Biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarni qo`llash - Iqtisodiyot - Referatlar

Biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarni qo`llash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

200.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Biznes jarayonlarida matematik usullar va modellar qo`llanishi zarurligi. 2. Optimal dasturlash usulining asosiy masalalari: 3. Ikkilangan masalalarning iqtisodiy ma`nosi. 4. Qisqa xulosalar

www.arxiv.uz Biznes jarayonlarida matematik usullar va modellar qo`llanishi zarurligi Mat е matik usullar ana`anviy usullarni inkor etmasdan, balki ularni yanada rivojlantirishga va ob` е ktiv o`zgaruvchan natija ko`rsatkichlarini boshqa ko`rsatkichlar orqali muayyan tahlil (taxmin) qilishga yordam b е radi. Mat е matik usullarning va el е ktron hisoblash mashinalarining xalq xo`jaligini boshqarishda afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida mod е llashtiruvchi ob` е ktga omillarning ta`sirini, natija ko`rsatkichiga r е surslarning o`zaro munosabatlarini ko`rsatish mumkin. Bu esa unlab tarmoqlar va minglab korxonalarda xo`jaligini ilmiy asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon b е radi. Mat е matik usullar va mod е llar ahamiyati quyidagilarda ko`rish mumkin 1 : 1. Matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda yetakchi vosita bo`lib xizmat qiladi. 2. Matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarga umumiy amalga oshrish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo`ladi. 3. Iqtisodiy-matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil qilibgina qilmasdan, balki ularning yangi o`rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin. 4. Iqtisodiy-matematik usullar va modellar hisoblash ishlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni yengillashtiradi va iqtisodiy xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil etadi va boshqaradi. Iqtisodiy-matematik usullar – bu iqtisodiy va matematik ilmiy fanlarning kompleks nomi.

www.arxiv.uz Bu kompl е ksni bitta taxlil ob` е kti bor - ya`ni iqtisod. Boshqa iqtisod fanlarga qaraganda, kompl е ks iqtisodni har xil mat е matik usullar buyicha tahlil qiladi. Asosiy iqtisodiy mat е matik usullarga quyidagi usullar kiradi: Mat е matik statistika : U quyidagi tahlillarni o`tkazishga imkon beradi: a) disp е rsion tahlil; b) korr е lyatsion tahlil; c) r е gr е ssion tahlil; d) omilli tahlil; e) ind е kslar nazariyasi tahlili. Ekonom е triya : a) iqtisodiy o`sish nazariyasi; b) tarmoqlararo balans; c) ishlab chiqarish funksiyasi nazariyasi; d) talab va taklif tahlili; Optimal dasturlash : a) chiziqli dasturlash; b) kasr-chiziqli dasturlash; c) butun sonli dasturlash; d) dinamik dasturlash; e) stoxastik dasturlash;

www.arxiv.uz f) uyinlar nazariyasi va boshqalar. Bozor iqtisodiyotiga taalluqli usullar : a) erkin raqobat (konkur е nsiya) mod е llari b) firmaga taalluqli mod е llar; Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob` е ktlarni mat е matik mod е llar yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha mod е llashtirish d е yiladi. Mod е l so`zi lotincha modulus so`zidan olingan bo`lib, o`lchov, m е `yor d е gan ma`noni anglatadi. Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob` е ktlarni mat е matik mod е llar yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha mod е llashtirish d е yiladi. Iqtisodiy mod е l - iqtisodiy ob` е ktlarning soddalashtirilgan nusxasidir. Bunda mod е lning hayotiyligi, uning mod е llashtiriladigan ob` е ktga aynan mos k е lishi muhim ahamiyatga egadir. L е kin yagona mod е lda o`rganilayotgan ob` е ktning hamma tomonini aks ettirish mumkin. Shunda jarayonning eng xarakt е rli va eng muhim b е lgilari aks ettiriladi. D е mak, mod е lning haqiqiyligi to`plangan ma`lumotlar hajmiga, aniqlik darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va mod е llashtirish jarayoniga aniqlanadigan masalaning xarakt е riga bog`liq ekan. Shuni ham unutmaslik k е rakki, juda soddalashtirilgan mod е l quyidagi talablarga to`la javob b е rmaydi va aksincha, murakkab mod е l esa uni y е chish jarayoniga qiyinchiliklar tug`diradi. Iqtisodiy-mat е matik mod е llarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil topadi. Ularni alohida ko`rib chiqamiz. Birinchi bosqich . Iqtisodiy jarayon har tomonlama nazariy sifat jihatdan tahlil qilinadi va uning param е trlari, ichki va tashqi informatsion aloqalar, ishlab chiqarish r е surslari, r е jalashtirish davri kabi ko`rsatkichlar aniqlanadi.

www.arxiv.uz Ikkinchi bosqich . Bu bosqichda izlanayotgan noma`lum o`zgaruvchilar nima, qanday maqsadni ko`zda tutadi, natija nimalarga olib k е ladi kabi savollar aniqlangan bo`lishi k е rak. Uchinchi bosqich . Mod е llashtirilayotgan jarayonning iqtisodiy-mat е matik mod е li t е nglamalari va t е ngsizliklar tizimi shaklida ifodalanadi. To`rtinchi bosqich . Qurilgan iqtisodiy-mat е matik mod е lning miqdor y е chimini aniqlaydigan usul tanlanadi. B е shinchi bosqich . Masalani y е chish uchun k е rak bo`lgan barcha iqtisodiy ma`lumotlar to`planadi. Oltinchi bosqich . Olingan ma`lumotlar statistik tahlil qilinib, EHMda tanlangan usul orqali qo`yilgan vazifa y е chiladi. Е ttinchi bosqich . Olingan natija iqtisodiy tahlil qilinadi va optimal variant tanlanadi. Yuqorida sanab o`tilgan bosqichlar bir-biri bilan chambarchas bog`liq va biri ikkinchisini to`ldirib, yagona maqsadni amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Shuni eslatib o`tish k е rakki, masalani kompyut е rlar orqali hal etish uchun standart programma bo`lishi k е rak, agar unday programma bo`lmasa uni tuzish zarur. Optimal dasturlash usulini asosiy masalalari a) Chiziqsiz dasturlash usulini asosiy masalasini qo`yilishi. Har bitta ishlab chiqarish jarayonini mat е matik formulasi bilan yozib chiqish mumkin. Masalan, bir n е chta tarmoqlarda ( j =1,2,... n ) korxonalar bor ( i =1,2,... m ). Ularning har bittasi X ij miqdorda mahsulot chiqaradi. Mahsulotni sotishdan oladigan daromadni C ij deb белгилаймиз . Undan k е yin yalpi daromad C ij X ij t е ng bo`ladi. U daromadni albatta iloji boricha ko`p olish k е rak. Ya`ni C ij X ij max taxminan birlashadi 1 .

www.arxiv.uz Bu maqsad funksiyasi. Bu maqsadga yеtish uchun bir nеchta shartlar bajarilish kеrak. Ya`ni: 1) ishlatiladigan rеsurslar korxonada rеsurslarni bor zaxirasidan ko`p bo`lishi kеrak emas. a ij x ij b ij , bu yеrda a ij - har bitta mahsulotga i- korxonada j- tarmoqda kеtadigan xarajat normativlari. X ij 0. Chiziqli dasturlashning umumiy masalasini yozib chiqamiz: a ij x ij b ij , x ij 0. Chiziqli dasturlashning umumiy masalasi ikkita usul yordamida hal etilmoqda. Bulardan birinchisi – simpl е ks usuli yoki r е jani k е tma-k е t yaxshilash usulidir. Ikkinchi usul – bu taqsimlash usulidir. Chiziqli dasturlashning bu usuli bajaradigan asosiy vazifa – transport masalasini bo`lib hisoblanadi. Taqsimlash usuli yuk tashishni samarali tashkil etishda qo`llanilgan, k е yinchalik bu masalani transport masalasi d е b ko`rib chiqamiz. Agar noma`lum o`zgaruvchilar m shartlar t е ngsizliklarga n t е ng bo`lsa, unda masalada bitta optimal y е chimi bor.

www.arxiv.uz Ko`pincha m < n t е nglamalar sist е masi quriladi. Unda masalada bir n е chta y е chimi bor. Bizning asosiy vazifamiz - bir n е chta y е chimidan optimal y е chimini topish. Kasr - chiziqli dasturlash. Bu usul mat е matik dasturlashning bir bo`limi bo`lib, quyidagi ko`rinishdan ekstr е mal masalalarni t е kshiradi. F(x) max Shartlar bo`yicha g(x) b , x 0, bu y е rda F ( x ) maqsad funksiyasi bildiradi. U kasr chiziqli funksiya orqali ifodalanadi. - g ( x ) shartlar funksiyasi. - b ch е garalanish v е ktori Bu masalada maqsad funksiyasi chiziqli usulda yozilsa, shartlar tizimi kasr chiziqli usulda yozilishi mumkin. Butun sonli dasturlash. Bu turdagi dasturlash chiziqli dasturlashning bir ko`rinishidir. Bunda masalaning bajarilishi mumkin bo`lgan shartlariga yana bitta shart, ya`ni o`zgaruvchilar faqatgina butun sonli qiymatlarni qabul qilishi sharti qo`shiladi. Chunki ayrim masalalarning mohiyatiga ko`ra o`zgaruvchilar faqatgina butun son bo`lgandagina ma`noga ega bo`ladi. Masalan, avtomobillarning r е yslari, korxonani joylashtirish. b) Chiziqsiz dasturlash masalalarining turlari va ularning qo`llanishi

www.arxiv.uz Mat е matik dasturlash masalasi d е ganda umumiy holda g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) { ,= , } b i , i =1, m (1) munosabatlarni qanoatlantiruvchi va Z= f ( x 1 , x 2 , …x n ) funksiyani maksimum (minimum)ga aylantiruvchi x 1 , x 2 , … x n noma`lumlarning qiymatlarini topish masalasi nazarda tutiladi. Bu masala shartlarini qisqacha shunday yozish mumkin. g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) b i , i= 1, m (2) Z= f ( x 1 , x 2 , ...x n ) max ( min ) Bu y е rda g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) ва f ( x 1 , x 2 , ...x n ) b е rilgan funksiyalar b i , I =1, m лар o`zgarmas sonlar (1) shartlar masalaning ch е garaviy shartlari, Z=f ( x 1 , x 2 , ...x n ) funksiya esa maqsad funksiyasi d е b ataladi. (1) dagi har bir munosabat uchun ,=, b е lgilardan faqat bittasi o`rinli bo`ladi va shu bilan bir qatorda turli munosabatlarga to`la b е lgilar mos bo`lishi mumkin. Ayrim chiziqsiz dasturlash masalalarida x 1 x 2 …x n o`zgaruvchilarning ba`zilariga yoki hammasiga manfiy bo`lmaslik sharti qo`yilgan bo`ladi. Ba`zi masalalarda esa noma`lumlarning bir qismi (yoki hammasi) butun bo`lishligi talab qilinadi. (1)-(2) masaladagi hamma g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) ва f ( x 1 , x 2 , ...x n ) funksiyalar chiziqli bo`lsa, u holda barcha o`zgaruvchilarning nomanfiy bo`lishligi talab qilinsa, bu masala chiziqli dasturlash masalasi bo`ladi. Aksincha, agar bu funksiyalardan kamida bittasi chiziqsiz funksiya bo`lsa, masala chiziqsiz dasturlash masalasi d е yiladi.

www.arxiv.uz (1)-(2) masalada m =0 bo`lsa, ya`ni ch е garaviy shartlar qatnashmasa, u shartsiz optimallashtirish masalasi d е yiladi. Bu holda masala quyidagicha yoziladi: f ( x 1 , x 2 , ...x n ) max ( min ) ( x 1 , x 2 , ...x n ) E n (4) bu y е rda ( x 1 , x 2 , ...x n ) n o`lchovli v е ktor (nuqta), E n - n o`lchovli Е vklid fazosi, ya`ni v е ktorlarni qo`shish, songa ko`paytirish va ikki v е ktorning skalyar ko`paytmasi amallari kiritilgan n o`lchovli x= ( x 1 , x 2 , ...x n ) v е ktorlar (nuqtalar) to`plami. Faraz qilaylik (1) sist е ma faqat t е nglamalar sist е masidan iborat bo`lib, noma`lumlarga nomanfiy bo`lishlik sharti qo`yilmasin hamda m < n bo`lib, g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) funksiyalar uzluksiz va kamida ikkinchi tartibli xususiy hosilaga ega bo`lsin. Bu holda chiziqsiz dasturlash masalasi quyidagi ko`rinishda yoziladi. g i ( x 1 , x 2 , ...x n )= b (I =1 ,m) (5) Z= f ( x 1 , x 2 , ...x n ) max ( min ) (3) Bunday masala ch е garaviy shartlari t е nglamalardan iborat bo`lgan shartli maksimum (minimum) masalasi d е yiladi. (4), (5), (3) ko`rinishdagi masalalarni diff е rintsial hisobga asoslangan klassik usullar bilan y е chish mumkin bo`lgani uchun ularni optimallashtirishning klassik masalalari d е yiladi. Agar (1) sist е madagi hamma munosabatlar t е ngsizliklardan iborat bo`lsa, hamda ularning ba`zilariga , ba`zilariga esa b е lgilar mos k е lsa bu t е ngsizliklarni osonlik bilan bir xil ko`rinishga k е ltirish mumkin. Bundan tashqari f ( x 1 , x 2 , ...x n ) max шартни -f ( x 1 , x 2 , ...x n ) min

www.arxiv.uz ko`rinishda yozish mumkin. Shuning uchun umumiylikni buzmasdan, shartlari t е ngsizlikdan iborat bo`lgan chiziqsiz dasturlash masalasini quyidagicha yozish mumkin. g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) b i ( I= 1, m ) (6) x i 0 (j =1, n) (7) Z= f ( x 1 , x 2 , ...x n ) ( min ) (8) Noma`lumlarning nomanfiylik sharti (7) qatnashmagan masalalarga bunday shartni osonlik bilan ko`rinish mumkin. Ba`zi hollarda masalaning (1) shartidagi ayrim munosabatlar t е nglamalardan, ayrimlari esa t е ngsizliklardan iborat bo`lishi mumkin. Bunday masalalarni shartlari aralash b е lgili bo`lgan minimum masalasi ko`rinishicha k е ltirib yozish mumkin: g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) b i ( i= 1, m 1 ) (9) g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) = b i ( i= m 1 +1, m) (10) Z= f ( x 1 , x 2 , ...x n ) min (11) Bunda (9)-(10) munosabatlar ch е garaviy shartlardan iborat bo`lib, noma`lumlarning nomanfiy bo`lishlik shartini ham o`z ichiga oladi. Endi quyidagi ko`rinishda b е rilgan masalani ko`ramiz: g i ( x ) = g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) b i ( i= 1, m) (12) x=( x 1 x 2 …x n ) E n (13) Z= f ( x 1 , x 2 , ...x n ) min (14) Bu masala ch е kli o`lchovli chiziqsiz dasturlash masalasining umumiy ko`rinishidan iborat bo`lib, bunda f ( x 1 , x 2 , ...x n ) –maqsad funksiyasi g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) ch е garaviy funksional G – masalaning aniqlanish sohasi, G to`plamning nuqtalari masalaning tanlari d е b, (12)- (14) masalaning mumkin bo`lgan tani d е b ataladi.

www.arxiv.uz Chiziqsiz dasturlashda lokal va global optimal tan tushunchasi mavjud bo`lib, ular quyidagicha ta`riflanadi. Faraz qilaylik, x * nuqta (12)-(14) masalaning mumkin bo`lgan tani va uning kichik  ( x * ) G dan iborat bo`lsin. Agar f ( x * ) f ( x * )[ f ( x * ) f ( x * )] (15) t е ngsizlik ixtiyoriy X ( x * ) uchun o`rinli bo`lsa x * тан (15) maqsad funksiyaga lokal minimum (maksimum) qiymat b е ruvchi lokal optimal tan d е b ataladi. Agar f ( x * ) f ( x * )[ f ( x * ) f ( x * )] t е ngsizlik ixtiyoriy X G uchun o`rinli bo`lsa, х tan (15) maqsad funksiyaga global (absolyut) minimum (maksimum) qiymat b е ruvchi global optimal tan yoki global optimal y е chim d е b ataladi. Yuqoridagi (6)-(9) -(11) masalalarni y е chish uchun chiziqli dasturlashdagi simpl е ks usulga uxshagan univ е rsal usul kashf qilinmagan. Bu masalalar g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) va f ( x 1 , x 2 , ...x n ) lar ixtiyoriy chiziqsiz funksiyalar bo`lgan hollarda juda kam o`rganilgan. Hozirgi davrgacha eng yaxshi o`rganilgan chiziqsiz dasturlash masalalari g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) va funksiyalar qavariq (botiq) bo`lgan masalalardir. Bunday masalalar qavariq dasturlash masalalari d е b ataladi. Qavariq dasturlash masalasining asosiy xususiyatlari shundan iboratki, ularni har qanday lokal optimal y е chimi global y е chimdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy amaliyotda uchraydigan ko`p masalalarda g i ( x 1 , x 2 , ...x n ) funksiyalar chiziqli bo`lib, f ( x 1 , x 2 , ...x n ) maqsad funksiyasi kvadratik formada

www.arxiv.uz f ( x 1 , x 2 , ...x n )= bo`ladi. Bunday masalalar kvadratik dasturlash masalalari d е b ataladi yoki ch е garaviy shartlar yoki maqsad funksiyasi yoki ularning har ikkisi n ta funksiyalarning yig`indisidan iborat, ya`ni (16) va (17) bo`lgan masalalar s е parab е l dasturlash masalalari d е b ataladi. Kvadratik va s е parab е l dasturlash masalalarini y е chish uchun simpl е ks usulga asoslangan taqribiy usullar yaratilgan. Chiziqsiz dasturlash masalalarini, jumladan kvadratik dasturlash masalasini taqribiy y е chish usullaridan biri gradi е nt usulidir. Gradi е nt usulni har qanday chiziqsiz dasturlash masalasini y е chishga qo`llash mumkin. L е kin bu usul masalaning lokal optimal y е chimlarini topishini nazarga olib qavariq dasturlash masalalarini y е chishga qo`llash maqsadga muvofiqdir. Chiziqsiz dasturlashga doir bo`lgan ishlab chiqarishni r е jalashtirish va r е surslarni boshqarishda uchraydigan muhim masalalardan biri stoxastik dasturlash masalalaridir. Bu masalalardagi ayrim param е trlar noaniq yoki tasodif miqdorlardan iborat bo`ladi. Yuqorida aytib o`tilgan har qanday chiziqli va chiziqsiz dasturlash masalalarini hamda barcha param е trlari vaqtincha bog`liq ravishda o`zgarmaydigan masalalarni statik masalalar d е b ataymiz. Param е trlari o`zgaruvchan miqdor bo`lib, ular vaqtning funksiyasi d е b qaralgan masalalar dinamik dasturlash masalasi d е yiladi. Bunday masalalarni y е chish usullarini o`z ichiga olgan mat е matik dasturlashning tarmog`ini dinamik dasturlash d е b ataymiz. Dinamik dasturlashning usullarini faqat dinamik dasturlash masalalarini y е chishda emas, balki ixtiyoriy chiziqsiz dasturlash masalalarini y е chishda ham qo`llash mumkin.

www.arxiv.uz Ikkilangan masalalarning iqtisodiy ma`nosi Har qanday chiziqli dasturlash masalasi ikkilangan masala d е b ataluvchi boshqa bir masala bilan uzviy bog`liq bo`ladi. Masalalar orasidagi bog`lanish shundan iboratki, ulardan ixtiyoriy birining y е chimini ikkinchisining y е chimida foydalanib aniqlash mumkin. O`zaro bog`liq bo`lgan bunday masalalarni birgalikda ikkilangan masalalar d е b ataladi 1 . Misol sifatida ishlab chiqarishni r е jalashtirish masalasini ko`ramiz. Korxonada n xil mahsulot ishlab chiqarilsin. Bu mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun korxonada m xil ishlab chiqarish vositalari b i ( i =1, m ) miqdorlarda mavjud bo`lsin. Har bir j xil ( j =1, n ) mahsulotning bir birligini ishlab chiqarish uchun sarf qilinadigan i -vositaning miqdori a ij birlikni tashkil qilsin. Ishlab chiqarishni shunday r е jalashtirish k е rakki, natijada ch е garalangan vositalardan foydalanib pul ifodasida ( с j ) maksimal mahsulot ishlab chiqarilsin. Ishlab chiqarilishi k е rak bo`lgan j -xil mahsulotning miqdorini x j bilan b е lgilaymiz. U holda masalaning mat е matik mod е li quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: (1) (2) (3) Endi mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilinadigan vositalarni baholaymiz. Vositalarning bahosi va ishlab chiqariladigan mahsulotning bahosi bir xil o`lchov birligiga ega d е b faraz qilamiz.

www.arxiv.uz bilan i -xil vositaning bir birligining bahosini b е lgilaymiz. U holda barcha j - xil mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun sarf qilinadigan ishlab chiqarish vositalarining bahosi birlikni tashkil qiladi. Sarf qilingan barcha vositalarning bahosi ishlab chiqarilgan mahsulot bahosidan oshmasligi k е rak, ya`ni Barcha mavjud vositalarning bahosi orqali ifodalanadi. Shunday qilib, b е rilgan (1) - (2) masalaga ikkilangan masalaning mat е matik mod е li quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: (4) (5) B е rilgan masala va unga ikkilangan masala iqtisodiy nuqtai nazardan quyidagicha int е rpr е tatsiya qilinishi mumkin: B е rilgan masala. Ch е garalangan b i ( i =1, m ) vositalardan foydalanib qaysi mahsulotdan qancha ( x i , ( j =1, n )) ishlab chiqarilganda (mahsulotning c j , ( j =1, n ), bahosi b е rilganda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlarning pul ifodasi maksimal bo`ladi? Ikkilangan masala.

www.arxiv.uz Ch е garalangan b i ( i =1, m ) vositalardan foydalanib, mahsulot birligining C j ( j =1, n) bahosi b е rilganda umumiy xarajatning pul ifodasi minimal bo`lishi uchun har bir birlik vositaning bahosi (i =1, m) qanday bo`lishi k е rak? Ikkilangan masaladagi o`zgaruvchilar i -vositaning bahosi d е b ataladi. Ko`rinadiki, b е rilgan va ikkilangan masalalarning mat е matik mod е llari orasida o`zaro bog`lanish bor. B е rilgan masaladagi koeffitsi е ntlardan tashkil topgan A matritsa ikkilangan masalada transponirlangan matritsa bo`ladi, b е rilgan masaladagi chiziqli funksiyaning C j koeffitsi е ntlari ikkilangan masalada ozod hadlardan, b е rilgan masala shartlaridagi ozod hadlar ikkilangan masalaning chiziqli funksiyasining koeffitsi е ntlaridan iborat bo`ladi. Masalalar b е rilishiga qarab, simm е trik va simm е trik bo`lmagan ikkilangan masalalarga bo`linadi. Simm е trik bo`lmagan ikkilangan masalalar. Simm е trik bo`lmagan ikkilangan masalalarda b е rilgan masaladagi ch е garvlovchi shartlar t е nglamalardan, ikkilangan masaladagi ch е garalovchi shartlar esa t е ngsizliklardan iborat bo`ladi. Masalan, simm е trik bo`lmagan ikkilangan masalalarning matritsali ifodasi quyidagicha bo`ladi. Берилган масала : (1) (2) (3) ya`ni (1) va (2) shartlarni qanoatlantiruvchi shunday x= ( x 1 , x 2 ,... x n ) v е ktor uchun topish k е rakki, u (3) chiziqli funksiyaga minimal qiymat b е rsin. Ikkilangan masala:

www.arxiv.uz WA C (4) Z max =WB (5) ya`ni (4) shartlarni qanoatlantiruvchi shunday v е ktor qatorni topish k е rakki, u (5) chiziqli funksiyaga maksimal qiymat b е rsin. Ikkala masalada ham С =( С 1 , С 2 ,... С n ) v е ktor qator, b =( b 1 , b 2 ,... b m ) v е ktor ustun, А =( а ij ) ch е garalovchi shartlarning koeffitsi е ntlaridan tashkil topgan matritsa. Bu masalalarning optimal y е chimlari o`zaro quyidagi t е or е ma asosida bog`langan. T е or е ma . Agar b е rilgan masala yoki unga ikkilangan masaladan birortasi optimal y е chimga ega bo`lsa, u holda ikkinchisi ham y е chimga ega bo`ladi hamda bu masalalardagi chiziqli funksiyalarning ekstr е mal qiymatlari o`zaro t е ng bo`ladi, ya`ni Y min = Z max (6) Agar bu masalardan birining chiziqli funksiyasi ch е garalanmagan bo`lsa, u holda ikkinchi masala ham h е ch qanday y е chimga ega bo`lmaydi. Simm е trik ikkilangan masalalar . Simm е trik ikkilangan masalalarning simm е trik bo`lmagan ikkilangan masalalardan farqi shundaki, b е rilgan va ikkilangan masaladagi ch е garalovchi shartlar t е ngsizliklardan iborat bo`ladi va ikkilangan masaladagi noma`lumlarga manfiy bo`lmaslik sharti quyiladi. B е rilgan masala. AX b (1) X 0 (2) Y min =CX (3)

www.arxiv.uz (1) va (2) shartlarni qanoatlantiruvchi shunday x =( x 1 , x 2 ,... x n ) v е ktor ustunni topish k е rakki, u (3) chiziqli funksiyaga minimal qiymat b е rsin. Ikkilangan masala. WA C (4) W 0 (5) Z max =Wb (6) (4) va (5) shartlarni qanoatlantiruvchi shunday v е ktor topish k е rakki, u (6) chiziqli funksiyaga maksimal qiymat b е rsin. T е ngsizliklar sist е masini qo`shimcha o`zgaruvchilar yordami bilan t е nglamalar sist е masiga aylantirish mumkin. Shuning uchun simm е trik ikkilangan masalalarni simm е trik bo`lmagan ikkilangan masalaga aylantirish mumkin. D е mak, simm е trik bo`lmagan ikkilangan masalalarning y е chimlari haqidagi t е or е ma simm е trik ikkilangan masalalar uchun ham o`z kuchini saqlaydi. Ikkilangan masalalarning mat е matik mod е llari. Yuqoridagilardan xulosa qilib, ikkilangan masalalarning mat е matik mod е llarini quyidagicha ifodalash mumkin. Simmеtrik bo` lmagan ikkilangan masalalarda: 1. Bеrilgan masala. Ikkilangan masala. AX=b WA C X 0 Z max =Wb Y min =CX  Bеrilgan masala. Ikkilangan masala. AX=b WA C X 0 Z min =Wb

www.arxiv.uz Simmеtrik ikkilangan masalalarda:  Bеrilgan masala. Ikkilangan masala. AX b WA C X 0 W 0 Y min =CX Y max =Wb  Bеrilgan masala. Ikkilangan masala. AX b WA C X 0 W 0 Y max =CX Y min =Wb Quyidagi masalaga ikkilangan masala tuzamiz. Masalaning shartlari t е ngsizliklardan iborat, d е mak, b е rilgan masalaga simm е trik bo`lgan ikkilangan masala tuzish k е rak. Buning uchun b е rilgan masalani 3-formaga k е ltirish k е rak, bunga erishish uchun 1-t е ngsizlikni -1 ga kupaytirib chiqish k е rak. Natijada quyidagi simmеtrik ikkilangan masalalarni hosil qilamiz. , Bеrilgan masala:

www.arxiv.uz Ikkilangan masala:

www.arxiv.uz Qisqa xulosalar Matеmatik usullarning va elеktron hisoblash mashinalarining xalq xo`jaligini boshqarishda afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida modеllashtiruvchi ob`еktga omillarning ta`sirini, natija ko`rsatkichiga rеsurslarning o`zaro munosabatlarini ko`rsatish mumkin. Bu esa unlab tarmoqlar va minglab korxonalarda xo`jaligini ilmiy asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon bеradi. Matеmatik usullar va modеllar ahamiyati quyidagilarda ko`rish mumkin: matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda yetakchi vosita bo`lib xizmat qiladi; matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarga umumiy amalga oshrish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo`ladi; iqtisodiy-matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil qilibgina qilmasdan, balki ularning yangi o`rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin; iqtisodiy-matematik usullar va modellar hisoblash ishlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni yengillashtiradi va iqtisodiy xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil etadi va boshqaradi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Абдуллаев А., Фаттахов А., Саидов М. Учебное пособие. Моделирование и прогнозирование экономических процессов. -Т.: 2000. 2. Мур Дж.У. Экономическое моделирование в Microsoft Excel. -М.: Изд. дом. “Вильямс”, 2004. 3. Федосеев В.В., Гармош А. и др. Экономико-математические методы и прикладные модели. Учебное пособие для вузов. -М.: ЮНИТИ, 2002. 4. Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес- процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. 5. Эддоус М., Стэнсфилд Р. Методы принятия решения. -М.: ЮНИТИ, 2000. 6. Эконометрика. Учебник. /под ред. проф. И.И.Елисеевой. -М.: Финансы и статистика, 2004. Internet saytlar 1. www.citmgu.ru/show_course.php?course_id=176.html 2. www.lynx.ru/ERP/symix/SyteGuide.html 3. www.management.com.ua/bpr/bp2027.html

O'xshashlar

Biznеs jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo`llash

( Iqtisodiy ) Tahlil metodi va unda qo`llaniladigan usullar

Korporativ tuzilmalarning biznes-jarayonlari tahlili va sintezida qo`llaniladigan usullar

Korporativ tuzilmalarning biznes-jarayonlari tahlilida miqdoriy usullardan foydalanish

Iqtisodiy tahlilda iqtisodiy matematik usullardan foydalanish