Iqtisodiy matematik modellar va ularning klassifikatsiyasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiy matematik modellar va ularning klassifikatsiyasi

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152.5 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy matematik modellar va ularning klassifikatsiyasi Reja: 1. Iqtisodiy matematik modellarning mohiyati va uning amaliy ahamiyati. 2. Iqtisodiy matematik modellar tasnifi. 3. Iqtisodiy o‘sishni prognozning obyekti, predmeti va amaliy ahamiyati

Iqtisodiy matematik modellarning mohiyati va uning amaliy ahamiyati . Ijtimoiy-iqtisodiy hayotni, kelajakni baholamasdan uning rivojlanish istiqbolini prognozlashsiz tasavvur qilish qiyin. Rejali ijtimoiy xo‘jalik yuritish sharoitida iqtisodiy prognozlar jamiyat rivojlanishining mumkin bo‘lgan maqsadlarni ularga erishishni ta’minlovchi iqtisodiy resurslarni, o‘zoq muddatli, o‘rta muddatli va joriy rejalarning ehtimol bo‘lishi mumkin bo‘lgan va iqtisodiy jihatdan samarali variantlarni aniqlash uchun, iqtisodiy va texnik siyosatining asosiy yo‘nalishlarini asoslash, qabul qilinayotgan qarorlarning natijalarini prognozlash va har bir muayyan vaqtda aniq tadbirlarni, faoliyatni amalga oshirish uchun zarur hisoblanadi. Bozor islohotlari va ilmiy-texnik taraqqiyotni takomillashtirish sharoitida prognozlash ijtimoiy rivojlanishining strategiya va taktikani shakllantirishning hal qiluvchi ilmiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Insonning aqliy faoliyati mobaynidagi eng asosiy va muhim jihatlardan biri - bu kelajakni oldindan bashorat qilishdir. Bugungi kunda oldindan bashorat qilishning ikki xildagi ko‘rinishi mavjud - ilmiy bashoratlash hamda ilmiy asoslanmagan bashoratlash. Ilmiy asoslanmagan bashoratlash - insonning topqirligi, sezgirligi bilan bog‘liq bo‘lgan bashoratlashlarni o‘z ichiga oladi. Ilmiy bashoratlashning oddiy bashoratlashdan prinsipial farqi shundaki, ilmiy bashoratlash orqali kelajakda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqea-hodisa to‘g‘risida ishonchliroq va aniqroq ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Bu orqali esa amaliyotda eng muhim va maqsadga muvofiq qarorlarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ilmiy bashoratlashning xilma-xil shakllari orasida eng ko‘p tarqalgan turlaridan bittasi prognozlashtirish hisoblanadi. Prognoz shu paytgacha hech bir til tizimida hali ko‘zatilmagan ehtimolli voqeani atamalar orqali qayd etishga, biror bir obyekt, jarayon, hodisaning holatini o‘zoq yoki yaqin kelajak uchun qayd etishga yordam beradi. Prognozni ishlab chiqishda tekshirilgan, aniq va ziddiyatga uchramaydigan prognozlashtirish metodidan foydalanish lozim. Ana shundagina, prognozni shaxsiy intuitiv tarzda

emas, balki ilmiy asoslangan tarzda ishlab chiqilganligini etirof etish mumkin. Qolaversa, prognozlashtirilgan voqea-hodisaning realizatsiyasini kelajakda tekshirish usullari ham aniq bo‘lishi shart. Shunday qilib, prognoz - bu kelajakda, ma’lum bir muddat oralig‘ida obyekt, hodisa yoki jarayonlarning rivoji samarasi hamda ularning ehtimolli yo‘nalishlari to‘g‘risidagi ilmiy-uslubiy asoslangan mulohaza hisoblanadi. Prognozlashtirish sohasi keng qamrovli va xilma-xildir. Bugungi kunda geografik, geologik, ekologik, tibbiy prognozlashtirish, ilm-fan va texnika prognozi, iqtisodiy, sotsiologik, harbiy prognozlashtirish, tashqi-siyosiy, yuridik, madaniy-estetik va boshqa turdagi prognozlashtirish sohalarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashtirish o‘z ichiga to‘liq iqtisodiyot taraqqiyotini o‘z qamroviga olgan holda, uning tarmoqlari, hududlari, ilmiy-texnikaviy taraqqiyoti, axoli va turmush darajasi, resurslari va iste’moli, tashqi-iqtisodiy kon’ukturasi hamda ekologiyasi va shu kabi qismlarini ham o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning samarali va ratsional variantlari haqidagi prognoz axborotlari maqsadli-dasturiy metodlarga tayanuvchi kompleks dasturlar ishlab chiqarilishi asosiga quriladi. Prognozlar kabi dasturlar ham aniq maqsadlar va resurslarni solishtirishni hisobga olish orqali, ularni so‘nggi ishlab chiqarish komplekslariga yetib borishigacha bo‘lgan asosli rejalar ishlab chiqishni ta’minlaydi. Keltirilgan sxema mustaqil mazmunni anglatmaydigan, reja oldi materiali singari prognoz haqida mulohaza yuritishga olib kelishi mumkin. Bejiz bizning barcha iqtisodiy adabiyotlarimizda oltmishinchi yillargacha ―prognozlashtirish‖ atamasidan, uni planlashtirishdan ajratmaslik maqsadida, yiroq bo‘lishgan. Albatta, prognozlashtirish - iqtisodiyotning rivojlanishi natijasida butun boshli rejali boshqaruv tizimining tarkibiy qismiga aylangan, ammo uning o‘ziga xos xususiyati, o‘z metodlari va to‘liq mustaqil mazmuni ham mavjud. Prognoz hamda reja o‘rtasidagi muhim farqlarni ko‘rib chiqishning o‘zi kifoya.

Reja - bu bajarilishi shart bo‘lgan, bir ma’noli direktiv hujjat. Prognoz - bu odatda ko‘p variantli, majburiy bo‘lmagan, ehtimolli mulohaza. Rejani aniq ifodalangan maqsad, qat’iy chegaralangan resurslar ajratib turadi. Prognoz uchun xos bo‘lgan xususiyatlar: maqsadlar - nazariy jihatdan erishiladiganlari, yo‘l va vositalar - ehtimollilari, resurslar -mavjudlari. Shu o‘rinda ba’zi bir boshqa farqlari ham yuzaga keladi. Reja majburiy hujjat sifatida faqatgina boshqariladigan jarayonlarga tegishli bo‘lishi shart. Prognoz esa boshqariladigan jarayonlarni ham, boshqarilmaydigan jarayonlarni ham, yoki qisman qisman boshqariladigan jaryonlarni ham qamrab olishi mumkin. Aytaylik, ishlab chiqarish - bu shunday tizimki, uni prognozlashtirish ham, rejalashtirish ham mumkin. Qisman boshqariladigan jarayonlar ham oz emas. Ularga demografik, ilmiy-texnik, tashqi iqtisodiy jarayonlar, aholining talabi va taklifi va boshqalar. Ularga ma’lum miqdorda ta’sir etish mumkin, demakki, qisman rejalashtirish ham mumkin, biroq to‘liq holda ularni faqatgina prognoz qilish mumkin xolos. Boshqa farqlariga kelsak, ular oldini olish (ogohlantirish) vaqtiga taalluqli. Rejaning direktivlik xususiyati rejalashtirish muddatini qoida bo‘yicha besh yilga cheklaydi. Vaqt bo‘yicha prognoz imkoniyatlari doirasi chegaralanmagan, ammo amaliy jihatdan olib qaraydigan bo‘lsak, ilmiy asoslangan prognozlar (ilmiy fantastikadan farqli o‘laroq) yuzlab yillar davom etmaydi albatta. Ishlab chiqarish va boshqarish jarayoni sxemasida prognozlar va rejalar orasida dasturlar joylashtirilgan bo‘lib, o‘z mohiyatiga ko‘ra ham ular oraliq xarakterga ega. Direktivlik nuqta’i nazardan ular rejalarga yaqin, ammo vaqt bo‘yicha olislik hamda cheksizlik bo‘yicha prognozlarga yaqindirlar. Axir odatda rejalar tarmoqlar, hududlar va besh yillik muddatlar orqali aniqlashtirilgan bo‘ladi. Dasturlar ko‘pincha tarmoqlararo, hududlararo hamda ko‘pyillik bo‘lishadi. Ishlab chiqarishni boshqarish faqatgina optimal qarorlarni tanlash va amalga oshirishni ta’minlashi lozim, chunki jamiyat uchun bugun asossiz qaror qabul qilinganligi oqibatida potensial zararning qiymati kelajakda ko‘p karrali miqdorda oshadi.

Xo‘jalik yuritishning hozirgi sharoitlari prognozlashning miqyosini maksimal darajada kengaytirish, prognozlarni ishlab chiqish metodologiyasini va uslubiyatini yanada takomillashtirishni talab etadi. Ijtimoiy rivojlanish jarayonlarini prognozlash darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, jamiyatda ushbu jarayonlarni rejalashtirish va boshqarish shunchalik samarali kechadi. Prognoz deb kelajakda obyektning ehtimol holatlari, muqobil yo‘llari va ularni amalga oshirish muddatlari to‘g‘risida ilmiy asoslangan fikr-mulohazalarning miqdori tushuniladi. Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deb ataladi. Prognozlash ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ularning nazariya va amaliyotini bog‘lovchi muhim zanjiri hisoblanadi. U ikkita turli ko‘rinishdagi aniqlashtirish holatlariga ega: bashorat qilish (tavsiflash) va boshqa u bilan bog‘liq bo‘lgan, ya’ni boshqarish toifasiga kiradigan oldindan belgilash (ko‘rsatma berish). Prognozlash ehtimol va istalgan istiqbolni, holatlarni, kelajakdagi muammolarning yechilishini tavsiflashni nazarda tutadi. Ko‘rsatma berish esa ushbu muammolar yechimining o‘zi bo‘lib, maqsadga muvofiq faoliyatida kelajak to‘g‘risidagi axborotlardan foydalanishni nazarda tutadi. Prognozlash muammolarida ikkita jihatlar: nazariy-bilimga oid jihatni hamda olingan bilimlar asosida boshqaruv qarorlarni qabul qilish imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan boshqaruv jihatini alohida ajratish lozim bo‘ladi. Ijtimoiy rivojlanishni prognozlashning eng muhim yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy prognozlash hisoblanib, u ilmiy iqtisodiy fan bo‘lib, uning obyekti muayyan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni, predmeti esa istiqbolda faoliyat ko‘rsatayotgan iqtisodiy obyektlarning ehtimol holatlarini bilish, iqtisodiy progozlarni ishlab chiqish qonuniyatlarini va uslublarini tadqiq etishdan iborat. Makroiqtisodiy prognozlash bozor islohotlari sharoitida jamiyat rivojlanishining qonuniyatlarini bilish, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik taraqqiyot tendensiyalarini aniqlash sohalaridagi yutuqlariga asoslanadi. Iqtisodiy prognozlashni takomillashtirish, ishlab chiqilayotgan prognozlarning haqqoniyligini oshirishda har qanday tabiatiga mansub obyektlarni rivojlantirish prognozlarni ishlab chiqish qonuniyatlari va uslublarini o‘rganadigan ilmiy-amaliy fan, ya’ni prognostika, shuningdek, uning muhim sohasi hisoblangan iqtisodiy prognostika muhim ahamiyat kasb etadi.

Yuqoridan kelib chiqqan holda makroiqtisodiy prognozlashga quyidagi tarifni berish mumkin. Gipoteza umumiy nazariya dairasidagi ilmiy bashoratni tavsiflaydi. Bu shuni anglatadiki, gipotezani to‘zish dastlabki bazaviy nazariya va u asosida tadqiq etilayotgan obyektlarning faoliyat ko‘rsatishi va rivojlantirishning ochilgan qonuniyatlari hamda sabab-oqibat aloqalarini tashkil etadi. Gipoteza darajasida harakatlarning umumiy qonuniyatlarini ifodalovchi ushbu obyektlarning sifat jihatidan tafsiloti beriladi. Prognoz gipotezadan farqli ularoq yanada yuqori aniqlikka ega, chunki nafaqat sifat o‘lchamlariga, balki miqdoriy o‘lchkamlarga asoslanadi, shu bois obyektning kelajakdagi holatini miqdoriy jihatdan ham tavsiflashga imkon beradi. Prognoz aniq amaliy nazariya darajasida bashoratlashni nazarda tutadi. Shunday qilib, prognoz gipotezadan noaniqlik darajasi past hamda yuqori darajali haqqoniyligi bilan farq qiladi. Shu bilan birga prognozning tadqiqot qilinayotgan obyekti, hodisa bilan bo‘lgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi mavjud emas: prognoz ehtimollik tavsifiga ega. Reja aniq muayyan maqsadlarni qo‘yish va tadqiq etilayotgan obyektning aniq hodisalarini bashoratlashni ko‘zda tutadi. Unda belgilangan vazifalarga muvofiq tarzda rivojlanishning yo‘llari va vositalari qayd etiladi, qabul qilingan boshqaruv qarorlari asoslanadi. Uning eng asosiy farq qiluvchi jihati - topshiriqning aniqligi va ko‘rsatmali ekanligidadir. Shunday qilib, rejada bashoratlash yanada aniq holda namoyon bo‘ladi. Prognoz kabi reja ham aniq amaliy nazariya natija va yutuqlarga asoslanadi. Prognozlash shakllari o‘z mohiyatiga ko‘ra boshqarish va rejalashtirish tizimida bir- biri bilan va tadqiq etilayotgan obyekti bilan o‘zviy bog‘liqlikda bo‘lib, obyektning o‘zining aniqliligi bilan istiqboldagi harakatlarini bilish bosqichlarining ketma-ketligini ifodalaydi. Ushbu jarayonning dastlabki qadami - obyektni u uchun yangi belgilangan holatiga o‘tkazish rejasini to‘zish hisoblanadi. Buning uchun eng muhim vositasi umumilmiy bashoratlash va reja o‘rtasida bog‘lovchi zanjir sifatida ishtirok etuvchi prognoz xizmat qiladi. Gipotiza umumiy tavsilotiga ega bo‘lsa ham, usiz hech qanday ilmiy boshqarish va rejalashtirishni amalga oshirib bo‘lmaydi. Gipoteza ushbu jarayonga ta’sir etib, uni to‘zish uchun muhim axborot manbasi hisoblanadi. Ko‘p holatlarda gipotiza bevosita rejalarni ishlab chiqishda ham huddi shu vazifani bajaradi.

Rejalashtirish bilan prognozlash bir biri bilan chambarchas bog‘liq. Reja va prognoz o‘z mohiyatiga ko‘ra rejaning ijtimoiy ishlab chiqarishini boshqarishda yetakchi bug‘in sifatida hal qiluvchi rol uynayotgan sharoitda bir-birini o‘zaro to‘ldiruvchi rejalashtirish bosqichlarini ifodalaydi. Bunda prognoz mavjud amaliyotning istiqbolda rivojlanish imkoniyatlariga qaratilgan omil sifatida xizmat qiladigan bo‘lsa, prognozlash – rejalarni ishlab chiqish dastagi sifatida namoyon bo‘ladi. Prognoz va rejaning muvofiqlik shakllari turli xil bo‘lishi mumkin: prognoz rejani ishlab chiqishdan oldin (odatda shunday), undan keyin (qabul qilingan qarorning oqibatlarini prognozlash), shuningdek rejani ishlab chiqish jarayonida amalga oshirish mumkin. Shunga qaramay prognoz va reja o‘rtasida farqlar ham mavjud. Ularning eng asosiysi shundan iboratki, reja ko‘rsatmali, prognoz esa ehtimolli tavsifga ega. Reja - bu qat’iy qaror, shu jumladan u variant asosida ishlab chiqiladi, prognoz esa o‘z mohiyatiga ko‘ra muqobil, variantli mazmunga ega. Shu ma’noda prognozlash rejalashtirishning tadqiqot bazasi hisoblanib, u rejalashtirishdan farqli ravishda alohida o‘zining metodologik va uslubiy asoslariga ega. Prognozlarni ishlab chiqish prognozlash usullariga asoslanadi, rejalashtirish esa yanada qat’iy va aniq balans va boshqa hisob-kitob usullariga tayanadi. Prognozlashning rejalashtirishdan farqli jihatlaridan biri u rejalashtirishning tarkibiy qismi bo‘libgina qolmay u mustaqil ravishda mavjud. Bu xususan, shunday holatda o‘z ifodasini topadi: ijtimoiy ishlab chiqarish sohasida shunday iqtisodiy jarayonlar borki, ularni har doim ham rejalashtirib bo‘lmaydi, ammo ular prognozlash obyekti hisoblanishi mumkin. Bular qatoriga, masalan, demografik jarayonlar, aholining iste’mol tovarlarga bo‘lgan joriy talabi, shaxsiy tomorqa xo‘jaliklarining rivojlanish darajasi, oilaning tarkibi va aholining jinsi va yoshi bo‘yicha tarkibi va h.k. Prognozlash va rejalashtirish bir-biridan yana shu bilan farqlanadiki, ular tadqiq etilayotgan obyektni bilishning turli pog‘onalarini tavsiflaydi, ushbu obyektlarning istiqboldagi holatini o‘zaro bog‘liq bo‘lsa ham, ammo har xil bashoratlash shakllariga ega. Obyektlarning mos kelmasligi hamda prognozlashning rejalashtirishga nisbatan boshqa farqli jihatlari ulardagi turli xil funksiyalarni shakllantiradi. Rejalashtirish bevosita boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amaliyotga tatbiq etishga qaratilgan bo‘lsa, prognozlashning maqsadi esa ularni qabul qilish uchun ilmiy asoslarni yaratishdan iborat.

Ushbu asoslar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanish tendensiyalarining ilmiy tahlili; shakllangan tendensiya va ko‘zlangan maqsadlarni hisobga oladigan ijtimoiy ishlab chiqarishning kutilayotgan rivojlanishini variantli bashoratlash; qabul qilinayotgan qarorlarning mumkin bo‘lgan oqibatlarning tahlili, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik rivojlanish yo‘nalishlarini asoslash. Shunday qilib, iqtisodiy prognozlashning vazifasi, bir tomondan borliqning haqiqiy jarayonlarga amal qilgan holda tadqiqot sohasida yaqin yoki o‘zoq kelajagi istiqbolni aniqlash, ikkinchi tomondan, to‘zilgan prognoz va prognoz davrida qabul qilingan qarorlarning oqibatlari nuqtai nazaridan ularni baholashga tayanadigan optimal joriy va istiqbolli rejalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Iqtisodiy prognozlash kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning iqtisodiy jarayonlarning eng muhim qonuniyatlarini tadqiq etishga asoslangan. Uning nazariy asosi ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishning obyektiv qonuni to‘g‘risidagi fan sifatida siyosiy iqtisodidan iborat. Prognozlashtirish jarayonida, prognoz uchun kerakli bo‘lgan topshiriqlarni ishlab chiqish, har tomonlama prognozlashtirish obyekti tahlilini amalga oshirish shart. Ushbu analiz obyektning aniqlanishi va tadqiqot predmetini, uning prognozlashtirish maqsadi va vazifasini, tashqi manbalarga bog‘liqligini, to‘zilishini, ishlash mexanizmi hamda ular ustidan boshqaruv kabilarni o‘zida mujassam etadi. Rasmiy nuqta’i nazardan qaraganda, obyektni izchil tadqiq qilish - optimal alternativ tanlovni amalga oshirishga hamda obyektni boshqaruvchi alternativ ta’sirlarning namoyon bo‘lishiga, shuningdek, uning kelgusi korrektirovkalangan modellarining to‘zilishiga olib keladi. Biz ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni ko‘rib chiqamiz, ularning tahlili esa prognozlashtirish obyekti sifatida qaralganda ancha murakkab, chunki ular murakkab tizimlar toifasiga kiradi. Murakkab obyektlarni tahlil qilish uchun so‘nggi o‘n yillar davomida puxta ishlab chiqilgan nazariyalar tizimidan, tizimli tahlildan foydalanish lozim. Tizim bir-biriga o‘zaro ta’sir etuvchi elementlari, ularning xossalari va aloqalari mavjud bo‘lgan butun bir kompleks sifatida qaralishi mumkin. Umuman olganda tizim - bu moddiy dunyoda elementlari mavjud bo‘lgan, butun bir kompleksning obyektiv mavjudligiga asoslangan ilmiy abstraksiya. Tizimning

murakkabligiga oid faraz faqatgina uning elemenlariga emas, balki ular o‘rtasidagi ko‘p tarmoqli hamda ko‘p qirrali aloqalarga, tizimning butunligiga doir maxsus xususiyatlarning namoyon bo‘lishiga va uning kutilayogan holatiga bog‘liq. Bu orqali murakkab tizimni ham elementlarning katta miqdori, ham ularning xilma-xil aloqalari aniqlaydi. Murakkab tizimning xususiyatlarini ta’riflashda, avvalo, uning yaxlitlik xususiyatidan boshlaymiz. Murakkab tizim tarkibidagi biror bir element (qism)larda mavjud bo‘lmagan xususiyatlarni namoyon qiladi. Demak, murakkab tizim uning tarkibini tashkil etuvchi qismlar va ularning xususiyatlari miqdoriga qaraganda ko‘proq jihatlarni namoyon etadi. Murakkablik va yaxlitlikning o‘zi tizimning yangicha xususiyatlarini vujudga keltiradi. Murakkab tizimlar maqsadli yo‘naltirilgan bo‘lishadi. Maqsadli yo‘naltirilgan tizim uchun u qanday holatda ekanligi, u yoki bu holatda maqsadga erishish yo‘li, eng ma’qul bo‘lgan holatga erishish kabilar ahamiyatsiz emas. Mavjudlilik maqsadlarini, tizimning rivojlanishini tadqiq qilish -ilmiy-asoslangan prognozlashtirishning eng asosiy nuqta’i nazarlaridan biridir. Tizimni tadqiq qilish metodologiyasining asosiy xususiyatlaridan biri ularning tahliliga funksional jihatdan yondashishdir. Tizimnig funksiyasi o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida uning holati va uning barcha elementlarining o‘zaro, o‘zluksiz ta’sirida namoyon bo‘ladi. Tizim tashqi muhit bilan o‘zining kirish va chiqishlari bilan bog‘langan. Faraz qilaylik, bizga ma’lum bir t vaqtdagi holatni tavsiflovchi uchta vektor ma’lum: Tiziming funksiyasi, uning tabiati chiqish holati vektori Yt orqali xarakterlanadi. Agar chiqish holati vektorlari t tizimning kirish holati vektorlari va uning ichki holatlari yordamida aniqlanayotgan bo‘lsa, u holda Yt=f(Xt, St) ko‘rinishidagi bog‘lanishga ega bo‘lamiz. Bunday funksiyalarning keltirilib chiqarilishi murakkab tizimni prognozlashtirishda juda qo‘l keladi, chunki odatda

kutilayotgan yoki erishish mumkin bo‘lgan tizimnig kirish holati va ichki holatiga bog‘liq holda chiqish holati prognoz qilinadi. Jumladan, bunday yondashuvga prognozlashtirishning ekonometrik modeli asoslanadi. Funksional yondashuvning muhimligiga qaramay, u murakkab tizimni tadqiq qilish imkoniyatlarini batamom nihoyasiga yetkazmaydi. Tizimli tahlilda ushbu tamoyil tizimlarning funksiyalarini tadqiq qilishdan ularning to‘zilmalarini o‘rganishga o‘tish orqali aniqlashtiriladi. To‘zilmaviy tahlil tadqiq qilish imkoniyatlarini sezilarli tarzda kengaytiradi. Ushbu tahlil - tizimning ishlash mexanizmini, uning ko‘plab ichki holatlariga bog‘liq tabiatini chuqur anglab yetishga imkon yaratadi. Qolaversa, uning to‘zilmasini bilish orqali tizimning qanday ichki va kirish holatlarida maqsadga muvofiq chiqish holatlariga erishish mumkinligi to‘g‘risida baho berish, shuningdek, tizimning maqsadli funksiyasi amalga oshiriladi. Biz yuqorida tizimni bir-biriga o‘zaro ta’sir etuvchi elementlari, ularning xossalari va aloqalari mavjud bo‘lgan butun bir kompleks sifatida qaralishi mumkin deya e’tirof etdik. Har qanday murakkab tizimni ba’zi bir tizimosti qismlarga ajratish mumkin. Xuddi shunday, xalq xo‘jaligining tizimosti qismlariga sanoat korxonalari tarmoqlarining tizimosti qismlari - sexlar va hokazolar kiradi. Tizimni bo‘laklarga ajratish turli xil detallashtirish darajalarida amalga oshiriladi. Tizim elementi deganda shunday element tushuniladiki, bunda tadqiqot natijasida uni boshqa hech qanday tashkil etuvchi bo‘laklarga ajratish imkoni bo‘lmagan, bo‘linmas tizimosti qismga aytiladi. To‘zilmaviy tahlil eng avvalo, tizimni tashkil etuvchi elementlar va tizimosti qismlarni namoyon etishga ko‘mak beradi. Murakkab tizim elementlari bir-biriga o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bu bog‘liqliklarning ham belgilanishi, ham tadqiq etilishi tizim tahlilining ahamiyatga molik jihatlari sirasiga kiradi. Tizimning to‘zilmaviy tahlili ularning iyerarxik tushunchasiga olib keladi. Har bir murakkab tizimda ko‘plab kiruvchi qismlarni ajratish mumkin bo‘lib, uning o‘zi, o‘z navbatida yanada kengroq super tizimning tizimosti bo‘lagi hisoblanadi. Aytaylik, sanoatning biror bir tarmog‘ini tadqiq etish davomida shuni

unutmaslik kerakki, uning tizimostida ko‘plab birlashmalar va korxonalar xizmat ko‘rsatishadi. Tarmoqning o‘zi esa butun bir xalq xo‘jaligini yoki sanoatni qamrab oluvchi super tizim hisoblanadi. Shuning uchun ham obyektni tizimli prognozlashtirish uchun, avvalo, u yaxlit va maqsadli yo‘naltirilgan kompleks sifatida, ikiinchidan, super tizimning yanada kengroq bo‘lagi sifatida, uchinchidan esa ko‘plab elementlar va tizimosti qismlardan tashkil topgan, murakkab to‘zilishga ega bo‘lgan tizim sifatida ko‘rib chiqilmog‘i lozim. Bu obyektni uch darajali, balki undan ham ko‘proq darajali tavsiflash hisoblanadi. Tizimlar determinlpshgan va kutilayotgan (ehtimolli) bo‘lishadi. Determinlashgan tizim so‘zsiz ma’lum bir tashqi kuch natijasida ta’sirlanadi. Tizimda bitta ta’sirning ehtimolliligi turli xildagi, har biri boshqa bir ehtimollilikdan so‘ng keluvchi natijalarga olib kelishi mumkin. Murakkab tizimlar, shu jumladan, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar -bu aksar hollarda ehtimolli tizimlardir. Ushbu tizimlarni odatda to‘liq tavsiflab bo‘lmaydi. Buni nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham bajarib bo‘lmaydi. Aytaylik, zamonaviy korxonaning bir kunlik ish kunini barcha texnologik, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik va boshqa amaldagi faktorlardan foydalangan holda to‘liq tavsiflash - bu ishonchli to‘plam yarratish bilan barobardir; undan foydalanmasdan turib, uni yozishning iloji bo‘lmagan bo‘lardi. Murakkab tizimlar - ehtimolli bo‘lishadi va ularni to‘liq ta’riflab bo‘lmaydi. Shuning uchun ularni boshqarishda, shu jumladan, prognozlashtirishda to‘liq bo‘lmagan, qisman aniq, ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Xullas, murakkab tizim - bu maqsadli yo‘naltirilgan, iyerarxik (o‘z navbatida yaxlit), ehtimolli, odatda to‘liq va ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlar asosida boshqariladigan tizim. Shu yerdan prognozlashtirish usullarini rivojlantirish muammolariga tizimli yondashishning muhim xususiyatlari kelib chiqadi. Iqtisodiy prognozlashning eng muhim nazariy muammolaridan biri prognoz tipologiyasini to‘zish hisoblanadi. U turli mezon va belgilar (prognozlashni tashkil etish maqsadi, vazifalari, obyekti, usullari va x.k.) yordamida to‘zilishi mumkin.

Ularning eng muhimi quyidagilar hisoblanadi: prognozlashning miqyosi, oldini olish vaqti, obyektning tafsiloti, prognozning funksiyasi. Prognozlashning miqyosi bo‘yicha prognozlar quyidagilarga bo‘linadi: makroiqtisodiy va tarkibiy (tarmoqlararo va hududlararo) prognozlar, iqtisodiy majmualari (yoqilg‘i-energetika, agrosanoat, investitsion, ishlab chiqarish infrato‘zilma, aholiga xizmat ko‘rsatish sohasi) ni rivojlantirish prognozlari, tarmoq va hududiy prognozlari, iqtisodiyot tizimining birlamchi bug‘inlari (korxona. ishlab chiqarish birlashmalari hamda alohida ishlab chiqarish va mahsulotlar) prognozi. Prognozlar vaqt davriyligi bo‘yicha tezkor, qisqa muddatli, o‘rta muddatli, o‘zoq muddatli va olis muddali prognozlarga bo‘linadi. Tezkor prognoz bir oygacha, qisqa muddatli bir oydan bir yilgacha, o‘rta muddatli bir yildan besh yilgacha, o‘zoq muddatli besh yildan o‘n besh to yigirma yilgacha, olis muddatli esa ushbu muddatdan ortiq bo‘lgan davrga to‘ziladi. Sanab o‘tilgan prognoz turlari shuningdek tadqiq etilayotgan jarayonlarni baholash mohiyati va tavsiloti bilan bir-biridan farq qiladi. Tezkor prognozlar prognoz davrida tadqiq etilayotgan obyektda miqdor va sifat jihatdan hech qanday sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi degan tahminlarga asoslanadi. Ularda kutilayotgan voqealarning aniq miqdoriy baholash ustun turadi. Qisqa muddatli prognozlar faqatgina miqdoriy o‘zgarishlarni nazarda tutadi. Unga muvofiq holda voqealarning baholanishi ham miqdoriy tarzda amalga oshiriladi. O‘rta muddatli va o‘zoq muddatli prognozlar tadqiq etilayotgan obyektda miqdor va sifat jihatidan o‘zgarishlarga tayanadi, shunda o‘rta muddatli miqdoriy o‘zgarishlar sifatli o‘zgarishlardan ustun turadi. O‘rta muddatli prognozlarda voqealarning miqdoriy- sifat, o‘zoq muddatli prognozlarda esa sifat-miqdoriy baholash amalga oshiriladi. O‘zoq muddatli prognozlar faqatgina sifatli o‘zagrishlarga tayanadi, bu yerda faqatgina tadqiq etilayotgan obyekt rivojlanishining umumiy qonuniyatlari to‘g‘risida gap boradi. Bunda prognoz qilinayotgan voqealarni baholash shakli sifatli hisoblanadi.

Tadqiq etilayotgan obyektning tafsilotiga qarab prognozlarning bo‘linishi takror ishlab chiqarish jarayonining turli jihatlari bilan bog‘liq. Ushbu belgi bo‘yicha quyidagi iqtisodiyot prognozlari ajralib turadi: ishlab chiqarish munosabatlarning rivojlanishi; ijtimoiy-iqtisodiy asoslari va ilmiy-texnik taraqqiyotining oqibatlari; o‘sish dinamikasi (uning sur’ati, omillari va to‘zilmalari); mehnat resurslarning takror ishlab chiqarishi, bandliligi va kadrlarni tayyorlash; tabiiy resurslardan iqtisodiy foydalanish; asosiy fondlar va sarmoya qo‘yilmalarining takror ishlab chiqarishi; aholining hayot tarzi; moliyaviy munosabatlar, daromad va narxlari; tashqi iqtisodiy aloqalar va boshqalar. Ushbu sanab o‘tilgan yo‘nalishlardan har biri alohida ahamiyatga ega va mustaqil tarzda ishlab chiqilishi mumkin. Shu bilan birga ular o‘rtasida xalq xo‘jaligini prognozlashning ilmiy tavsilotini ta’minlovchi metodologik hamjihatliligi mavjud. Iqtisodiy prognozlash hamjihatlikda boshqa prognozlashningturlari (ijtimoiy, siyosiy, demografik, ilmiy-texnik, tabiiy resurslarni prognozlash va shu kabi) bilan birga amalga oshiriladi. Ushbu progozlarning natijalari xalq xo‘jaligi va iqtisodiy prognozlashningboshqa turlarida inobatga olinadi. O‘z navbatida iqtisodiy prognozlar boshqa barcha ijtimoiy jarayonlarning prognozlash va rejalashtirishning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Turli xil prognozlarning aloqasi ularni ishlab chiqish ketma-ketligida ham o‘z ifodasini topadi. Xususan, iqtisodiy prognozlar ilmiy-texnik taraqqiyoti, tabiiy resurslar, demografik jarayonlar va x.k. ning prognozlaridan keyin ishlab chiqiladi. Prognozning funksiya si (prognozlash yo‘nalishlari) bo‘yicha prognozlar ikkita turga bo‘linadi: qidiruv va me’yoriy prognozlar. Qidiruv prognozi tadqiq etilayotgan obyektning o‘tgan va hozirgi rivojlanish tendensiyalarining kelajakda shartli ravishda davom etishiga asoslangan hamda ushbu tendensiya (reja, dastur) larni o‘zgartira oladigan sharoitlardan chetlanadi. Uning vazifasi - tadqiq etilayotgan obyektning mavjud tendensiyalarini saqlagan holda qay tarzda rivojlanishini aniqlashdan iborat. Me’yoriy prognoz qidiruv prognozidan farqli ularoq oldindan belgilangan maqsadlar bazasida ishlab chiqiladi. Uning vazifasi -

prognozlash obyektining istiqbolda mumkin bo‘lgan holatlariga erishish yo‘llari va muddatlarini aniqlashdan iborat. Qidiruv prognozi obyektning kelgusi holatlarini aniqlashda uning o‘tgan va hozirgi holatlardan chetlansa, me’yoriy prognoz esa teskri tartibda amalga oshiriladi: kelajakda belgilangan holatdan tortib to hozirgi tendensiya va qo‘yilgan maqsadlar doirasida ularni o‘zgartirishgacha. Prognozning ikkala turi amaliyotda prognozlashning bir yo‘la yo‘nalish va yondoshuvlari sifatida nomyon bo‘ladi va birgalikda foydalaniladi. Ularning uyg‘unligi qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun rejalashtirishning dastagi sifatida prognozlashning undaydigan roli yaqqol namoyon bo‘ladi. Prognozlashning undaydigan funksiyasi prognozning, u bashoratlashning dastlabki sabablariga ta’sir etish samarasini yuzaga keltiradi. Ta’sir etish samarasi ham ijobiy (prognozlarni amalga oshirishni tezlashtirishga ko‘maklashadi), ham salbiy (uni amalga oshirishga to‘sqinlik qiladi, ayrim hollarda esa prognozning barbod bo‘lishiga sabab bo‘ladi). Bu shu bilan izohlanadiki, prognozning maqsadlarga erishish uni olib borishning obyektiv sharoitlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik bilan amalga oshiriladi. Agar prognoz obyektining rivojlanishi yetilgan sharoitlarga javob bersa, u amaliyotda samarali amalga oshiriladi. Aks holda prognozning ushbu sharoitlarga mos kelmasligi uning amalga oshirilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Prognozlarni amalga oshirish uchun sharoitlarning o‘zaro bog‘liqligiga qaror qabul qilish bilan bog‘liq prognozlashning o‘zaro aloqasi ham ta’sir ko‘rsatadi. Qarorlar odatda prognozlashning ma’lumotlari asosida qabul qilinadi. O‘z navbatida qabul qilingan qarorlar prognozlarning amalga oshirish natijalariga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois prognozlash va qabul qilingan qarorlarning o‘rtasida nomuvofiqlikni oldini olish uchun prognozni tizimli to‘g‘rilash, shu jumladan prognozlash obyektining rivojlanish maqsadini uni bajarilishi bilan taqqoslash yo‘li bilan amalga oshirish lozim. Prognozlar tipologiyasi, shuningdek, kelajak to‘g‘risidagi axborotning manbalari va prognozlashning uslublari kabi masalalar bilan o‘zviy bog‘langan. Prognoz axborotlarning manbalari uch turga bo‘linadi: to‘plangan tajriba (tadqiq etilayotgan hodisa, jarayon, voqealarning kechiishi va rivojlanishining

qonuniyatlarini bilishga asoslangan); mavjud tendensiyalarning ekstrapolyatsiyasi (rivojlanish qonuni o‘tgan va hozirgi paytda ma’lum); prognoz qilinayotgan obyektlar bo‘yicha modellarni kutilayotgan yoki belgilangan sharoitlar uchun to‘zish. Ushbu axborot manbalari doirasida bir-birini o‘zaro to‘ldiruvchi prognozlashning uchta uslubi mavjud: ekspertli (dastlab axborotlarni -so‘rovnoma, intervyu, savolnoma -yig‘ish va uni qayta ishlashgahamda prognoz uchun qo‘yilgan vazifalarga nisbatan ekspert(lar) fikrlariga asoslangan), ekstrapolyatsiya -obyektning kutilayotgan rivojlanishini o‘rganish va ushbu rivojlanishning qonuniyatlarini o‘tgan va hozirgi davrdan kelajakka o‘tkazilishi; modellashtirish - prognoz qilinayotgan obyektning kutilayotgan va belgilangan o‘zgarishi doirasida uning qidiruv va me’yoriy modellarini tadqiq etish. Prognozlash amaliyotida sanab o‘tilgan barcha axborot manbalaridan va prognozlarning barcha uslublaridan birgalikda foydalaniladi. Prognozlarning tasnifi maqsadlar, vazifalar, prognozlashtirish obyektlari, ogohlantirish vaqtlari, ilmiy-uslubiy asoslar va prognozlashtirish tashkilotlari hamda uning yakuniy natijalari shakllari kabi bir qancha belgilarga bog‘liq holda amalga oshiriladi. Keling, iqtisodiy-ijtimoiy mezonlarning asosiy tipologiyasini ko‘rib chiqamiz. Prognozlashtirish tizimining ko‘lamiga ko‘ra jahon xo‘jaligidan tortib, to korxonalar va alohida ishlab chiqaruvchi xo‘jaliklargacha differensiatsiya (tabaqalanish) sur’ati ancha yuqori. Shundan kelib chiqqan holda quyidagi prognoz guruhlarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin: xalqaro iqtisodiyot prognozi, shu jumladan, tashqi savdo va jahon bozori kon’ukturasi; mamlakat iqtisodiyotining yaxlit, yagona mahsulot tarzida hamda tarmoqlararo tarzda prognoz qilinishi; yoqilg‘i-energetika majmuasi, agrosanoat majmuasi va boshqa xalq xo‘jaligi majmualarining prognozi; bir mahsulotli yoki ko‘p mahsulotli xalq xo‘jaligi tarmoqlarining prognozi; imkoniyati darajasida butun mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimni qamrab oluvchi hududlar prognozi;

tashkilotlar, alohida ishlab chiqarishlarni birlashtirishni ko‘zda tutuvchi xalq xo‘jaligining birinchi darajali bo‘g‘inlari prognozi. Prognozlarning bunday tasniflanishi 2-rasm (chap tomoni) da yoritib o‘tilgan bo‘lib, shu yer (o‘ng tomon)da prognozlashtirish obyektlari bo‘yicha prognozlar tipologiyasi keltirib o‘tilgan. Shunday prognozlarining to‘liq yoki qisman to‘liq (demografik, ekologik kabi) ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashtirishga tegishli bo‘lgan 10 ta guruhi ajratib ko‘rsatilgan. Ushbu guruhlardan har birining mazmuniga to‘xtalib o‘tamiz. Demografik prognozlar aholining jinsiy jihatdan yoshiga bog‘liq bo‘lgan to‘zulishidan, tug‘ilish va o‘lim to‘g‘risidagi ma’lumotlardan hamda umr ko‘rish davomiyligidan iborat bo‘lgan aholi dinamikasini o‘z ichiga oladi. Bandlik va mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish, oilalar soni va kattaligi hamda aholi migratsion oqimlarining yo‘nalishlari va hajmi tadqiq etilmoqda. Boshqa iqtisodiy va ijtimoiy hisob- kitoblar uchun asosiy mazmun bo‘lib mehnatga layoqatli aholini joylashtirish, ularning soni va tarkibi hisoblanadi. Resurslar prognozi eng avvalo tabiiy resurslar: yoqilg‘i-energetika, mineral- xomashyo, suv, o‘rmon resurslari va hokazolarni o‘z ichiga oladi. Ko‘pgina hollarda resurslarning mavjudligi orqali xalq xo‘jaligining to‘zilishi aniqlanadi. Zahiralarning kamayishi, sifatning pasayishi, turli xildagi resurslarni qazib olish sharoitlarining og‘irlashuvi kelajakdagi ana shu kabi muammolar holati to‘g‘risida asosli ma’lumotlarni taqozo etadi. Ishlab chiqarish prognozlari ko‘p tomonlama har xil ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlarini o‘z ichiga oladi. Bu - iqtisodiy o‘sish sur’ati, xalq xo‘jaligining yakuniy mahsulot hajmi va to‘zilishi, tarmoqlararo aloqalar, ishlab chiqarishni hududiy joylashtirish, asosiy ishlab chiqariluvchi mahsulotlarning hajmi, tarkibi va sifatining sof hisobi. Kapital qo‘yilmalar va kapital qurilish prognozlariga kapital qo‘yilmalar hajmi va to‘zilishi, amalga oshirilayotgan qurilish bahosi, asosiy fondlarning amalga tadbiq etilishi, bino, inshootlarning qurilishi, ularning yaroqlilik muddati, ishdan chiqishi va almashtirilishi kabilar kiradi .

Moliya, daromad, narxlarning prognozlari pul-moliya tizimining -davlat budjeti, aholining pul daromadlari va xarajatlari balansi, moliyaviy resurslar balansi, ijtimoiy sug‘urta budjeti kabi muhim balanslarini o‘z ichiga qamrab oladi. Bundan tashqari ishlab chiqarish xarajatlari, foyda hamda umumimkoniy narxni shakllantiruvchi omillar ham ushbu ro‘yhatga kiritiladi. Ilm-fanning bevosita jamiyat ishlab chiqarish kuchiga aylanishi yo‘qolib borayotganligi tufayli, fan va texnikaning prognozi ahamiyati oshib bormoqda.

Ilmiy-texnik prognozlar muhim va amaliy tadqiqotlarni, ilmiy-texnika yutuqlarining rivojlanishi va ularni turli xildagi ishlab chiqarishlarga joriy etish prognozlarini, iqtisodiyot tarmoqlarini, jamiyat hayotiga ilmiy-texnik jarayonning ijtimoiy ta’siri prognozi kabilarni o‘z ichiga oladi. Iste’mol prognozlariga ikki xil shaklga - shaxsiy va ishlab chiqarish ehtiyojlariga olib keluvchi umumiy ehtiyojni tadqiq qilish to‘g‘ri keladi. Iste’molni prognozlashtirishdagi muhim jihat etiyojlarning kattaligi va to‘zilishi kelajakda nihoyatda ehtimolli tus oladi hamda ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘ladi. Ehtiyojlar to‘g‘risida yetarli bilimga ega bo‘lmasdan turib, ishlab chiqarishni to‘g‘ri rejalashtirib bo‘lmaydi. Ijtimoiy prognozlar sifatida hayot tarzi, qolaversa, odamlarning, jamoalarning, ijtimoiy guruhlarning, mehnat sharoiti nuqta’i nazardan jamiyatning, turmush va dam olishning hayot kechirish usullari, umumimkoniy moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qondirish darajalari, ijtimoiy infrato‘zilmaning shakllanishi, madaniyat doirasidagi tendensiyalar, ta’lim, sog‘liqni saqlash va hokazolar kabi murakkab umumiylik tadqiq qilinadi. Bu yerdagi sezilarli ulushni aholining barcha turdagi tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabi prognozlari egallaydi. Tashqi iqtisodiy prognozlar - jahon iqtisodiyoti, mamlakatimizning kapital va rivojlanayotgan mamlakatlar bilan o‘zaro iqtisodiy aloqalari, tashqi savdo va xalqaro bozor kon’ukturasi shakllanishining umumiy tendensiyalarini qamrab oladi. Ekologik prognozlar - atrof-muhitdan foydalanish holatini, tabiiy muhitning ifloslanish muammolarini, o‘simlik va hayvonot dunyosining rivojlanish istiqbollarini, qishloq xo‘jaligi hosillarining unumdorligini, salbiy ekologik oqibatlarni minimallashtirish maqsadida ishlab chiqarishni amalga oshirish imkoniyatlarini tadqiq etadi. Ushbu ajratib ko‘rsatilgan 10 ta guruhlarning barchasi jamiyat rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarini tahlil qilish va boshqarish uchun juda zarur. Ma’lum bir mustaqil prognozlarning o‘ziga xos xususiyatlari ham aniqlashtiriladi, masalan, rejalar bilan taqqoslanganda. Axir, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan 10 ta guruhlardan (2- rasm) faqatgina uchtasida to‘liq, umumqamraboluvchi prognozlashtirishni amalga

oshirish mumkin. Bular: ―Ishlab chiqarish‖, ―Kapital qo‘yilmalar va kapital qurilish‖, ―Moliyalar, daromadlar, narxlar‖ guruhlaridir. Qolgan yettita guruh to‘liqsiz boshqariladigan jarayonlar va hodisalarga tegishlidir; ushbu guruhlar bo‘yicha qisman prognozlashtirishni amalga oshirish mumkin. Yaxlit tarzda esa ularni faqatgina prognozlar qamrab oladi. Prognozlashtirish muddati (ogohlantirish davri) bo‘yicha operativ, qisqa muddatli, o‘rta muddatli, o‘zoq muddatli, o‘ta o‘zoq muddatli prognozlarga ajratiladi. Ulardan har birining turli xildagi tipi va guruhi prognozida vaqt oraliqlari doimiy bo‘lmaydi, ammo ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashtirish uchun ushbu intervallar rejalashtirishning umumbelgilangan muddatlariga yaqin hisoblanadi. Muddati 1 oygacha bo‘lgan prognozlar operativ prognozlar hisoblanadi. Qisqa muddatli prognozlarning ogohlantirish muddati 1 oydan 1 yilgacha bo‘ladi. O‘rta muddatli prognozlarda imkoniyat darajasi 1 yildan 5 yilgacha bo‘ladi. 5 yildan 15 yilgacha bo‘lgan prognozlar o‘zoq muddatli prognozlar hisoblanadi. 15 yildan yuqori bo‘lgan prognozlar esa - o‘ta o‘zoq muddatli prognozlar sirasiga kiradi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan prognozlar faqatgina oy va yillar jihatidan emas, balki boshqa yana ko‘plab o‘zining ma’noli xususiyatlari orqali ham farqlanadi. Qisqa muddatli va operativ prognozlar asosan boshqarilmaydigan jarayonlarni, shuningdek, boshqariladigan jarayonlar bo‘yicha rejaning bajarilishiga baho berishni qamrab oladi. O‘rta muddatli prognozlar kompleks tarzda tendensiyalarni, sur’atlarni, nisbatlarni, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning sabab-oqibat omillarini,kapital qurilish hamda investitsion qarorlarning istiqbollarini, pul-moliya tizimidagi o‘zgarishlarni namoyon etadi. O‘zoq va o‘ta o‘zoq muddatli prognozlar yordamida ilmiy-texnika taraqqiyoti, demografik jarayonlar, tabiiy resurslardan foydalanish va ularning holatidan kelib chiquvchi xalq xo‘jaligi va ijtimoiy sohalarning strategik jihatlari tadqiq qilinadi. Prognozlarning namoyon bo‘lish shakllari ham farqlanadi: operativ prognozlar miqdoriy detallashtirilgan, qisqa, o‘rta va o‘zoq muddatli prognozlar esa - miqdoriy-sifatli, o‘ta o‘zoq muddatlilari esa - asosan sifatli bo‘ladi.

Ilmiy-uslubiy asoslarining xususiyatiga ko‘ra prognozlar qidiradigan (tadqiqiy) va normativ kabilarga bo‘linadi. Tadqiqiy prognozlarda kelajakka o‘tmishda va hozirgi kunda yuzaga keladigan tendensiyalarni, qonuniyatlarni, bog‘liqliklarni ko‘chirish usullari qo‘llaniladi. Ushbu bog‘liqliklar, tendensiyalar ko‘p yillik statistik ma’lumotlar asosida aniq va ravshan namoyon bo‘ladi hamda ularning rivojlanish umumiy xususiyatlari ogohlantirish davrida keskin o‘zgarmagan holda kelajakka taxminiy tadbiq etiladi. Normativ prognoz prognozlashtirilayotgan obyektning kelajak uchun shakllantirilgan rivojlanish maqsadlaridan kelib chiqadi va o‘ziga xos yo‘llarni, resurslarni, muddatlarni hamda bu maqsadlarga erishish yo‘lida eng ma’qul alternativlarni o‘rnatadi. Shu yo‘l orqali, maqsadli-normativ munosabat amalga oshadi. Qisqacha aytganda, farqi shundaki, tadqiqiy prognozda o‘tmish va bugundan kelajakka o‘tish amalga oshadi, normativ prognozda esa - kelajakdan bugungi kunga qaytish yuz beradi. Tadqiqiy prognoz odatda bitta variant bilan cheklanib qoladi. Normativ prognoz esa bir nechta variantlarning ishlab chiqilishi va tadqiq etilishi orqali to‘ziladi. Yuqoridagi bo‘linishdan kelib chiqqan holda, yana bir prognozlarninng bo‘linishini keltirib o‘tish mumkin. Bular aktiv va passiv prognozlardir. Passiv prognozlarda jarayon shaxsiy rivojlanish tendensiyalari, unda yuzaga keluvchi ichki va tashqi omillar ta’sirida ―o‘z-o‘zidan‖ amalga oshaveradi. Aktiv prognozda esa har xil ehtimolli omillarga maqsadli yo‘naltirilgan, boshqaruvchi kuchlarning ta’siri inobatga olinadi. Asosan tadqiqiy prognozlar - passiv prognozlar bo‘lishi aniq, lekin unda bemalol aktivlik jihatlar ham ko‘zatilishi mumkin. Normativ (maqsadli-normativ) prognozlar ham o‘z tashkiliy jihatiga ko‘ra aktiv bo‘lishlari shart. Istalgan obyektning, jarayonning prognozi, hattoki u dastlab tadqiqiy va passiv shaklda ishlab chiqilgan bo‘lsada, yakunda aktiv prognoz shaklida tugashi lozim. Bunday holat, mos holda, faqatgina boshqariladigan jarayonlarga nisbatan qo‘llanilsa adolatdan bo‘ladi. Boshqarilmaydigan yoki to‘liqsiz boshqariladigan jarayonlar uchun esa passiv tadqiqiy prognozlar bilan cheklanishga to‘g‘ri keladi .

Iqtisodiy matematik modellar tasnifi. Ilmiy fan sifatida iqtisodiy prognozlashning rivojlanishida uning usuli, ya’ni mazkur sohada mavjud hodisalarni o‘rganish va umumlashtirishning turli vosita va uslublar tizimini ishlab chiqishda muhim rol uynaydi. Iqtisodiy prognozlashning usuli boshqa bilim sohasidagi kabi tadqiq etilayotgan obyektga ta’alluqli bo‘lgan o‘rganilayotgan hodisa va dalillarning mohiyatini tushunishga imkon beradigan dialektik usullar hisoblanadi. U nafaqat umumiy tadqiqot ilmiy usullari va yondoshuvlardan, balki iqtisodiy hodisani ilmiy prognozlashga xos bo‘lgan maxsus usullardan foydalanish asosida amalga oshiriladi. Umumiy yondoshuvlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin. Tarixiy yondoshuv har bir hodisani uning tarixiy shakllari bilan bog‘langan holda ko‘rib chiqishni nazarda tutadi. O‘tgan, hozirgi va kelgusi davrlarning o‘zaro bog‘liqligidan kelajak hozirgi davrda imkoniyat sifatida mavjud deb xulosa kelib chiqadi. Shu bois prognozlash hozirgi davrda mavjud bo‘lgan qonun, tendensiyalarni ularning asosida kelajakda hali mavjud bo‘lmagan modelini yaratish maqsadida uning chegaralardan tashqari olib o‘tish bilan bog‘liq. Bitta hodisaning turli tarixiy shakllarining aloqasi shuni anglatadiki, tadqiq etilayotgan obyektning hozirgi holati uning oldingi rivojlanishining qonuniyat natijasi, kelgusi holati esa o‘tgan va hozirgi davrdagi rivojlanishining qonuniyat natijasi hisoblanadi. Bunday yondoshuvda mantiqiy tadqiqot ijtimoiy rivojlanish tarixining aksi hisoblanadi. Prognozlashga nisbatan tarixiy yondoshuvning muhim tomonlaridan biri uning amaliyoti bilan aloqasi hisoblanadi. Ijtimoiy amaliyoti iqtisodiy prognozlashning hamda boshqa ijtimoiy prognozlash turlarining asosini tashkil etadi. Shu bilan birga amaliyotni uning tarixiy rivojlanishini tashqi tomondan ko‘rib chiqaolish imkoniyati yo‘q. Hozirgi sharoitlarda ilmiy iqtisodiy prognozlashning vazifalari va yo‘nalishlarini belgilayligan baza sifatida rivojlangan jamiyat amaliyoti hisoblanadi. Bunda progozning vazifasi tadqiq etilayotgan obyektni tushinish bilan chegaralamaydi. Uning vazifasi, shuningdek, belgilangan yo‘nalishda ijtimoiy amaliyotni yanada takomillashtirish, qo‘yilgan maqsadlarga muvofiq holda kelajakni o‘zgartirish maqsadida olingan bilimlarni borliqqa ta’sir etish vositasiga aylantirishdan iborat.

Majmuaviy yondoshuv hodisalarni nafaqat mazkur fan, balki ushbu hodisalarni o‘rganilayotgan boshqa fanning tadqiqot usullaridan foydalanib, ularni aloqadorlik va bog‘liqlikda ko‘rib chiqishga imkon beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy obyektlarning kelgusida rivojlanishi to‘g‘risidagi ilmiy tasavvurni ishlab chiqishning nazariy asosi siyosiy iqtisod hisoblanadi. Bashoratlashning metodologik tamoyillari bilim faoliyatining muhim jihati sifatida ilmiy falsafasining butun tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Demak, falsafaning ilmiy dastaksiz hech qanday prognozlash, shu jumladan iqtisodiy prognozlashni amalga oshirish mumkin emas. Huddi shu maqsadlarda iqtisodiy prognozlashning nazariyasi va amaliyotida boshqa ijtimoiy fanning ilmiy dastaklaridan keng foydalaniladi. Aniq obyektlarni tadqiq etishda iqtisodiy prognozlash ijtimoiy ishlab chiqarishni boshqarish fanning yutuqlari va ilmiy dastaklariga, rejalashtirish nazariyasiga hamda boshqa aniq iqtisodiy fanlarga asoslanadi. U shuningdek, bir qator tabiiy va texnik fanlar bilan o‘zviy bog‘liq. Tizimli yondoshuv murakkab iqtisodiy tizimlarda ehtimolli jarayonlar sodir etilishining miqdoriy va sifatli qonuniyatlarini tadqiq etishni nazarda tutadi. Ushbu yondoshuv iqtisodiy prognozlashda muhim rol uynaydi. Borliqning har bir hodisasi tizim sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, mazkur yondoshuv muayyan xossa, funksiya hamda harakatni ta’minlab beruvchi o‘zaro bog‘langan bir qator qism, unsurlardan iborat. Ushbu hossa va funksiyalarni bilgan holda tadqiq etilayotgan obyektning harakatini bashoratlash mumkin. Tizimli yondoshuv fikrlashning mantiqiy tavsifini ifodalaydi, ya’ni unga ko‘ra har qanday qarorni ishlab chiqish va asoslash jarayoni tizimning umumiy maqsadlarini aniqlashdan hamda rivojlanish rejasi va ushbu faoliyatning boshqa barcha o‘lchamlarini inobatga olgan holda barcha tizimchalar faoliyatining maqsadlarga erishishga bo‘ysunmaydi. Bunda mazkur tizim yanada yirik tizimning bir qismi sifatida ko‘rib chiqiladi, uning rivojlanishining umumiy maqsadi esa ushbu yirik tizimning rivojlanish maqsadlari bilan muvofiqlashadi. Murakkab obyektlar va u bilan bog‘liq jarayonlarni modellashtirish usullarining rivojlanishi natijasida qo‘yilgan maqsad va qarorlarni aniqlash, ishlab chiqish, tekshirish va amalga oshirish uchun matematik dasturlash va axborot texnologiyalaridan foydalanish

tizimli yondoshuvning muhim unsurlaridan biriga aylandi. Ular tufayli tadqiqotlarda nafaqat hodisa va jarayonlarning sifatli baholashni qo‘llash, balki tahlilning haqqoniyligi va obyektivligini ta’minlovchi miqdoriy o‘lchamlardan foydalanish imkoniyatlari paydo bo‘lmoqda. Bilimlarning hozirgi darajasi tadqiqotlarda chiziqli va dinamik dasturlash, iqtisodiy-matematik modellar, ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasi, o‘yinlar nazariyasidan keng foydalanish ko‘p sonli korrelyatsiya, despersion tahlil usullarining statistik ma’lumotlarini qayta ishlash paytida foydalanishga imkoniyat yaratib beradi. Tizimli yondoshuv ilmiy asosda rivojlanish maqsadlarini unga erishish uchun zarur resurslar bilan moslashtirish va shu bilan subyektiv qaror qabul qilishni oldini olishga imkon beradi. Tizimli yondoshuv muayyan iyerarxiya va ketma-ketlik bilan tavsiflovchi usul va modellar tizimi asosida prognozlarni to‘zishni nazarda tutadi. Iqtisodiy rivojlanishni prognozlashning usul va modellar tizimliligi deb shakllangan joriy va kelgusi davrdagi iqtisodiy rivojlanish tendensiya va qonuniyatlarini o‘rganish, xalq xo‘jaligi ehtiyojlari va uning dinamikasi bilan aniqlanadigan mavjud resurslarni belgilangan maqsadli talablarga asoslangan iqtisodiy rivojlanishning har bir yo‘nalishi bo‘yicha muvofiq va ziddiyatsizlik prognozlarni ishlab chiqishga imkon beradigan bir butunlikka aytiladi. Prognozlash tizimliligi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishning majmuaviy prognozlashni shakllantirish uchun modellardan foydalanishda muayyan ketma-ketlikni ko‘zda tutadi. Biroq mazkur bosqichda iqtisodiy prognozlash modellarning yahlit tizimini to‘zish deyarli mumkin emas, chunki bu bir qator metodologik tafsilotiga oid qiyinchiliklar bilan bog‘liq. Ushbu masalani yechish blokli modellarni, yechimning hisoblash uslublarini unifikatsiya qilish (bir xillashtirish), ma’lumotlarning informatsion bankini yaratish asosida erishilishi mumkin. Alohida iqtisodiy obyektlarning xususiyatlari faqatgina prognozlashning alohida bloklarning ichki xususiyatlariga maksimal darajada yaqinlashish paytida yaqqol ifodasini topadi. Shu bois mamlakatning iqtisodiy rivojlantirishning majmuaviy prognozlarni shakllantirishda ―blokli‖ tamoyilidan foydalanish eng samarali hisoblanadi. Ilmiy asoslanganlik tamoyili iqtisodiy prognozlarning barcha pog‘onalarida jamiyat rivojlanishining obyektiv qonunlar talablarini har tomonlama hisobga olish prognozlarni shakllantirish bo‘yicha mamlakatimiz va xorijiy tajribalarning yutuqlarini chuqur

o‘rganilishiga tayanishi lozim. Iqtisodiy prognozlashning ilmiy asoslanganligi haqiqiy sharoitlarni va prognozlash tajribalarni inkor etish holatiga mos kelmaydi. Iqtisodiy obyektning rivojlanishini prognozlash majmua tizimining alohida bloklar prognozlarini ilmiy jihatdan shakllantirish sharoitlari sifatida xizmat qiladigan uslub va modellardan keng foydalanish, ularning asoslanganligi, harakatchanligi va o‘z vaqtida ta’sir etilganligi asosida to‘zilishi lozim. Iqtisodiy prognozlar tizimi ishlab chiqarish kuchi va ishlab chiqarish munosabatlarini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish yo‘nalishlari bo‘yicha ishlab chiqilgan prognozlarning ziddiyatsizligini ta’minlash va o‘zaro to‘g‘rilashni ta’minlashi lozim. Prognozning muvofiqlik tamoyili iqtisodiyotni rivojlanishida nafaqat barqaror tendensiyalarni va o‘zaro aloqalarini aniqlash, balki ularni baholash hamda real iqtisodiy jarayonlarning nazariy o‘xshash jihatlarini yaratish jarayoni bilan tavsiflanadi. Bunda iqtisodiyot rivojlanishining tahlil va prognozining nazariy modeli deb real borliqni ilmiy aks ettirish shakli bo‘lib hisoblangan amalda joriy etiladigan model deb tushuniladi. Muvofiqlik tamoyilini amalga oshirish haqiqiy jarayonlarning ehtimolli, stoxastik tafsilotini hisobga olishini nazarda tutadi, bu esa aniqlangan og‘ishlarni baholash va ustun turuvchi tendensiyalar ularning tafovuti mumkin bo‘lgan joyini aniqlash, ya’ni aniqlangan tendensiyani amalga oshirish ehtimolini baholash zarurligini anglatadi. Ushbu holatda iqtisodiy prognozlarni shakllantirish prognozlash usul va modellarni tatbiq etishni nazarda tutadi. Bashoratlash dastagi bo‘lishidan avval progozlarni ishlab chiqishda foydalaniladigan usul va modellari bilim olish dastagiga aylanishi lozim. Shu bois ushbu talabni bajarish uchun foydalanilayotgan nazariy holatlarning domiy ravishda muvofiqligini ta’minlab beruvchi ko‘p sonli sinov tarzidagi hisob-kitoblari, ko‘rsatkichlar, matematik modellar, boshlang‘ich axborotlar tizimi, tahlil etilayotgan jarayonlarning mazmuniga hisoblash usullari zarur bo‘ladi. Prognozlashning muqobillik tamoyili iqtisodiyotning va uning alohida bo‘g‘inlarning turli yo‘nalishlar, turli o‘zaro bog‘liqlikda va tarkibiy o‘zaro munosabatlarda rivojlanish imkoniyatlari bilan bog‘liq. Shakllangan o‘xshash jarayon va tendensiyalardan ularning kelgusida rivojlanishini bashoratlashga o‘tish paytida muqobil variantlarni to‘zish, ya’ni iqtisodiyotni rivojlantirish mumkin bo‘lgan yo‘llarni aniqlash zaruriyati paydo bo‘ladi.

Prognozlashning ehtimollik tavsifli sifatli bir xillikni saqlagan holda tasodifiy jarayon va og‘ishlarning, progoz qilinayotgan tendensiyalarning barqarorligining mavjudligini aks ettiradi. Muqobillik esa iqtisodiyot rivojlanishining turli sifatli variantlarning mavjudligini faraz qilishdan kelib chiqadi. Prognozning rivojlanishining muqobil variantlarini haqqoniyligini baholash iqtisodiyot rivojlanishining muvozanatlashgan muqobil variantlar ishlab chiqilishi lozim bo‘lgan doirasidagi resurslar, tarkibi va samaradorlik ko‘rsatkichlar bo‘yicha real cheklovlarni hisobga olgan holda barcha asosiy yo‘nalishlarda muvozanatlashgan usuli bilan amalga oshirilishi mumkin. Iqtisodiy rivojlanishning muqobil variantlarinipaydo bo‘lish manbalari sifatida birinchi navbatda takror ishlab chiqarish sharoitida ekstensiv usulidan intensiv usuliga o‘tish paytida mumkin bo‘lgan sifatli siljishlar xizmat qiladi. Muqobil variantlarning shakllanishiga ishlab chiqarishni rivojlantirishning aniq maqsadlari ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu maqsadlar ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanishida shakllangan qonuniyatlari, aniq iqtisodiy muammolarni yechish zarurati bilan belgilanadi. Shu bilan birga muqobillik tamoyili prognozlashning maqsadga muvofiqlik tamoyili bilan o‘zaro munosabatga tushadi. Shakllangan tendensiyalarning uzoq muddatli rivojlanish maqsadlariga mos keladigan tendensiyalarga o‘tish iqtisodiyotning rivojlanishini prognozlashning faol ekanligini bildiradi. Tarkibiy yondoshuv ham prognozlash obyektini tadqiq etishda muhim rol o‘ynaydi. Uning ahamiyati yanada oshadi, chunki uning tadqiqot maqsadi sababiy tushuntirish, ya’ni tadqiq etilayotgan hodisaning sababini aniqlashdan iborat. Bilimning hozirgi vositalari yanada ilgarilab ketish, ya’ni hodisa tarkibini tushuntirish, o‘rganilayotgan hodisa to‘g‘risida tasavvurni kengaytirishga imkon beradi. Tizimli-tarkibiy yondoshuv bir tarafdan dinamik rivojlanayotgan yaxlit sifatida tizimni (iqtisodiy tizimni) ko‘rib chiqish, ikkinchi tarafdan ushbu tizimlarning o‘zaro bog‘liqligida ularni tarkibiy elementlarga bo‘lishni nazarda tutadi. Chunki real sharoitlarda har bir tarkibiy element ham boshqa barcha elementlarga ham butun tizimga ta’sir etadi. Bu bilan tizim elementlarining aloqasidagi qonuniyatlarni ochib berish imkoniyati paydo bo‘ladi.

Iqtisodiy rivojlanish prognozini tizimli-tarkibiy yondoshuv nuqtai nazardan ishlab chiqish murakkab iyerarxik tizimi sifatida mamlakatning iqtisodiyotini, uning barcha tarmoqlari va unsurlari bilan birgalikda hamda tashqi iqtisodiy aloqalarni hisobga olgan holda ko‘rib chiqishni nazarda tutadi. Iqtisodiy prognozlashning o‘ziga xos yondoshuv va usullari qisman va butunlicha iqtisodiy prognostika bilan bog‘liq. Ushbu fanning tarkibi uning asosiy muammolari bilan belgilanadi: prognoz obyektini tahlil va sintez qilish; prognozlash usulining prognoz obyektiga moslashtirish; prognozlarni ishlab chiqish jarayonlarini algoritmlashtirish. Iqtisodiy prognostikaning dastaklari orasida prognostik axborotlarni qayta ishlash bo‘yicha miqdoriy usullar-iqtisodiy-matematik usullar, iqtisodiy-matematik modellashtirish, statistik ekstrapolyatsiyasi va h.k. muhim rol o‘ynaydi. Ilmiy prognozlash muammosi tegishlicha qonunlar funksiyasi va fan nazariyasi sifatida prognozlarni tadqiq etish bilan bog‘liq nazariy-o‘rganish jihatini ham, prognozlashning rejalashtirish va boshqarish bilan bevosita aloqada bo‘lishida ifodalovchi amaliy jihatini ham qamrab oladi. Prognozlashning obyektiv asosini dialektika qonunlari tashkil etadi. Prognostik funksiyalari quyidagilarni bajaradi: birdamlilik va qarama-qarshilikka kurash qonuni, miqdoriy va sifatli o‘zgarishlarning o‘zaro o‘tish qonuni, inkorni inkor etish qonuni. Shu bilan birga bu materialistik dialektika prognozlash to‘g‘risida yagona fan deb hisoblanishi noto‘g‘ri fikr. Barcha fanlar prognostik funksiyani bajaradi, ularning har birida ushbu funksiya tadqiqot predmeti va u yordamida o‘rganilayotgan qonuniyatlar doirasi bilan aniqlanadigan o‘ziga xos xususiyatga ega. Bashoratlashning oldindan aytib berish funksiyasi tabiat va jamiyatning obyektiv qonunlarining amal qilishi bilan bog‘liq. Ushbu harakatlar hodisalar va ularning hossalari o‘rtasidagi u yoki bu zarur, sezilarli va takror ishlab chiqadigan aloqalarning aksi sifatida qonuning mohiyati o‘zidan kelib chiqadi. Zarurlik va takror ishlab chiqilganligi hodisalarning qonun bilan aniqlanadigan aloqasi qonunning amal qilish sharoitlarini saqlagan holda kelajakda ham hodisa va jarayonlar takrorlanishini bildiradi. Demak, qonun(lar) harakatini ekstrapolyatsiyasi asosida kelajakni ko‘ra bilishning qat’iy imkoniyatlari kelib chiqadi.

Har qanday hodisalarning paydo bo‘lishi o‘zining hal qiluvchi asoslariga ega. Ushbu asoslar sabablar deb yuritiladi, ular tufayli bo‘ladigan o‘zgarishlar esa oqibatlar deb yuritiladi. Demak, sabab - oqibatdan oldin keladigan va zaruriyat tug‘ilmagan holda uni vujudga keltiradigan hodisa hisoblanadi. Jahondagi barcha hodisalar sababiyat tamoyiliga bo‘ysunadi, tafakkur esa hodisaning sababini aniqlash bilan bog‘liq. Sababni bilgan holda ularning oqibatlarini ham bashoratlab berish mumkin. Agar ushbu oqibatlar jamiyat uchun zararli bo‘lsa, jamiyat sabablarni o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarni amalga oshirishi mumkin. Demak, sababiyat tamoyili, bir tomondan, ilmiy bashoratlashning asosi, ikkinchi tomondan, amaliy faoliyatning, shu jumladan prognozlash maqsadiga erishish uchun bazasi hisoblanadi. Sababiyat tamoyili kelajakda hodisalarni prognozlash uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi determenizm bilan o‘zviy bog‘liq. Determinizm esa barcha xodisalarning sababi nuqtai nazardan shartlilik to‘g‘risidagi materialistik ta’limot. Determenizm xususiyatlari kelajak hozirgi holat bilan to‘liq aniqlanmasligini bildiradi, shuning uchun prognoz qilinayotgan voqealarga nisbatan ma’lum noma’lumligi mavjud. Bundan kelib chiqadiki, rivojlanishning har bir paytida kelgusi holatga erishish uchun turli muqobil variantlar mavjud. Shu bilan bir qatorda kelgusi holatning ehtimolli tavsiloti - uni prognozlash va rejalashtirish uchun to‘siq bo‘lmasligida o‘z ifodasini topadi. Aksincha, kelajakni aniqlashga bo‘lgan stoxastik yondoshuvi zamonaviy ilmiy prognozlashning muhim asosini tashkil etadi. Iqtisodiy hodisalarni prognozlashda shuni e’tiborga olish lozimki, bitta hodisaga bitta emas, balki o‘zining belgilari bo‘yicha bir-biridan farq qiluvchi ko‘plab qonunlar va qonuniyatlar ta’sir etishi mumkin . Iqtisodiy o‘sishni prognozning obyekti, predmeti va amaliy ahamiyati Amalda qonunlar umumiylik darajasi - ularning harakatlarini qamrab oluvchi hodisalar doirasi bilan farqlanadi. Ushbu belgi bo‘yicha ular quyidagilarga bo‘linadi: ommaviy - borliqning barcha hodisalardagi faoliyati; umumiy - fundamental faoliyat soha (tabiat, jamiyat, fikrlash) qonunlari; maxsus - borliqning nisbatan tor sohalarida amal qiladi (iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning boshqa

qonunlari). Ushbu tasnifiy belgilari iqtisodiy prognozlashning metodologik tamoyiliga mansub umumiy, yagona va alohida dialektik o‘zaro bog‘liqlilik tamoyili bilan o‘zviy bog‘langan. Makrodarajada prognozlashning ishonchli natijani olish uchun prognozni amalga oshirish vaqti chegaralarida o‘zgarmaydigan prognoz qilinayotgan hodisaning sharoitlari va o‘lchamlarini aniqlash muhim hisoblanadi. Ushbu o‘lchamlarni aniqlashda ommaviy va umumiy qonunlarning amal qilishiga tayanadi. Maxsus qonunlarga keladigan bo‘lsak, ular prognoz qilinayotgan jarayonlarning alohida tomonlarining mumkin bo‘lgan sifatli o‘zgarishlar to‘g‘risidagi xulosalar uchun asos yaratib beradi. Iqtisodiy prognozlashda hodisaning rivojlanishi, faoliyati va tarkibi (ichki to‘zilishi) muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu guruh qonunlari prognozlashning deyarli barcha iqtisodiy hodisalari bilan bog‘liq. Ushbu qonunlar, boshqa obyektning qonunlari kabi, nafaqat metodologik mohiyatga ega, balki progozlarni to‘zishning bevosita dastagi sifatida xizmat qiladi. Ularning o‘zaro aloqalarini tahlil qilmay turib, tizim sifatida prognoz qilinayotgan obyekti, hodisaning kelgusi holatini to‘g‘ri aniqlashga imkon bermaydi. Bu shu bilan shartlanadiki, ular birgalikda tadqiq etilayotgan obyektning turli taraflarini tavsiflaydi. Har qanday tizim rivojlanishning yurgizib turuvchi omillaridan uning tarkibiy unsurlari va faoliyat aloqalari o‘rtasidagi ziddiyatlar hisoblanadi, bu o‘z navbatida, to‘zilma va faoliyat qonunlarida o‘z ifodasini topgan talablar o‘rtasida ziddiyatlarning natijasi deb yuritiladi. Tizimning rivojlanish qonunining amal qilish natijasi sifatida tarkibiy unsurlar o‘zgarishiga mos ravishda tarkibiy aloqalarni qayta qurish asosida ushbu ziddiyatlarning amal qilishga ruxsat etiladi. Iqtisodiy prognozlashni ushbu jarayonlardan chetlatish mumkin emas, aks holda u o‘zining haqiqatliligini yo‘qotadi. Prognozlash jarayonida tadqiq etilayotgan hodisalarda obyektning qonunlari amal qilishdagi farqlarini hisobga olish lozim. Birinchi qonunning o‘ziga xos xususiyati ular har doim qat’iy tarzda amal qilinadi. Mutlaq qonunlarning amal qilishi ular asosidagi hodisa va jarayonlarni prognozlashni osonlashtiradi. Tendensiya qonunlariga keladigan bo‘lsak, ular asosidagi bashoratlash tadqiq

etilayotgan obyektga ta’sir etuvchi barcha omillarni dastlab aniqlashni talab qiladi, bu esa prognozlash jarayonini bir muncha murakkablashtiradi. Prognozlash uchun obyektiv qonunlarning dinamik va statistik turlariga bo‘linishi katta ahamiyat kasb etadi. Dinamik qonunlar aniq tarzda amal qiladi, shuning uchun ularni ko‘pincha qattiq determinatsiya qonuni deb ataladi. Statistik qonunlar mutlaq doimiyligi bilan ajralib turadi, ya’ni ularning amal qilinishi bir xillik emas, variantli hisoblanadi. Demak, statistik qonunlar ehtimol turidagi qonunlarga kiradi. Iqtisodiy prognozlash obyektlarning aksariyati statistik va tendensiya qonunlari bilan o‘zviy bog‘liq. Qonunlar ham miqdoriy ham sifatli jihatlarga ega. Ushbu jihatlarning ahamiyati turlicha. Ayrim qonunlari uchun miqdoriy, matematik ifodasi yoki erisha bo‘lmaydigan, yoki unchalik muhim emas, chunki mazkur hodisaning mohiyatini ifodalamaydi. Boshqa qonunlar uchun miqdoriy jihati muhim hisoblanadi, chunki miqdoriy, matematik ifodasiz ular o‘zining aniqliligini yo‘qotadi va faqatgina tendensiya sifatida ishtirok etadi, ya’ni jarayonning yo‘nalishini ko‘rsatib beradi. Prognozlash uchun uning haqiqiy ekanligi to‘g‘risida masala muhim ahamiyat kasb etadi. Prognozlashning haqiqatligi deb kelajakda amalga oshirilishi va ushbu kelajakning nihol ko‘rinishida hozirgi paytda mavjud bo‘lgan obyektiv imkoniyatlar, tendensiyalarni bashoratlash shakllarining muvofiqligi tushuniladi. Kelajakni bashoratlash haqiqatligi umumiy ko‘rinishda tadqiq etilayotgan sohada nazariyaning holati, u to‘g‘risida bilimning tavsilotiga bog‘liq. Ushbu masala prognozlash haqiqatligining mezonlar muammosi bilan ham bog‘liq. Ular ikki sinfga bo‘linadi: amaliy mezonalar va mantiqiy (bevosita) mezonlar. Bosh mezoni sifatida amaliyot hisoblanadi. Iqtisodiy prognozlarning ishlab chiqish jarayonida amaliyot prognozlashning barcha bosqichlarida: tadqiq etilayotgan obyektga mos bo‘lgan prognozlash usullarini tanlashda; prognoz qilinayotgan obyektni tavsiflovchi dastlabki axborotlarni tanlashda; prognozni to‘zishda va uni keyinchalik amalga tadbiq qilishda va h.k.da haqiqatlik mezoni sifatida ishtirok etadi.

Mantiqiy mezonlar to‘g‘risida gap yuritganda ular amaliy mezonining alohida holatlari sifatida ko‘rib chiqiladi. Prognozlash amaliyotida mezonlarning ikkala guruhi hamjihatlikda ishtirok etadi. Bu shu bilan shartlanadiki, amaliyot o‘zi haqiqat mezoni sifatida mutlaq emas, balki nisbiydir va shu bois qo‘shimcha mezonlarni talab etadi. Shunday qilib, amaliyot fan qonunlari asosida prognozning ilmiy haqqoniyligi orqali prognostik taffakurida haqiqatlik mezonining o‘ziga xos o‘rnini egallaydi. Prognozlarning haqiqiyligini tekshirishning ushbu uslubi bilan barcha bilim turlarini mantiqiy asoslanganligi, sezib bo‘ladigan haqqoniyligi, sinov va intuitiv baholash kabi tekshirish shakllari chambarchas bog‘liq. Ularning orasidan iqtisodiy prognozlash uchun mantiqiy asoslanganligi va sinov aynan muhim hisoblanadi. Mantiqiy tahlil qilish usuli kelajak to‘g‘risida bilimni amaliyot bilan tasdiqlangan obyektning hozirgi va o‘tgan holati to‘g‘risidagi bilimdan chiqarilishiga asoslangan. Undan samarali foydalanishning asosiy sharti dastlabki ma’lumotlarning obyektivliligi hisoblanadi. Prognoz qilinayotgan hodisaning o‘tgan va hozirgi holati bo‘yicha to‘plangan bilimlarning to‘liqligi va chuqurliligi hisoblanadi. Iqtisodiy sinov ilgari surilgan gipoteza, konsepsiyalarni ham shartli iqtisodiy- matematik modellari, ham maxsus ajratilgan iqtisodiy obyektlarda (sex, korxona, ishlab chiqarish birlashma, tarmoq va boshqalar) bevosita tekshirishdan iborat. Prognozlash haqiqatligining boshqa tomoni ularni olish uchun muayyan talab va sharoitlarni aniqlash va ularga amal qilish hisoblanadi. Bularga quyidagilar kiradi: tarixiy va mantiqiy yondoshuvlarning hamjihatligi, prognozlashning har tomonligi va majmuaviyligi va h.k. Prognozlashning haqiqatliligini bir vaqtning o‘zida ta’minlanishi nafaqat umumiy metodologik talablar bilan, balki prognozlash uchun maxsus bo‘lgan tadqiqot vositalaridan foydalanish kabi holatlar bilan bog‘liq. Shu bilan birga ushbu prognostik vositalar prognozlashning ikkilamchi, qo‘shimcha umumiy metodologik usuli va vositasi hisoblanadi, ularsiz haqiqiy prognozlarni olish mumkin emas. Makroiqtisodiyprognozlashning maksimal samaradorligi faqatgina uning maxsus usullarining dialektik va tarixiy materializmning umumiy

metodologik usul va talablari bilan uyg‘unlashganligi asosida ta’minlanishi mumkin. Iqtisodiy prognozlarning qiymatligi nafaqat prognoz qilinayotgan hodisalarning ijtimoiy ahamiyati bilan, balki ularning aniqligi va to‘laligi bilan tavsiflanadi. Aniqlik va to‘lalik ko‘rsatkichlari prognoz qilinayotgan obyektning sifatli va miqdoriy aniqlilik darajasini ifodalashni nazarda tutadi. Ularning mohiyati prognoz qilinayotgan obyektning xususiyatlari bilan bog‘liq. Ayrim hollarda buning uchun faqatgina kelajak rivojlanishining umumiy tendensiyasini bilish kifoya qilinadi, boshqa hollarda esa uning miqdoriy o‘lchamlarini kengaytirilgan baholash talab etiladi. Umumiy talablar prognozning aniqligi va to‘laligi prognozlash maqsadlariga muvofiqligi hisoblanadi. Rivojlanayotgan davlatlarda prognozlashning ilmiy tavsifi tabiat va jamiyat qonunlarini bilishga asoslangan. Rivojlangan mamlakatlardagi jamiyatshunoslar obyektiv qonunlar mavjud emas deb e’tirof etadi. Shu nuqtai nazardan ijtimoiy prognozlash fan qonunlaridan chetlanadi va birinchi qatorda amaliy prognostika usullari va u yoki bu hodisaning miqdoriy va sifatli baholash kabilari joy oladi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tendensiyalar universal tavsifga ega emas, iqtisodiy va ijtimoiy hodisalarning alohida tomonlariga mansub bo‘ladi, prognozlash o‘zi esa alohida yakka masalalar ko‘pincha ommaviy hodisalar sohasidagi masalalarni yechishga qodir bo‘lgan amaliy fan sifatida ishtirok etadi. Iqtisodiy prognozlash sinfiy tavsilotga ega. U tarixan belgilangan ishlab chiqarish uslublari, mavjud bo‘lgan va rivojlanayotgan ishlab chiqarish munosabatlari, jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tarkibidan yirok ravishda ko‘rib chiqilishi mumkin. Shundan kelib chiqadiki, rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarning tizimlari o‘rtasidagi farqlar iqtisodiy prognozlashning maqsadi, usullari va mohiyatida ekanligidadir. O‘zbekistonda iqtisodiy prognozlash mamlakatning barqaror rivojlanishi, xalq farovonligini oshirish va xukumat strategiyasini to‘liq bajarishga uchun xizmat qiladi. Rivojlangan mamalkatlarda esa iqtisodiy prognozlar monopoliyalar, ustun turuvchi sinflar manfaatdlarida amalga oshiriladi, hattoki

milliy manfaatlariga zid bo‘lgan holatlarda ham eng yuqori daromad olish uchun sharoitlarni yaratishga dastak hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy prognozlashning kamchiliklari mavjudligiga qaramasdan iqtisodiy prognozlashni ishlab chiqish texnika va uslubiyati muayyan qiziqishni uyg‘otadi va ushbu tajribani tanqidiy ravishda tahlil qilish sharti bilan ularni mamlakatimiz iqtisodiy prognozlash amaliyotiga tatbiq etish mumkin. Fanning vazifasi mamlakat iqtisodiyoti yanada rivojlantirish bo‘yicha hukumat qarorlaridan kelib chiqadi. Ushbu vazifalar hozirgi bosqichda mamalakatning iqtisodiy strategiyasi bilan belgilanadi. Har qanday strategiya kabi mamlakatning iqtisodiy strategiyasi vazifalarni, fundamental va o‘zoq muddatli maqsadlarni qo‘yish bilan boshlanadi. Ulardan eng muhimi aholining yashash tarzini moddiy va ma’naviy yuksalishi hisoblanadi. Iqtisodiy strategiya qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun yo‘llarni va vositalarni aniq belgilash kabilarni o‘z ichiga oladi. Bunda iqtisodiy prognozlash muhim o‘rin egallaydi .

Adabiyotlar: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

O'xshashlar

Iqtisodiy tahlilda iqtisodiy matematik usullardan foydalanish

Biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarni qo`llash

Korporativ boshqaruv jarayonlarini iqtisodiy matematik modellashtirish faniga kirish

Iqtisodiy tahlilning turlari va ularning axborot manbalari

Sug‘urta klassifikatsiyasi