t е xnik qayta qurollanish, mamlakatning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga erishishni ta'minlash, shuningd е k samarali tarkibiy va inv е stitsion siyosatni amalga oshirish maqsadlarida ustav fondi 1 mlrd. AqSh dollariga t е ng bo‘lgan O‘zb е kiston R е spublikasining tiklanish va taraqqiyot

Jamqarmasi tashkil etildi. Jamqarma mablaqlarini shakllantirish va foydalanish tamoyillari to‘qrisidagi Tartib tasdiqlandi. Jamaqarmaning faoliyati iqtisodiy o‘sishning lokomativi bo‘lgan ishlab chiqarishlarni, tarmoqlarni va soqalarni jadal rivojlantirishga sharoit yaratadi. Ta'kidlash lozimki, strat е gik inv е stitsion loyiqalarni amalga oshirish uchun zaruriy va е tarli moliyaviy r е surslarni jamlash uchun shart-sharoitlarni shakllantirilganligi va mamlakat iqtisodiy saloqiyatining mustaqkamlanayotganligi evaziga jamqarmani tashkil qilish mumkin bo‘ldi. Joriy yilda R е spublika iqtisodiyoti ob' е ktlarining inv е stitsion jozibadorligini oshirishga yo‘naltirilgan qator m е 'yoriy – qonuniy qujjatlar qabul qilindi. O‘zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2006 yil 12 iyuldagi ―2006-2008 yillarda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish to‘qrisida‖gi qarorning qabul qilinishi joriy inv е storlarning davlat institutsional o‘zgarishlarida qatnashishlariga imkon b е rdi. Misol tariqasida «Carton Group LLC» (AqSh) kompaniyasi tomonidan ―Kvarts‖ AJning 53 foiz aktsiyasini sotib olishini k е ltirish mumkin. ―Kvarts‖ AJning davlat aktsiyalari pak е tini oldi-sotdi shartnomasida b е lgilangan tartib bo‘yicha to‘lov amalga oshirilib, inv е stitsion majburiyatlarni bajarilgandan so‘ng ularning qisobiga o‘tadi. Inv е stitsion faollikni oshirish muammosini qal qilishda bir qator choratadbirlarni amalga oshirish talab etiladi, shu jumladan: - inv е stitsion tavakkalchilik qavfini pasaytirishning tashkiliy ququqiy shartsharoitlarini shakllantirish; - ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi invеstitsiyalarning daromadliligini ta'minlash maqsadida soliq tizimini takomillashtirish; - maqalliy ishlab chiqarishning raqobatbardoshligini qo‘lab-quvvatlash talablari bilan mos ravishda so‘mning almashinuv kursini b е lgilash va valyuta nazoratini faollashtirish;

- maqalliy tovarlarga davlat buyurtmasini ta'minlash, kapital siqimi yuqori bo‘lgan jamoaviy ist е 'mol uskunalarini olib kirish va ekpluatatsiya qiluvchi tashkilotlarga lizing asosida b е rish yo‘li bilan davlat buyurtmasi qo‘llanilayotgan soqalar qatorini k е ngaytirish; - amortizatsiya ajratmalari borasidagi davlat siyosatini aniqlash; - ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan kapital qo‘yilmalarning o‘rtacha yillik o‘sishi bo‘yicha yiliga 10% dan kam bo‘lmagan, shuningd е k ilmiy tadqiqotlarga asoslangan sanoat va yangi t е xnologiyalarning sifat darajasini ta'minlashga yo‘naltirilgan inv е stitsiyalarning yiliga 20%gacha bo‘lgan maqsadli ko‘rsatkichlariga erishishni ta'minlash, yangi zamonaviy t е xnologiyalar asosida milliy iqtisoidyotni mod е rnizatsiya qilishga o‘tish. Bizning fikrimizcha mazkur takliflarning amalga oshirilishi ma'lum ma'noda O‘zb е kiston iqtisodiyotidagi tarkibiy o‘zgarishlarning samaradorligini oshirish va inv е stitsion jarayonlarni faollashtirishga zamin yaratadi. 4. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini prognozlash. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi rivojlanishini prognozlash asosida aniq metodologik tamoyilar yotadi: - prognoz jarayoning iterativligi (qaytaruvchanligi); - uning uzviysizligi; - yagona strukturaviy siyosatni amalga oshirish. Strukturaviy siyosat – bu ijtimoiy ishlab chiqarish yoki uning alohida zvenolari rivojlanish yo‘nalishlari, ular o‘rtasidagi asoslash, tanlash va amalga oshirishdir. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi rivojlanishini prognozlash va strukturaviy siyosat o‘rtasida yaqin bog‗lanish mavjud. Umuman olganda, ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasining rivojlanish tendensiyasi va mukammallashib borishini prognozlash strukturaviy siyosatni ishlab chiqishning asosini tashqil etadi. O‘z navbatida strukturaviy siyosat pronoz natijalarini ishlab chiqar ekan, quyidagilarni ta‘minlashi zarur:

- dinamikadagi yakuniy mahsulot va jamiyat ehtiyojlari tuzilmasining o‘zaro mosligi; - ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi oshishini uning tuzilmasi, texnik darajasi va mahsulot nominklaturasini maqsadga muvofiq o‘zgartirish orqali ta‘minlash; - ilmiy-texnik siyosatni amalga oshirish; - tarmoq komplekslari va ularning ikki tuzilmasini rivojlantirilishida progressiv proporsiyalarni saqlash; - mukammalroq mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va kooperatsiyalashuv; - ratsional va iqtisodiy jihatdan samarali hududiy proporsiyalarni shakllantirish va boshqalar. Т uzilmaviy siyosat ilmiy-texnik va investitsion siyosat bilan uzviy bog‗liq. Bunday bog‗liqlikning mavjudligi texnika, texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etishdi rivojlanishni ta‘minlashga imkon yaratadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasidagi nisbat va siljishlarni prognozlash prognozlarning alohida turlarini ishlab chiqishga asoslanadi. Ulardan asosiylari bo‘lib ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish bilan iste‘mol mollari ishlab chiqarish o‘rtasidagi nisbatlar, ishlab chiqarish va jamg‗arish o‘rtasidagi nisbatlar, qazib oluvchi va ishlov beruvchi tarmoqlar o‘rtasidagi nisbat prognozlari hisoblanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish proporsiyalari rivojlanishini prognoz qilganda rivojlangan sanoatlashgan mamlakatlarga xos bo‘lgan umumiy qonuniyatlar va ularning o‘zgarishini inobatga olish zarur: -ishlab chiqarish texnik darajasining o‘sishi. Bu ishlab chiqarish fondlari hajmining ishlovchilar soniga nisbatan ko‘payishida namayon bo‘ladi (ishlab chiqarishning mexanizatsiyasi va avtomatlashuvi); - ishlab chiqarishning ilm talab, yuqori texnologik tarmoqlarining ilgarilab rivojlanishi; - noishlab chiqarish sohasining moddiy ishlab chiqarish tarmoqlariga nisbatan ulushining ko‘payishi;

- ishlov beruvchi sanoat tarmoqlarining qazib oluvchi sanoat tarmoqlariga nisbatan tezroq rivojlanishi; - xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etishning kengayishi, tashqi iqtisodiy oborotning mamlakatdagi ishlab chiqarishga nisbatan oshishi. Ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishidagi umumiy tendensiyalarni aniqlash bilan birga prognozlarni ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy rivojlanishda mavjud bo‘lgan disproporsiyalar va ularning oldini olish yo‘llari aniqlanadi. Masalan, I ТТ ning tezkor rivojlanishi unga muvofiq yangi tarmoqlar, ishlab chiqarish va texnologiyalar rivojlanishini ko‘zda tutadi. Hududiy proporsiyalarni prognozlash jarayonida sanoat, qurilish, transport va ishlab chiqarishlarining mamlakat hududi bo‘yicha ratsional joylashtirilishini bashoratlash muhim bo‘lib, bunda mehnat resurslaridan samarali foydalanish, mintaqalar xo‘jaligining ixtisoslashuvi va kompleks rivojlanishi, yangi hududlarning o‘zlashtirilishi inobatga olinishi zarur. 5. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini prognozlash bosqichlari, ko’rsatkichlari va usullari. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini prognozlash jarayoni o‘z ichiga bir nechta bosqichlarni oladi. Birinchi bosqich prognozlashtirilayotgan davrgacha shakllangan struktura tahlili, strukturaviy deformatsiyalar, ularning kelib chiqish sabablari, iqtisodiyotga bunday deformatsiyalarning ta‘sirini, struktura dinamikasida ijobiy tendensiyalarni aniqlashni ko‘zda tutadi. Ikkinchi bosqichda strukturaviy o‘zgarishlar yo‘nalishlari, strukturaviy deformatsiyalarni yo‘qotish imkoniyatlari aniqlanadi. Uchinchi bosqichda har bir proporsiyaga ta‘sir etuvchi omillar yig‗indisi aniqlanadi, ularning har biri alohida va hammasining umumiy holda proporsiya xarakteriga ta‘sir etishi hisoblanadi. Shu asosda prognozlashtirilayotgan davrdagi har bir struktura holati haqida xulosa chiqarish mumkin.

Т o‘rtinchi bosqichda strukturaviy prognoz ko‘rsatkichlarining zarur bo‘lgan korrektirovkasi amalga oshiriladi. Prognozlash jarayonida ko‘rsatkichlarning muvofiqlashgan tizimidan foydalaniladi: xususiy, kompleksli va nisbiy. Х ususiy ko‘rsatkichlar alohida proporsiyalar va ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi siljishlarining rivojlanishini aks ettiradi. Bu ko‘rsatkichlar xususiy prognozlar tuzishning natijasi hisoblanadi. Kompleksli ko‘rsatkichlar ishlab chiqarish tuzilmasi tarkibi rivojlanishining o‘rtacha xarakteristikasini aniqlash imkonini beradi (masalan, alohida tarmoqlar, ishlab chiqarishlar, hududlarning rivojlanish ko‘rsatikichlari). Nisbiy ko‘rsatkichlar ijtimoiy ishlab chiqarishning umumiy holdagi templari, siljishlari, strukturaviy rivojlanish samaradorligini xarakterlaydi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi rivojlanishini prognozlash jarayonida prognozlarning ko‘p variantli ishlab chiqilishi amalga oshiriladi. Prognozlash ijtimoiy ishlab chiqarishning samarali tuzilmasi, proporporsiyalari va dinamikalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Ijtimoiy ishlab chiqarish dinamikasi va tuzilmasi ishlab chiqarish resurslarini maqsadga muvofiq tashkillash orqali shakllantiriladi, shu jumladan investitsiyalar, asosiy ishlab chiqarish fondlari, moddiy va mehnat resurslari. Strukturaviy prognozlarni ishlab chiqish turli usullardan foydalanishni ko‘zda tutadi: modellashtirish, iqtisodiy-matematik, ekstrapolyatsiya, ekspert baholash, balans. Bunday usullarni qo‘llashning o‘ziga xos xususiyatlari ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi rivojlanishining elementlari va omillarini hisobga olishdan tashkil topadi. Qisqa muddatli va o‘rta muddatli strukturaviy prognozlar iqtisodiymatematik, ekstrapolyatsiya va modellashtirish usullaridan foydalangan holda ishlab chiqiladi. Uzoq muddatli strukturaviy prognozlar uchun ekspert baholash samaraliroq hisoblanadi.

6. O’zbekistonda ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasining holati va mukammallashuvining prognoz baholari. Oxirgi ikki o‘n yillikda va ayniqsa 90-yillar boshidan O‘zbekiston iqtisodiyoti chuqur strukturaviy inqiroz holatida turibdi. Barcha strukturaviy inqirozlar bir qator umumiy xususiyatlarga ega: ular nodavriy va uzoq muddatli xarakterga ega; iqtisodiyotning eng muhim sohalarini qamrab oladi; ishlab chiqarishdagi nomutanosiblikni kuchaytiruvchi yetarlicha ishlab chiqarmaslik yoki ortiqcha ishlab chiqarish bilan kuzatiladi. O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun strukturaviy inqirozning quyidagi ko‘rinishlari xos: - Ishlab chiqarishning ikkiamchi ulushi; - I bo‘lim ulushining o‘ta yuqoriligi va unga muvofiq II bo‘limning o‘ta past ulushi; - I bo‘lim tarkibida shu bo‘lim mahsulotini ishlab chiqarish uchun ishlab chiqariladigan mahsulot ulushining o‘ta yuqoriligi va iste‘mol mahsulotlari ishlab chiqarish ulushining pastligi; - Qazib oluvchi tarmoq mahsulotlari ulushining ishlov beruvchi tarmoq mahsulotlari ulushiga nisbatan o‘ta yuqoriligi (sanoat mahsulotining umumiy hajmida); - Fond iste‘molining fond jamg‗arishiga nisbatan ulushining pastligi; - Fond qaytimi ulushining milliy daromadga nisbatan o‘ta yuqoriligi; - Harbiy sanoat majmuining keragidan ortiq rivojlanishi; - Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining pastligi va moddiy resurslardan foydalanishda isrofgarchilikka yo‘l qo‘yilishi. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni strukturaviy qayta qurishning asosiy strategik yo‘nalishi – uning ijtimoiy yo‘naltirilganligini oshirish hisoblanadi. Bundan kelib chiqqan holda strukturaviy o‘zgartirishlar uzoq muddatli istiqbolda moddiy ishlab chiqarish birlamchi sektorlari ulushining qisqarishini ta‘minlash, yakuniy mahsulot, noishlabchiqarish sohasi tarmoqlari, ijtimoiy soha tarmoqlariga xizmat qiluvchi tarmoqlar rolini oshirishni ta‘minlashi zarur.

O‘rta muddatli va qisqa muddatli istiqboldagi strukturaviy qayta o‘zgartirishlar mamlakat iqtisodiyotidagi nomutanosibliklarning oldini olishga yo‘naltiriladi va ko‘p jihatdan tarmoq ichidagi nisbatlarga tegishli bo‘ladi. Bir qator iqtisodchilarning fikricha iqtisodiyotni rivojlantirishda ustivor yo‘nalishlar qo‘yidagilardan iborat bo‘ladi: - Тa‘minlovchi tarmoqlarning rivojlanishi; - Mamlakatning mahsulot mustaqilligini ta‘minlash; - Iqtisodiyotda texnologik yadroni tiklash; - Sanoat iste‘moli sektorini shakllantirish; - Т exnologik resurslar manbai sifatida konversiyani amalga oshirish va shu kabilar. Qisqacha xulosalar. Mamlakat iqtisodiyoti bir-biri bilan o‘zaro zich bog‗langan ko‘pgina makroiqtisodiy elementlardan tarkib topgan murakkab tizimni ifodalaydi. Bu elementlar orasida o‘zaro nisbat iqtisodiy tuzilmani tashkil etadi. Iqtisodiy tuzilma tushunchasi yoki iqtisodiyotni barcha tarmoqlari nisbatan ifodasi sifatida qo‘llaniladi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini tarkibi quyidagi nisbatlar orqali ifodalanishi mumkin: Ishlab chiqarishdagi nisbatlar; tarmoqlararo nisbat; tarmoq ichidagi nisbat; xududiy nisbatlar; tashqi iqtisodiy nisbatlar; qiymatli nisbatlar va x.k. Ishlab chiqarish nisbatlari iqtisodiyotning o‘sishi va uning samaradorligini o‘sish imkoniyatlarini ifodalaydi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini shakillanishi va rivojlanishiga turli xil omillar sezilarli ta‘sir kursatadi. Deyarli barcha nisbatlarga jamiyat ehtiyojlarining o‘sishi va I ТТ rivojlanishi ta‘sir etadi.

Т armoq tuzilmasini yaxshilash omillari quyidagilardir: sanoat qazib chiqaruvchi va ishlov beruvchi tarmoqlari rivojlanish nisbatlarining yaxshilanishi, tarmoqlarning tezkor rivojlanishi va boshqalardir. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasidagi nisbat va siljishlarni prognozlash prognozlarning aloxida turlarini ishlab chiqishga asoslanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish nisbatlari rivojlanishining prognoz qilganda rivojlangan sanoatlashgan mamlakatlarga xos bo‘lgan umumiy qonuniyatlar va ularning o‘zgarishini inobatga olish zarur. Ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishidagi umumiy tendensiyalarni aniqlash bilan birga prognozlarni ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy rivojlanishda mavjud bo‘lgan disproporsiyalar va ular oldini olish yo‘llari aniqlanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi rivojlanishini prognozlash jarayonida prognozlarning ko‘p variantli ishlab chiqilishi amalga oshiraladi. Prognozlash ijtimoiy ishlab chiqarishning samarali tuzilmasi, proporsiyalari va dinamikalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Iqtisodiyotni strukturaviy qayta ko‘rishning asosiy strategik yo‘nalishi – uning ijtimoiy yo‘naltirilganligini oshirish xisoblanadi. Bundan kelib chiqqan holda strukturaviy o‘zgartirishlar uzoq muddatli istiqbolda moddiy ishlab chiqarish birlamchi sektorlari ulushining qisqarishini ta‘minlash, yakuniy mahsulot, noishlab chiqarish soxasi tarmoqlari, ijtimoiy soxa tarmoqlariga xizmat qiluvchi tarmoqlar rolini oshirishni ta‘minlash zarur.

Adabiyotlar ruyhati 1. Фарейчева Г.В. Система обхественнух потребностей и ее макрорегулирование в условиях глобализации М. МГУ. ТЕИС. 2004. 456с 6. Ершова И.В. Предпринимательство и право М. 2003. 258с. 7. Воркуев Б.Л. Модели макроэкономика М.ТЕИС. 2004. 230с. 8. Т.А.Агапова, С.Ф.Серегина Макроэкономика тесту Учебное пособие изд «АСА» 2003. 357с. 9. Irmatov M.M., Хaydarov M.Т. «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirish» O‘quv qo‘llanma Т.: ТDIU 2004 yil. 10. Липшиц И.В. Экономика. Учебник для курсов ОМЕГА-Л М 2004 656с. 11. Н.Л.Шагас, Е.А.Туманова Макроэкономика – 2. Учебное пособие Выпуск новый Долгосрочный аспект М.ТЕИС 2004. Экономический факультет им М.В. Ломоносова МГУ 122с. 12. Тарассвич Л.С., П.И.Гребенников, А.И.Леусский Макроэкономика Учебник 5-е издание М. Юраѐт 2004г. 654с. 13. Г.А.Куторшевский «Экономика» основу теория Учебное пособие изд. «Экономика» 2004. 382с. 14. Под. Редакций К.А.Хубиева Экономический рост и фактор развития современной России М. ТЕИС 2004. 726с. 15. Р.С. Вечканов, Г.Р. Вечканова Макроэкономика 2-изд. М. 2004. 376с. 16. Ефимова М.Р. и др. Практикум по обхей теории статистика М. 2004.

O'xshashlar

Mintaqalarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlash

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari

Mehnat ko’rsatkichlari tizimi, ularning ishlab chiqarish jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tahlil qilishdagi ahamiyati va o’rni

Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usullari

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi