Dolzarb operatsion tizimlar va qobiqlar - Informatika va AT - Referatlar

Dolzarb operatsion tizimlar va qobiqlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

156.5 KB

Ko'chirib olish

Dolzarb operatsion tizimlar va qobiqlar Reja: 1. Dos faylli tizimi 2. Ms dos operacion tizimi 3. Windows 95 operatsion tizimi Operacion tizimlar — dasturli ta’minotning foydalanuvchi kompyuterda ishlaganda uning interfeysini aniqlovchi muhim qismidir. Interfeys foydalanuvchiga nisbatan do’stona munosabatda bo’lishi lozim va bu nuqtai nazardan foydalanuvchining mashina bilan muloqatining uchta darajasi to’g’risida gapirish mumkin: • buyruqli interfeys — foydalanuvchi operacion tizimning fayl tizimini va buyruqlarini etarlicha bilishi kerak va ularni displey е kranida bor bo’lgan buyruq

qatoriga klaviaturadan kirita bilishi kerak; bunday interfeys bevosita MS DOS tomonidan ta’minlanadi; • matnli menyu ko’rinishdagi interfeys — foydalanuvchi ko’p sonli menyularda mo’ljal ola bilishi kerak va bu menyularda kerakli buyruqlar va fayllarni ularning nomlanishi bo’yicha tanlay bilishi kerak (odatda ingliz tilida); bu tipdagi interfeys OT ning ko’pgina qobiqlarida, xususan, е ng ommaviy Norton Commander qobig’ida amalga oshiriladi; • grafik menyu ko’rinishdagi interfeys — foydalanuvchi ko’p sonli menyularda va instrumentlar panelida mo’ljal ola bilishi kerak va bu menyularda kerakli buyruqlar va fayllarni, odatda ularning nomlanishi bo’yicha ko’rsatadigan shartli grafik belgilar bo’yicha tanlay bilishi kerak; bu tipdagi interfeysni grafikli interfeysli tizimlar (Windows 3.1) va grafik interfeysli operacion tizimlar (Windows 95, Windows NT) tomonidan ishlatiladi. Quyida MS DOS va Windows 95 operacion tizimlari to’g’risida asosiy ma’lumotlar bayon qilinadi, ular foydalanuvchiga kompyuter bilan savodli muloqat qilish uchun kerak, Norton Commander qobig’i to’g’risida ham qisqacha ma’lumot beriladi. YUqoridagi aytib o’tilgan operacion tizimlarning tashkiliy asosi DOS faylli tizimidir. DOS FAYLLI TIZIMI Kompyuterda ishlashda foydalanuvchn amalda faqat fayllar bilan o’zaro ishlaganligi uchun faylli tizimning tashkil е tilishi bilan batafsilroq tanishib chiqish lozim. Fayllar, ularning turlari va tashkil е tilishi Fayl — bu axborotni tashqi tashuvchilardagi nomlangan qiymatlar yig’indisidir. SHK da fayl tushunchasi asosan disklarda (kamroq kassetali magnit lentasida) saqlanayotgan qiymatlar uchun qo’llaniladi va shuning uchun fayllar shu axborot tashuvchilardagi xotira uchastkasi (soxasi, maydoni) bilan bir-biriga tenglashtiriladi.

Fayllarda saqlanayotgan qiymatlar — bu algoritmik yoki mashina tilidagi dasturlar; dasturning ishlashi uchun boshlang’ich qiymatlar yoki dasturlarning bajarilish natijalari; ixtiyoriy matnlar; kodlangan tasvirlar va sh.o’. DOS dagi fayl tushunchasi qiymatlar massivi bilan ishlaydigan tashqi qurilmalarda va kompyuter bloklarida: printer, klaviatura, displey, tezkor xotira (virtual disklar) va b. umumlashadi. Faylli tizim — DOS ning fayllar ustida operaciyalar bajarilishini ta’minlaydigan funkcional qismidir. DOS fayllarni ikki xil formatga (shaklga): ikkilik va matnli fayllarga ajratadi. Ikkilik fayl odatda qayd qilingan uzunlikdagi mantiqiy yozuvlarda gURO’hlangan baytlar ketma-ketligidan tashkil topgan. Ikkilik fayllarda bajariladigan dasturlar va qiymatlar ichki ko’rinishda (ikkilik, kodli) saqlanadi. Bajariladigan dasturli fayllar ularni bajarish uchun ishga tushirilganda aniq bir strukturaga е ga bo’lishi kerak, bu strukturani DOS albatta tahlil qiladi. Ikkilik faylni displeyga yoki printerga chiqarganda uning ichidagi narsani o’qib bo’lmaydi, chunki bunda uqilayotgan 8 ta razryadli ikkilik kodlar (baytlar), agar bu kod grafik ko’rinishga е ga bo’lmasa va qurilmaga hech qanday ta’sir ko’rsatmasa, ixtiyoriy grafik belgilarga, tovushli signallarga o’tkaziladi yoki umuman qabul kilinmaydi. Matnli fayl (ASCII fayli) har biri faylning mantiqiy yozuvi bo’lgan, o’zgaruvchan uzunlikdagi satrlar ketma-ketligidan tashkil topgan. Har bir satr faqat matnli belgilarni o’z ichiga opadi va satr oxiridagi marker bilan yakunlanadi. ASCII ning istalgan belgisi matnli belgi bo’lishi mumkin, lekin ikkilik fayldan farqli ularoq matnli fayldagi belgilar ketma-ketligi odam tomonidan е kranda yoki printerda bevosita qabul qilinadi. Matnli fayl algoritmik tildagi dastur matmini (Assembler, B е ysik va b.), jadvalni, masalani echishning boshlang’ich va natijaviy qiymatlarini, hujjatlarni, ilmiy axborotlarni va sh.o’. o’z ichiga olishi mumkin. , DOS da har bir fayl bilan quyidagilar bog’langan: • faylning to’liq nomi;

• faylning atributlari (tavsiflari); ; •faylning yaratilish sanasi; •faylning yaratilish vaqti; • faylning uzunligi. Faylning to’liq. nomi DOS da umumiy holla ikki qismdan: identifikaciyalovchi — fayl nomidan va tasniflovchi — fayl kengaytmasidan tashkil topgan. Fayl tipini aniqlovchi kengaytma bo’lmasligi ham mumkin. Fayl nomida 1 tadan 8 tagacha belgilar bo’lishi mumkin. U majburiy е lement hisoblanadi va faylga murojaat qilinganda har doim ko’rsatilishi kerak. Kengaytma 1 tadan 3 tagacha belgilarga е ga bo’lishi mumkin va fayl nomidan "nuqta" (.) belgisi bilan ajratiladi. DOS fayl nomida va kengaytmasida turli belgilar bo’lishiga ruxsat е tsa ham, lekin lotin alfaviti harflarini va raqamlarni ishlatish, nomni е sa albatta harfdan boshlash tavsiya е tiladi. Fayl nomini belgilashda ular faylning ma’nosini o’z ichiga oladigan qilib hosil qilish tavsiya е tiladi. Kengaytma fayl tipini ko’rsatadi, shu bilan bir qatorda kengaytmalarning ba’zi birlari DOS yoki dasturli tizim uchun standart hisoblanadi, masalan: • EXE (EXEcutable — bajariladigan) — bajarishga tayyor bo’lgan, mashina tilidagi fayl-dastur; • COM (COMmand) — bajarishga tayyor bo’lgan, mashina tilidagi fayl-dastur (uncha katta bo’lmagan dastur); • VAT (BATch — bog’lam, gURO’h) — paketli bajariladigan buyruqli fayl; • BAS — BASIC tilidagi fayl-dastur; • PRG — Dbase tilidagi fayl-dastur; • TXT — DOS ning matnli fayli; • DOC — Windows ning matnli fayli; • XLS — Excel е lektron jadvallar fayli; • VAK — asl nusxani qayta yozishda yaratiladigan fayl nusxasi;

• ZIP — arxiv fayli. Yuqorida keltirilgan kengaytmalar ro’yxati е ng ko’p uchraydigan kengaytmalarni o’z ichiga oladi va holi unchalik to’liq е masdir. Translyatorlar, tizimli dasturlar va amaliy dasturlar paketlarida muayyan dasturli maxsulot uchun standart hisoblangan kengaytmalar qo’llaniladi. Fayl nomlarida standart kengaytmalarning ishlatilishi kompyuterga qisqa signallar bo’yicha (masalan, klavishani bosish bilan) kerakli qayta ishlash jarayonini avtomatik tanlash imkonini beradi. Fayl tizimini mantiqiy tashkil е tish Diskli xotirada saqlanayotgan fayllarni tartibga solishning fayl tizimini mantiqiy tashkil е tish deb ataladi. Bunda mantiqiy tashkil е tishning asosi kataloglardir. Katalog — bu boshqa fayllar qayd qilinadigan maxsus fayldir. "Katalog" atamasi bilan bir qatorda DOS axborotlarida va uning hujjatlarida shu faylni identifikaciyalash uchun yana "bo’lim", "direktoriya" atamayaari ham ishlatiladi. Katalogda unga kiruvchi fayllarni tavsiflovchi barcha ma’lumotlar va diskning qaysi joyida fayl joylashganligi to’g’risidagi ma’lumotlar joylashadi. Faylning o’zi е sa hech qanday qo’shimcha ma’lumotnomali axborotsiz baytlar ketma-ketligi kabi saqlanadi. Katalog, o’z navbatida, boshqa katalog tarkibiga kirishi mumkin, uning qismkatalogi bo’lishi mumkin. Boshqa hech qanday narsaning qismkatalogi hisoblanmagan е ng yuqorigi katalog o’zakli katalog (Root Directory) deb ataladi. O’zakli katalog uchun joy diskni formatlashda (belgilashda) band qilinadi va standart uzunlikka — 3584 baytga е ga (ya’ni 112 ta 32 baytli yozuvlar sigadi, agar katta bo’lsao’u holda ularni oldindan qims kataloglarga birlashtirish kerak). O’zakli katalog DOS vositalari bilan o’chirib tashlanishi mumkin е mas. 17-rasm. Kataloglar daraxti misoli. O’zakli katalogning har bir е lementi (fayl yoki qismkatalog) 32 bayt o’lchamga е ga va 8 ta maydonni o’z ichiga oladi, fayllar uchun bu: • fayl nomi — 8 bayt;

• fayl nomi kengaytmasi — 3 bayt; • fayl atributa — 1 bayt; • zaxira — 10 bayt; • faylni yaratish yoki oxirgi o’zgartirilgan vaqti (soat, minut, sekund) — 8 bayt; • faylni yaratish yoki oxirgi o’zgartirilgan sanasi (yil, oy, kun) - 2 bayt; • faylning diskda boshlanadigan klaster nomeri — 2 bayt; • faylning baytlardagi haqiqiy uzunligi — 4 bayt. DOS ning fayl tizimi ierarxik, ko’p darajali yoki teskarisiga aylantirilgan daraxt ko’rinishdagi faylli strukturani shakllantirishni ta’minlaydi, uning asosida o’zakli katalog joylashgan, kataloglar va fayllar е sa uning shoxlari hisoblanadi. Kataloglar daraxti misolini ko’rib chiqaniz (17-rasm). Bu misolning fayl strukturasi o’zakli katalogda ASM, VIR va DBASE qismkataloglarini o’z ichiga oladi, ular kompilyatorlar, virusga qarshi himoya dasturlarini va Assembler tilida va qiymatlar bazasini boshqaradigan tizimning Dbase tilida yozilgan dasturlarni o’z ichiga oladi. O’z navbatida, ASM qismkatalogi masm.exe Assemblerini (kompilyator) va ASMPROG qismkatalogini o’z ichiga oladi, ularda Assembler tilida yozilgan dasturli fayllar joylashgan. VIR qismkatalogi aidstest.exe va dir.exe fayllarini o’z ichiga oladi. DBASE qismkatalogi clipper.exe dastur-kompilyatorni, DBPROG qismkatalogini va ba’zi bir boshqa fayllarni o’z ichiga oladi. Fayllarni kataloglarga birlashtirish ularni qandaydir yo’l bilan diskda bitta joyda gURO’hlanganligini bildirmaydi. Bundam tashqari, bitta fayl butun disk bo’ylab "sochib tashlangan" (lavholanib tashlangan) bo’lishi mumkin. Faylning alohida qismlarini joylashgan joyi to’g’risidagi axborot shu diskda joylashgan fayllarnnng joylashish jadvalida (FAT—File Allocation Table) saqlanadi. Fayl specifikaciyasi. DOS faylga murojaat qila olishi uchun ushbularni ko’rsatish kerak: •diskni; • katalogni;

• faylni to’liq nomini. Bu ma’lumot quyidagi formatga е ga bo’lgan fayl specifikaciyasida bo’ladi: [drive:] [/][path/] Filename [.type]. yoki o’zbek tilidagi varianta: [diskdan kiritish qurilmasi:] [/] [y/l] [faylning nomn [kengaytma]. Kvadrat qavslar ularning ichiga kiritilgan е lementlar bo’lmasligi mumkinligini bildiradi. Kvadrat qavslarning o’zi sintaksis belgi hisoblanadi va specifikaciyada ishlatilmaydi. Specifikaciyaning hammasi probellarga (bo’sh joylarga) е ga bo’lmasligi kerak. drive е lementa (diskdan kirituvchi qurilma) fayl joylashgan yoki u yozilayotgan diskni anglatadi, masalan, A, V:, S:, D: va x,k. Path (yo’l) — bu katalog yoki kataloglar ketma-ketligi bo’lib, bu kataloglardan kataloglar daraxti bo’yicha, fayl joylashgan kataloggacha borish kerak. MS DOS OPERACION TIZIMI Mustaqil ravishda ham, Windows operacion tizimi tarkibida ham qo’llaniladi. MS DOS ning asosiy tarkibny vdsmlari: • Kiritish-chiqarish bazaviy tazini (BIOS — Basic Input Output System); • Operacion tizimning yuklovchisi (boshlang’ich yuklash dasturi Boot Record); • Kengaytma bloki BIOS (IBMBIO.COM fayli yoki unga o’xshashlar); • DOS bazaviy bloki (IBMDOS.COM fayli yoki unga o’xshashlar), uni ko’pincha uzulishlarni qayta ishlash bloki deb ataladi; • To’g’rilangan ichki makrobuyruqlarni o’z ichiga olgan buyruqli processor (COMMAND.COM dasturi) (servis va xizmat ko’rsatish qims dasturlari, fayllarga xizmat ko’rsatiladigan ko’p qims dasturlar); • Tizim konfiguraciyasi fayli (CONFIG.SYS buyruqlar to’plani); • Jarayonlarni avtoyuklash fayli (AUTOEXEC.BAT buyruqlar to’plani). MS DOS bilan birgalikda DOS ga rasniy kirmaydigan, tizimning resurslari bilan ishlashni engillashtiradigan Tashqi makrobuyruqlar va servisli utilitalar va Tashqi qurilmalarning drayverlarini yuklaydigan fayl ham etkazib beriladi.

OT dasturlarining bir qismi mashinaning doimiy xotirasida, qolgan qismi е sa (ko’prog’i) magnit diskda saqlanadi. Masalan, BIOS D Е QQda tizimli platada, OT ning qolgan komponentlari е sa disklarning birida (qattiq yoki е giluvchan) joylashadi; shu bilan birga Boot Record diskning е ng boshida joylashadi. OT ning komponentalarini o’z ichiga olgan diskni tizimli disk deyiladi. Kiritish-chiqarish bazaviy tizimi (BIOS) BIOS, qatiy aytganda, OT ning е mas, balki SHK ning komponenta hisoblanadi, negaki SHK da ishlatiladigan OT almashganda o’zgarmaydi (D Е KDda joylashganligi uchun). BIOS ushbu vazifalarni bajaradi: • mashinani iniciallashtirish, ya’ni mashina tok manbasiga ulanganda, uning barcha е lementlarini boshlang’ich holatga keltirish; • testlash, ya’ni mashinada butlikni hamda apparatura va dasturli resurslarning ishga layok е tliligini tekshirish (processor, xotira, drayverlar va b.); • operacion tizimni iniciallashtirish, ya’ni tizimli diskdan OT ning yuklovchisini o’qish; • xizmat ko’rsatish jarayonlarini va tashqi qurilmalar bilan amallarni bajaruvchi quyi darajali dasturli va apparatli uzulishlarni qayta ishlash; • SHK ning standart kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish. SHK ning tashqi qurilmalarini boshqarish drayverlar deb ataluvchi maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Drayverlar Drayverlar DOS dasturlarini va foydalanuvchi dasturlarini, kiritish-chiqarish amallarini batafsil va to’la dasturlashdan xalos qiladi. Drayver quyidagi vazifalarni bajaradi: • tashqi qurilmalarga murojaat qilish so’rovlarini qabul qiladi; • so’rovlarni tashqi qurilmani boshqarish buyruqlariga, bu kurilmaning hamma ish xususiyatlarini va tuzulish detallarini hisobga olgan xolda, o’zgartiradi;

• xizmat ko’rsatilayotgan tashqi qurilmadagi uzulishlarni qayta ishlaydi. Operacion tizimning yuklovchisi Operaciey tizimni yuklovchi — bu Boot Record va Sistem Bootstrap dasturli modulidir. Odatda oddiygina yuklovchi deb ataladigan bu modul tezkor xotiraga DOS ning ushbu ikkita faylini O’qish uchun mo’ljallangan: BIOS kengaytirmaning IBMBIO.COM moduli (yoki EM BIOS) va uzulishlarni qayta ishlash moduli. YUklovchi har bir formatlangan diskda 0-yo’lakning 0-tomonida 1-sektorda joylashadi. YUklovchining hajmi 512 bayt, ya’ni bu uncha katta bo’lmagan dastur. YUklovchi boshlanishida BIOS to’g’risida (firma-tayyorlovchi nomi va tizimning sana - versiyasi) va diskdagi yozuvlarning strukturasi to’g’risida (disk formata, diskdagi va klasterdagi sektorlar soni, fayllarni joylashtirish jadvallari soni va b.) xizmat ma’lumoti joylashtiriladi, keyin е sa dastur-yuklovchining o’zi joylashadi. BIOS kengaytmasi bloki BIOS mashina D Е QQ, joylashgan va shuning uchun SHK ning shu modeli uchun barcha mumkin bo’lgan operacion tizimlarning umumiy va o’zgarmaydigan qismi hisoblanadi. D Е 58 ichidagi narsani o’zgartirish murakkab ishdir va shuning uchun amalda bajarilmaydi. Lekin, kerak bo’lib qolganda, BIOS vazifalarini, qo’shimcha modullar yordamida kengaytirish yo’li bilan o’zgartirish mumkin. Bu zaruriyat quyidagi holatlarda kelib chiqishi mumkin: • SHK ga yangi Tashqi qurilmalar ulanganda; • tezkor xotirada diskni modellashtirilganda (virtual yoki е lektron disk); • standart bo’lmagan buyruqli processorni ishlatganda va b. Bunday qo’shimcha modul IBMBIO.COM (yoki EM BIOS) bloki-dir; bu blok go’yoki BIOS ustiga qurilgan bo’lib, uning imkoniyatlarini o’zgartiradi va to’ldiradi. Bu dasturli modul tizimli diskda saqlanadi. DOS funkciyalariningo’zgarganligi yoki tuldirilganligi to’g’risidagi kerakli ma’lumotlar operacion tizimga, IBMBIO.COM dasturi bilan fayl konfiguraciyam (DOS sozlamasi) CONFIG.SYS da saqlanayotgan buyruqlar yordamida, xabar beriladi. Har safar SHK ishga tushirilgandan keyin DOS tizimli diskning o’zakli katalogini

qarab chiqadi va unda CONFIG.SYS faylini qidiradi. Agar bu fayl topilsa, u holda DOS unda joylashgan barcha buyruqlarni bajaradi. Agar konfiguraciya fayli yo’q bo’lsa, u holda unga kirishi mumkin bo’lgan buyruqning parametrlariga qiymatlar "indamaslik" tamoyili bo’yicha taqdim е tiladi. Konfiguraciyaning o’zgartirilgan buyruqlari faqat SHK ning shu joriy ishlash seansi uchungina uning navbatdagi qayta ishga tushgunga qadar o’rnatiladi. Ko’pincha BIOS modulining kengaytmasi BIOS da saqlanayotgan drayverlarni mantiqiy almashtirish va yangi drayverlarni ulash vazifalarini bajaradi. BIOS modulining kengaytmasi yana ushbu ikkita vazifani ham bajaradi: • DOS uzulishlarini qayta ishlash modulini yuklaydi; • buyruqli processorni yuklaydi va unga boshqarishni uzatadi. Shunday qilib, IBMBIO.COM SHK asosiy konfiguraciyasining o’zgarishini hisobga oluvchi va tashqi qurilmalarning qo’shimcha drayverlarini saqlovchi BIOS kengaytmasidir. DOS bazaviy bloki Bu DOS ning markaziy bloki bo’lib, u operacion tizimning asosiy vazifalarini — SHK resurslarini va bajariladigan dasturlarni boshqarishni amalga oshiradi. Bu blokda resurslarni (jumladan, Tashqi qurilmalarni) boshqarish drayverlar vositasi bilan boshqarishga nisbatan yuqog’iroq, darajada, ya’ni drayverlarga murojaat qilishni tashkil е tish asosida amalga oshiriladi. Ana shu tashkil е tishning boshida fayl tizimi yotadi. DOS bazaviy blokining asosini (IBMDOS.COM fayli) yuqori darajadagi uzulishlarni qayta ishlovchilar Tashkil е gadi; shuning uchun bu blok ko’pincha uzulishlarni qayta ishlash bloki yoki moduli deb ataladi. Uzilishlarni qayta ishlash moduli IBMDOS.COM (yoki MSDOS.SYS) nomiga е ga va tizimli diskda joylashgan. IBMDOS.COM SHK ning hamma resurslarini mantiqiy darajada (BIOS ni boshqarish darajasiga nisbatan yuqog’iroq) boshqarish (va taqsimlash) dasturlarini o’z ichiga oladi; xususan, IBMDOS.COM da TK, bilan ishlaganda BIOS drayverlarini qims dasturlar kabi ishlatuvchi, yuqori darajadagi uzulishlarni qayta ishlovchi dasturlar joylashadi.

IBM DOS.COM ning muhim dasturlari — bu faylli tizimni boshqarish, disklar bilan qiymatlarni blokli almashtirish, asosiy xotirani taqsimlash dasturlaridir. Buyruqli processor Buyruqli processor (BP) foydalanuvchining SHK bilan o’zaro ishini amalga oshiradi. U DOS fayli hisoblanadi va Command.COM nomiga е ga. O’zaro ishlash buyruqlar yordami bilan amalga oshiriladi. Buyruqlar ikki tipda bo’ladi: ichki va tashqi. Ichki buyruqlar BP ning o’zining tarkibiga kiradi va DOS yuklangandan keyin tezkor xotirada joylashadi (rezidentli buyruqlar). Tashqi buyruqlar MS DOS tarkibiga kiruvchi .EXE va .SOM tipidagi fayllardir. BP ning asosiy vazifalarilari quyidagilardir: 1. Klaviaturadan yoki buyruqli fayldan kiritilgan buyruqlarni qabul qilish va tahlil qilish. 2. COMMAND.COM faylida mavjud bo’lgan DOS ichki buyruqlarini bajarish. 3. MS DOS ning tashqi buyruqlarini yuklash va bajarish; DOS imkoniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar (utilita) va .SOM va .EXE tipidagi amaliy dasturlar. Konfiguraciya fayli Konfiguraciya fayli yordamida operacion tizimni kengaytirish va SHK ba’zi qurilmalarining ishlashiga ta’sir ko’rsatuvchi o’rnatuvchi parametrlarni o’zgartirish mumkin, xususan, yangi tashqi qurilmalarni ishlatish imkoniyatini ta’minlovchi drayverlarni ulash mumkin. Tizimni konfiguraciyalash quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi: • operacion tizimni aniq bir apparat resurslariga moslashtirish; • foydalanuvchining hamjihatlik interfeysini optimallash va yaratish; • DOS va SHK ning ishlash samaradorligini oshirish. Konfiguraciyalash CONFIG.SYS faylida berilgan ko’rsatmalar (direktivalar) bo’yicha, tizimni yuklash vaqtida amalga oshiriladi, bunda quyidagi vazifalarlar bajarilishi mumkin: • operacion tizimning ish rejimlarini o’rnatish; • yangi tashqi qurilmalarning va qo’shimcha xotiraning drayverlarini ulash; • DOS rezident dasturlarini yuqori xotiraga o’tkazish imkoniyatini ta’minlash;

• xotirani strukturlash (masalan, kiritish-chiqarish buferlari uchun xotira maydonlarini ajratish va sh. u.), utilitalarni sozlash, tizimning sharoitlarini shakllantirish va sozlash maqsadida DOS parametrlarini o’rnatish; • rezident dasturlarni yuklash; • kiritish-chiqarish standart qurilmalarini identifikaciyalash. CONFIG.SYS fayli SHK ning barcha resurslarini (dasturli va apparatli) ma’lum chegaralarda o’zgartirish va shakllantirish imkomini beruvchi maxsus buyruqlarni o’z ichiga oladi. Jarayonlarni avtoyuklash fayli SHK da ishlaganda ba’zi bir doimiy jarayonlarning bajarilishini ta’minlovchi bir xil buyruqlarni tez-tez bajarishga tuo’ri keladi. Operacion tizim bu tez-tez takrorlanadigan buyruqlarni maxsus faylga birlashtirish imkonini beradi, bu fayl buyruqli fayl deyiladi (VAT kengaytmasi bilan, shuning uchun uni ko’pincha batch-fayl deyiladi; batch—paketli degan ma’nomi anglatadi). Buyruqli faylga kiritilgan hamma buyruqlar bu faylni bajarish ishga tushirilganda avtomatik ravishda bajariladi. Е ng muhim buyruqli fayllardan biri jarayonlarni avtoyuklash AUTOEXEC.BAT faylidir, uning bajarilishi bilan odatda DOS ni konfiguraciyalash yakunlanadi. AUTOEXEC.BAT, tizim ishga tushgandan keyin foydalanuvchi har doim berishi kerak bo’lgan DOS buyruqlarini o’z ichiga oladi, foydalanuvchini trivial (oddiy) amallarni bajarishdan ozod е gadi. AUTOEXEC.BAT fayliga kiritilgan buyruqlar bo’yicha quyidagi jarayonlar bajarilishi mumkin: • operacion sharoitni va DOS ning ish rejimlarini shakllantirishni yakunlash; • bajariladigan fayllarni va qiymatli fayllarni qidirishning alternativ yo’llarini o’rnatish; • tez-tez ishlatiladigan marshrutlar uchun yo’llar nomini belgilash; • rezident dasturlarni yuklash; • biror dasturli qobiqni, masalan, Norton Commander ni ishga tushirish; • ishchi katalogni o’rnatish;

• kiritish-chiqarish standart qurilmasini qayta belgilash; • foydalanuvchi tomonidan ma’lumot kiritishga DOS taklifining ko’rinishini shakllantirish; • sananing va vaqtning joriy qiymatlarini o’rnatish. DOS ning Tashqi buyruqlari va utilitalari DOS ning tashqi buyruqlari (yoki, aniqrogi, makrobuyruqlar) DOS ning ichki buyruqlaridan farqli ularoq rezident е mas (ya’ni DOS yuklangandan keyin ular tezkor xotirada doimiy joylashmaydi, balki ular u erga bajarilishi kerak bo’lgandagina chiqariladi) va bevosita buyruqli fayllarda ishlatila olmaydi. Ular buyruqli processor tarkibiga kirmasdan, balki alohida dasturlar bilan amalga oshiriladi. Tashqi buyruqlarga misollar: vaskur, undelete, format, exe2bin, sort, diskcomp, find va boshqa ko’p narsalar. DOS utilitalari ko’p jihatdan tashqi buyruqlarga o’xshashdir, lekin, odatda, murakkabroq dasturlar bilan amalga oshiriladi va DOS ning servisli vazifalarining bajarilishini ta’minlaydi (tizimli resurslar bilan ishlashni engillashtiradi). Operacion tizimni yuklash Operacion tizimni yuklash deganda uni T Е QQ, ga bajarish uchun joylashtirilishi tushuniladi. DOS ni yuklash vazifasini tizimli yuklovchi deb ataluvchi maxsus dastur bajaradi. DOS ni yuklash kompyuter ulangandan keyin avtomatik boshlanadi. SHK ulanganda doimiy е slab qolish qurilmasidan kiritish-chiqarish bazaviy tizimining (BIOS) dasturini o’qish amalga oshadi, u mashinaning ishga layokatliligini va uning o’zining ishga tushirilish dasturlarini tekshirishni (SHK ni testlash), dasturlashtiriladigan mikrosxemalarni va standart konfiguraciyaning tashqi qurilmalarini iniciallashtirilishini amalga oshiradi. Bu ishlar muvaffaqiyatli tugagandan keyin OT ga е ga bo’lgan disketani yoki yuklovchi dasturiga е ga bo’lgan vinchesterni (Boot Record) o’qish bajariladi, ularning yordamida keyin T Е KX ga IBMBIO.COM va IBMDOS.COM

dasturlarini yuklash amalga oshiriladi. IBMDOS.COM dasturi CONFIG.SYS faylini qidiradi va yuklaydi, undan olingan ma’lumotlar bo’yicha qo’shimcha drayverlarni oxiriga yuklash, joriy konfiguraciya qurilmalarini tekshirish va iniciallashtirish, uzulish vektorlari jadvalini sozlash amalga oshiriladi. Keyin mashinani boshqarishni o’ziga olgan COMMAND.COM dasturini yuklash bajariladi (BIOS dasturi T Е QQ dan o’chirib tashlanadi). AUTOEXEC.BAT faylini qidirish va yuklash va faylni hamma buyruqlarini bajarish amalga oshiriladi. Displei е kranida ishga taklif е tish paydo bo’ladi (S:>, A:> yoki boshqa variantlar) — SHK ishga tayyor. WINDOWS 95 OPERATSION TIZIMI ( Windows 95 — bu grafikli foydalanuvchining interfeysli, shaxsiy kompyuterning ommaviy operacion tizimidir, uning oldingi versiyalardan — Windows 3.1 va Windows for Wordgroups 3.11 dasturli qobiqlardan farqi o’z tarkibiga DOS 7.0 operacion tizimini oladi va 32 razryadli operacion tizimlarning yangi avlodiga mansubdir. U zamonaviy shaxsiy kompyuterning quvvatini to’liqroq ishlatish imkonini beradi va Windows ning bu versiyadagi ko’pgina amallari oddiyroq va tezroq bajariladi. Windows 95 yaxshi himoya qilingan ko’p masalali operacion tizimdir, u multimedia tizimlarida va ma’lumot-hisoblash tarmoqlarida (shu jumladan Internet da ham) samarali ishlashni, е lektron pochta bilan ishlashni ta’minlaydi. Windows 95 bilan ishlaganda uzun, etarli ma’lumotli fayl nomlarini ishlatish mumkin, ularda xatto probelni ishlatish mumkin, ixtiyoriy ob’ektni е kranning istalgan joyiga ko’chirish va е kranning istalgan joyiga kontekstni (MATH parchasini) chiqarish va kontekstli yordamni olish mumkin. Windows 95 ning samarali ishlashi uchun kerak bo’lgan kompyuter konfiguraciyasi: • 486 DX va undan yuqori (386 DX ham mumkin) mikroprocessori;

• 8 Mbaytdan yuqori (4 Mbayt ham mumkin) sig’imli tezkor xotira; • vinchesterda 60 Mbaytdan ortiqroq (Windows 95 minimal konfiguraciyasida — 30 Mbayt) kerakli е rkin xotira sigam; • xotirasi 1 Mbaytdan kam bo’lmagan VGA yoki SVGA-videoadapteri. Windows 95 grafikli interfeysi Foydalanuvchini grafikli interfeysi (FGI) — bu foydalanuvchini SHK bilan qulay muloqat qilish tizimidir, uning asosida, ko’pincha qisqa tushuntirish yozuvlari bilan olib boriladigan turli xil grafikli obektlarni (fayllarni, hujjatlarni, dasturlarni, qiymatlarni, jixozlarni) monitor е kranida tasvirlash yotadi, foydalanuvchi bularga ta’sir ko’rsatib kompyuter ishini boshqarishi mumkin. Grafikli operacion tizimlarda va qobiqlarda foydalanuvchining grafikli interfeysiga standart mavjudir, u o’z ichiga quyidagi tashkil е tuvchilarni oladi: • menyu tizimlari — kerakli joyni tiklash uchun klaviaturani va "sichqon" tipidagi ko’rsatgichni ishlatadi; • oynalar tizimi — dasturli va matnli fayllar hamda ularning lavhalari bilan ishlash uchun; • instrumentlar paneli — rejimlar va qayta ishlashlarning knopka-piktogrammasi bilan; • klavishalar kombinaciyasi ("dolzarb klavishalar") — klaviaturadan talab е tilayotgan buyruqlarni tezda kiritish uchun; • andazalar — hujjatlar shakllari va е kranli shakllar. Asosiy so’z va tushunchalar asosida qurilgan kontekstga bog’liq yordam tizimi. Windows 95 ga oynalar tizimi bilan bir qatorda interfeysning yana ikkita е lementi - papkalar va yorliqlar kiritilgan; WYSIWYG prinshpi bo’yicha, ya’ni "nimani ko’rsang, shuni ola-san ishlovchi Windows 95 grafik interfeysining asosini 3-darajali oynalar tizimi tashkil е tadi (Windows - oyna), u odat bo’lib qolgan "ish stoli" sharoitini ishlatadi. Tizimda ishlash uchun sichqon yoki trekbol grafik ko’rsatgichini (manipulyator) ishlatish qulaydir, lekin klaviatura bilan ishlasa ham bo’ladi.

Ish stoli - bu displey е krani bo’lib, unga Windows 95 ning hamma kerakli ob’ektlarini: oynalar, papkalar, yorliqlarni — odatdagi yozuv stolidagidek joylashtirish mumkin. Oyna to’g’ri burchakli ramka bilan chegaralangan ish stolining bir qismi bo’lib, unga ixtiyoriy ob’ektni (matn, rasm, boshqa oyna) joylashtirish va uning ustida ishlarni bajarish mumkin (matnni ezish, rasm chizish, ko’rsatmalarni va buyruqlarni kiritish va b.). Papka - bu mantiqiy sig’im bo’lib, unda ixtiyoriy ob’ektlarni, hujjatlarni, fayllarni, boshqa papkalarni, yorliqlarni va sh. o’ saqlash mumkin. Papka DOS ning direktoriyasi yoki katalogiga o’xshashdir. Yorliq — bu ob’ektning (hujjat, dastur, qurilmaning) shartli belgilanishi bo’lib, ob’ektga tezda murojaat qilishni ta’minlaydi. Windows oynalari Oynalar bir necha tipda bo’ladi: • amaliy oynalar yoki dasturlar oynalari, ular dasturlarni ishga tushirish uchun ishlatiladi; • guruhli oynalar yoki hujjatlar oynasi, u foydalanuvchining windows muxiti bilan aloqasi uchun ishlatiladi; • muloqat oynalari — bu oynalarning alohida ko’rinishi bo’lib ularda muloqotni tashkil е tish maqsadida bajariladigan jarayonlar uchun foydalanuvchi tanlaydigan qo’shimcha parametrlar beriladi- bu oynalar oldingi aytib o’tilganlardan farqli ularoq masshtablanmaydigan va ko’chirilmaydigandir. Amaliy va gURO’hli oynalar uchun ularni tasvirlashning uchta standart shakli mavjud: • to’liq е kranli, bunda oyna butun е kranni е gallaydi; • me’erdagi — bu holatda oyna е kranning faqat bir qismini е gallaydi; uning o’lchamlari, shakli va joylashgan joyi foydalanuvchi tomonidan o’zgartirilishi mumkin;

• kichraytirilgan, bunda oyna uncha katta bo’lmagan belgicha (piktogramma) ko’rinishda tasvirlanib, uning joylashgan joyi yana foydalanuvchi tomonidan tanlanishi mumkin. Boshqarish paneli papkasining me’erdagi oynasi 18-rasmda kursatilgan, bu rasmning pastida kichraytirilgan oynaning belgichasi ko’rsatilgan. Oynaning shaklini o’zgartirish va yopish uchun to’liq е kranli va me’yordagi oynaning yuqoridagi o’ng burchagida uchta knopka mavjud:  To’liq е kranli  me’yordagi (O’rni kelganda shuni aytish kerakki, to’liq е kranli oynaning ko’rinishi me’erdagi oynaning ko’rinishidan faqat o’rtadagi knopka belgichasi bilan farq qiladi). "yoyish" knopkasi — me’yordagi oynani to’liq е kranliga kengaytirish uchun; "tiklash" knopkasi — to’liq е kranli oynadan me’yordagi oynani tiklash uchun; "kichraytirish" knopkasi — oynani belgichaga kichraytirish uchun; "yopish" knopkasi — oynani yopish uchun. Me’yordagi oynaning holatini va o’lchamini sichqoncha bilan mos ravishda oynaning nomini va uning ixtiyoriy chegarasini yoki burchagini ko’chirib olib yurish bilan o’zgartirish mumkin. Agar oyna unda bor bo’lgan barcha ma’lumotlarni aks е tgirish uchun kamlik qilsa, oynaning pastki va yoki o’ng qismlariga avtomatik ravishda aylantirish polosasi kiritiladi (19-rasmga qarang). Bu polosaning yugurdagini harakatlantirib yoki polosada mavjud bo’lgan strelkali knopkani aktivlashtirib, oynada bor bo’lgan barcha ma’lumotlarni ketma-ket ko’rib chiqish mumkin. Ko’pincha birdaniga bir nechta hujjatlar yoki dasturlar bilan ishlash qulay bo’ladi. Bu maqsad uchun ko’p oynaln rejim mo’ljallangan, bunda ish stolida birdaniga bir nechta oynalar ochiladi — har bir dastur yoki hujjat uchun alohida oyna ajratiladi. Ob’ektlarni oynalar o’rtasida ko’chirish uchun ularni sichqoncha bilan

bevosita ko’chirish mumkin, ob’ektlarni nusxalash ham ularni bevosita sichqoncha yordamida ko’chirish bilan bajariladi, faqat bunda Ctrl klavishasi bosilgan bo’lishi kerak. Ish stolida bir nechta oynalarni qulay variantda joylashtirishni ularning nomlarini sichqoncha bilan ko’chirish orqali bajariladi; ularni standart shaklda joylashtirishni (tartibga solish) kontekstli menyuni ishlatib ham bajarish mumkin, bu sichqonchaning kursorini stolning bo’sh uchastkasiga oldindan o’rnatib, sichqonchaning o’ng knopkasini shiqirlatish bilan amalga oshiriladi: menyuning "kaskad bilan" punkta oynalarni o’zaro qoplamasi bilan shunday joylashtirishi mumkinki, bunda barcha ochilgan oynalarning nomlari ko’rinadi, menyuning "chapdan o’ngga" punkta oynalarni yonma-yon qoplamasiz joylashtirish uchun ishlatiladi. Oynaning muhim turi — muloqat oynasi. Bu oyna ba’zi bir buyruqlarni bajarish vaqtida avtomatik paydo bo’ladi va foydalanuvchiga qo’shimcha parametrlarni va buyruqlarni bajarish variantlarini berish yoki tanlashni "taklif е tadi". Displey е kranining muloqat oynasini sozlash 19-rasmda ko’rsatilgan. Muloqot oynasining ba’zi е lementlari: • qo’shimcha ilovalar — oyna nomi satrining tagida joylashgan, Sichqonchani qo’shimcha ilovalardan birining nomiga to’g’rilab, shiqirlatilsa, u oddingi planga chiqadi va е kranda muloqot oynasining mos beti paydo bo’ladi; • bo’limlar — bir mavzu bilan bog’langan oyna betlari (qo’shimcha ilovalardan farqdi ravishda ular е kranda doimo joylashadi); • ro’yxatlar oynasi — е lementlar ro’yxatini o’z ichiga olgan maydon, ulardan sichqoncha bilan uning nomi bo’yicha bittasini tanlash kerak; ko’pincha ochiladigan ro’yxatlar oynasi ishlatiladi — u yanada ixchamroqdir va odatda, oynaning o’ng tomonida joylashgan, alohida strelkali knopka bo’yicha, faqat sichqonchani shiqirlatgandan keyingina ochiladi; • qayta ulash knopkalari (tanlash knopkalari) — bir nechta mumkin bo’lgan parametrlardan bittasini tanlash uchun ishlatiladi: aylana ichidagi nuqta tanlangan parametrga mos keladi; sichqoncha bilan shiqirlatilganda aylana ichida nuqta

е mas, balki chiziqcha paydo bo’ladiganga o’xshash knopka bir vaqtning o’zida bir nechta parametrlarni tanlash uchun ishlatiladi (oxirgi holatda bunday tanlash knopkasini bayroqcha deb ataladi); • buyruqli knopkalar — buyruq nomli uncha katta bo’lmagan to’g’ri to’rtburchaklar; sichqoncha bilan bunday knopka bo’yicha shiqirlatish ko’rsatilgan buyruqning bajarilishiga olib keladi; Yopish knopkasi — muloqat oynasini yopish uchun ishlatiladi; • Ma’lumotnoma knopkasn — oyna е lementa to’g’risidagi ma’lumotnoma axborotlarini olish imkonini beradi; ma’lumotnomani olish uchun oldin sichqoncha bilan bu knopka bo’yicha, keyin е sa oynaning qiziqtirilayotgan е lementi bo’yicha shiqirlatiladi; • kiritish maydoni (matnli maydon) — to’g’ri to’rtburchakli mayndon bo’lib, unga klaviaturadan aniq bir matnli ma’lumotni kiritish mumkin (bu maydon 19- rasmda ko’rsatilmagan). Sichqoncha grafikli ko’rsatkichni (manipulyator) ishlatish Sichqoncha (trekbol va b.) — kiritish kursorini ko’rsatish va turli amallarni bajarish uchun Windows da asosiy vosita. Kursor — displey е kranidagi maxsus belgi bo’lib, u aniq bir vaziyatlarni va е lementlarni ko’rsatish uchun ishlatiladi. Kiritish kursori — miltillaydigan vertikal chiziqcha. Bu joyni ko’rsatish uchun xizmat qiladigan kursor belgisining universal ko’rinishi bo’lib, bu joyga klaviaturadan matnni kiritish mumkin, boshqa qiymatlar manbaidan matnni, kadr yoki rasmni qo’yish mumkin. Sichqoncha bilan ishlaganda, sichqoncha bilan ishlash turlarini va sichqoncha kursorlarining turlari farqini bilish kerak. Sichqoncha bilan hamma harakatlar asosan ushbu to’rtga amalga olib keladi: • o’rnatish — sichqoncha kursorini kerakli joyga siljitish (klavishalarni bosmasdan) va o’rnatish; • shiqirlatish — sichqoncha klavishasini tezda bosish va quyib yuborish;

• ikki marotaba shiqirlatish — sichqoncha klavishasini tezda ikki marotaba bosish va quyib yuborish; • ko’tarib olib o’tish — klavishani bosib turib, sichqonchani siljitish. Е ndi shu harakatlar to’g’risida batafsilroq to’xtalamiz: • sichqonchaning chap klavishasini shiqirlatish ko’proq oyna shaklini aktivlashtirish yoki o’zgartirish uchun, menyuni yoki Windows ilovalarini aktivlashtirish uchun, menyu buyruqlarini bajarish uchun, kiritish kursorini holatini qayd qilish uchun va b. ishlatiladi. Sichqonchaning o’ng klavishasini shiqirlatish, masalan, kontekstga bog’lik menyuni chiqarish uchun ishlatiladi; • sichqonchaning chap klavishasini ikki marotaba shiqirlatish gURO’hli oynani uning belgichasi bo’yicha aktivlashtirish va qayta tiklash uchun, uning yorliga bo’yicha tanlangan ob’ektga tezda murojaat qilish uchun, gURO’hli oynani yig’ishtirish uchun, ilovalar ishini tugatish uchun va b. ishlatiladi. Ko’tarib olib o’tish quyidagi holatda ishlatiladi: a) chap klavisha bosilganda matn lavhasini ajratish uchun; oynani, belgichani, matn yoki boshqa ob’ektning ajratilgan lavhasini siljitish uchun; oyna, rasm yoki kadrning o’lchamlarini o’zgartirish uchun chegaralarni siljitish va b.; b) o’ng klavisha bosilganda ob’ektni nusxalash, yorliqni yaratish uchun va b. Ish rejimlariga va ko’rsatiladigan е lement tipiga bog’liq ravishda sichqonchadagi kursor ko’rinishi turlichadir. Boshqacha aytganda, sichqoncha kursorining ko’rinishi u hozirgi vaqtda ishlatilganda qanday ishlar qilish mumkinligini ko’rsatadi. Tez-tez qo’llaniladigan kursorlarga qisqacha tushunchalar: • matnni ajratish kursori yoki o’rnatish kursori — uchlari chegaralanib kertilgan vertikal chiziqcha navbatdagi belgini kiritish joyini (kiritish kursori ko’rsatiladigan joyga faqatgina sichqonchaning chap klavishasini shiqirlatgandan keyingina o’rnatiladi) yoki matn lavhasini ajratishning boshlanish joyini ko’rsatadi (ajratish chap klavishani bosish bilan va kursor bilan ajratiladigan lavhani oxirigacha sudrab olib yurish bilan amalga oshiriladi, ajratish klavisha quyib yuborilgandan keyin mahqamlanadi);

• asosiy rejim kursori yoki tanlash kursori — chapga yuqoriga yunaltirilgan strelka menyuning, ob’ektning (oyna, papka, YOrliq, knopka va b.) buyro’rini yoki holatini tanlash imkoniyatini taklif е tadi, sichqonchani vaziyatga bog’liq ravishda shiqirlatish bo’yicha buyruqlarni kiritish, ob’ektni ajratish yoki maxsus rejimlarni o’rnatish amalga oshirilishi mumkin; • lavhalarni ajratish kursori — o’ngga yuqoriga yo’naltirilgan strelka sichqonchaning chap klavishasi bosilganda so’zlarni, matn satrlarini, jadval yacheykalarini va sh. o’. ajratishni ta’minlaydi; 20-rasm. Sichqoncha kursorlari: 1—asosiy rejim; 2—ma’lumotnomani tanlash; 3—fonli rejim; 4- tizimga murojaat qilish mumkin е mas; 5-grafikli ajratish; b—matnni ajratish; 7— qo’lda kiritish, 8 —amalni bajarish mumkin е mas; 9-tik o’lchamlarni ajratish; 10—yotik o’lchamlarni ajratish; 11— 1-diagonal bo’yicha o’lchamlarni o’zgartirish; 12— 2- diagonal bo’yicha o’lchamlarni o’zgartirish; 13—siljitish; 14— maxsus ajratish.  manipulyaciya qilish kursori — qo’shimcha kesishuvchi strelkalar (siljitish kursori bilan) bilan tanlash kursori tanlangan rasm yoki kadr bilan manipulyaciya qilish imkoniyati to’g’risida dalolat beradi — chap klavisha shiqirlatilganda uning ajratilishi yoki ko’tarib olib o’tish yo’li bilan displey е krani bo’yicha uning siljishi amalga oshadi. • o’lchamlarni o’zgartirnsh kursori — ikki tomonga yo’nalgan strelka, oynalar, rasm yoki kadrning o’lchamlarini, sichqonchani kerakli yunalishda olib yurilganda, o’zgartirish imkoniyati to’g’risida ko’rsatadi. Windows 95 ish stoli Kompyuter monitori е kranida Windows 95 yuklangandan keyin paydo bo’ladigan kadr ish stoli deyiladi. Ish stolida joylashtirilgan ob’ektlar to’plani kompyuterning sozlanganligiga bog’liq — ish stolining mumkin bo’lgan variantlaridan biri 21-rasmda ko’rsatilgan.

Ish stolida kichraytirilgan (belgichalar) va me’yordagi oynalar joylashtiriladi, ular foydalanuvchining qiziqtirgan turli xil papkalar, dasturlar, hujjatlar, tarmoqli qurilmalarga tezda murojaat qilishini ta’minlaydi, е kran pastida е sa, indamaslik bo’yicha, Ishga tushirish knopkasini va ochilgan ob’ektlar belgichasini (shu jumladan ochilgan, lekin oynalarning belgichalariga uralgan) o’z ichiga olgan Masalalar paneli satri joylashadi. "Pusk" (Ishga tushirish) knopkasi е kranga bosh menyuni chiqarish uchun ishlatiladi, u turli amallarni bajarish imkonini beradi. Windows 95 nish ish stoli : dasturni ishga tushirish, hujjatni ochish, ma’lumotnomani olish, kerakli ob’ektni qidirishni amalga oshirish, kompyuterni sozlash uchun boshqarish panelini chiqarish va b. Bosh menyuning variantlaridan biri rasmda keltirilgan. Menyuning ba’zi bir vaziyatlari Ungidagi strelkalar menyuning bu punktlari uchun qo’shimcha qism menyular borlitini bildiradi. Bunday menyuni ko’pincha kaskadli menyu deb ataladi. Bosh menyuning ko’rinishini foydalanuvchining istagi bo’yicha mos sozlash yo’li bilan o’zgartirish mumkin. Windows 95 bilan ishlashni aynan shu menyuni chiqarish bilan boshlash mumkin, bu to’g’rida, yo’l ko’rsatuvchi: "Ishni shu knopkani bosish bilan boshlang (Click fure to begin)" yozuvi ko’rinadigan strelka ham е slatib turadi. Bosh menyuning holatlariga doyr qisqacha tushuntirish. Menyuning standart holatlari: • Dasturlar — menyuning shu bandita kiritilgan dasturlar ro’yxatini chiqaradi va sichqonchani u bo’yicha shiqirlatish yo’li bilan ularning istalganini ishga tushirishga imkon beradi. • Hujjatlar — foydalanuvchi ishlagan oxirgi 15 ta hujjatning ro’yxatini chiqaradi va ularning istalganini sichqonchani shiqirlatish yo’li bilan ochish mumkin (hujjatlar ro’yxati ular yaratilgan ilovalarga bog’liq е mas). • Sozlash — foydalanuvchiga sozlash mumkin bo’lgan tizim komponentalari ro’yxatini chiqaradi. Jumladan:

a) boshqarish paneli — tizimni apparatli va dasturli konfiguraciyasini, ish rejimlarini va е kranlar turlarini o’zgartirish imkonini beradi; b) masalalar paneli — bosh menyuga yangi dasturlarni qo’shish va undan kerakmas dasturlarni o’chirish imkonini beradi; c) printerlar — printerni, modemni yoki faksni ulash va bosilayotgan hujjatlar va bosish navbati to’g’risida axborotlarni olish imkonini beradi. • qidirish — papkalar, buyruqlar va buyruqlarning pochtali xabarlari ro’yxatini chiqaradi; qo’shimcha menyu kerakli ob’ektni tolish va ochish imkoniyatini yaratadi. • Ma’lumotnoma — Windows 95 ma’lumotnomali tizimiga murojaat qilish; • Bajarish — kompyuterning tashqi xotirasida (yoki xattoki tarmoqda) bor bo’lgan istalgan dasturni ishga tushirish yoki istalgan papkani ochish, hamda MS DOS buyruqlarini bajarish imkoniyatini ta’minlaydi. • Ishni tugatish — Windows 95 dan chiqish uchun, kompyuterni qayta yuklash uchun va MS DOS muxitida ishlash uchun ishlatiladi. Foydalanuvchi kiritgan menyu holatlari. • Microsoft Office — MS Office tizimiga kirish. • Microsoft Office hujjatini ochish — foydalanuvchi ishlagan oxirgi hujjatni ochishni ta’minlaydi. • Microsoft Office hujjatini yaratish — yangi hujjatni yaratishni ta’minlaydi. Menyuning ko’pgina holatlari qidirilayotgan jarayonni etarlicha batafsil tanlash va amalga oshirish imkonini beruvchi ko’p darajali qims menyularni, o’z ichiga oladi. Masalalar paneli Ishga tushirish knopkasidan tashqari tizimli soatni (19:20), klaviaturaningjoriy taqsimlash indikatorini (RU matn rus tilida yozilishi; qarama- qarshi En variantida ingliz tilida yozilishini bildiradi) hamda hozirgi vaqtda ochilgan papkalar: Portfel (C:/95WIN/Ish stoli/portfel), Korzina, Mening kompyuterim) belgichalarini o’z ichiga oladi. Bir ochilgan oynadan boshqasiga o’tish uchun sichqonchani mos belgicha

bo’yicha shiqirlatish etarli (kerakli oyna ish stolida ko’ringanligiga bog’liq bo’lmagan ravishda), kerakli dasturni ishga tushirish yoki hujjatni ko’rib chiqish uchun ularning belgichalari bo’yicha shiqirlatish kerak. Soatni indikatori bo’yicha ikki marotaba shiqirlatish katta soatli, kalendarli va menyuli muloqat oynasini chiqaradi, u tizimli soatdagi sanani va vaqtni o’zgartirish imkonini beradi. Ochilgan ob’ektlarning soni ko’p bo’lganda belgichalarning paneldagi o’lchani kichrayadi. Bunday kichrayishdan masalalar panelining kengligini uning yuqorigi chegarasini siljitish nuli bilan kattalashtirish hisobiga saqlanish mumkin. Masalalar panelini ish stolining boshqa chegaralari (chetlari) bo’ylab joylashtirish mumkin, buning uchun masalalar paneli yuzasining bo’sh uchastkasida sichqoncha klavishini bosib, kursorni kerakli joyga ko’chirish kerak. 21-rasmda tasvirlangan ish stolida yana quyidagilar joylashgan: • Mening kompyuterim, Kiruvchilar, Portfel, Korzina papkalarining belgichalari; • yorliqlar: Microsoft Network o’rnatishlari, Microsoft Internet Explorer 3.01, Microsoft Outlook o’rnatishlari; • Microsoft Office (Office Shortcut Vag) panelining gURO’hli oynasi, u o’z ichiga foydalanuvchi juda Ko’p ishlatadigan dasturlarni va ilovalarni oladi va ularning istalganini sichqonchani ikki marotaba shiqirlatish bilan ishga tushirish imkonini beradi. Ish stolining odatdagi papkalar to’planiga yana quyidagilar kiradi: Mening kompyuterim. Kompyuterning barcha disklarining ichidagisini va uning ba’zi qurilmalari tavsiflarini ko’rish imkonini beradi. Xususan, sichqoncha bilan bu belgicha bo’yicha ikki marta shiqirlatganda ierarxik menyuli oyna ochiladi, bu oyna ob’ekglar ro’yxatini o’z ichiga oladi (menyu gURO’hli oyna ko’rinishiga ham е ga bo’lishi mumkin — bu 23-rasmda, o’ngda ko’rsatilgan). Menyu bandini tanlashda, disklarning faylli strukgurasini batafsil tekshiradigan va fayllarni qidirish, ularni ko’rib chiqish va ishga tushirishni ta’minlaydigan qims menyu chiqariladi.

Kiruvchilar. Е lektron pochta bo’yicha yoki faks bo’yicha olinayotgan yoki yuborilayotgan kiruvchi va chikuvchi hujjatlarni boshqarish mexanizmini o’z ichiga oladi. Korzina o’chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash uchun ishlatiladi. U xato qilib o’chirilgan fayllarni tiklash imkonini beradi (fayllar foydalanuvchining o’zi korzinani bo’shatgandan keyingina, yo’qoladi). Portfelga bir xil hujjatning bir nechta versiyalari joylashtiriladi, bu ularning variantlarini taqqoslash va optimalini tanlash imkonini beradi.

O'xshashlar

Operatsion tizimlar va ularning turlari

Operatsion tizimlar. Ularning vazifalari va turlari

Shaxsiy kompyuterning dasturiy ta`minoti. Operatsion tizimlar va ularning tasniflanishi

Intellektual tizimlar. Ekspert tizimlar

Shaxsiy kompyuterlarning dasturiy ta’minoti. Dasturiy ta’minotning tasniflanishi. Amaliy dasturlar ta’minoti