Axborot-kutubxona muassasalarida hujjatlarni saqlash, qidirish, qayta ishlash texnika vositalari - Informatika va AT - Referatlar

Axborot-kutubxona muassasalarida hujjatlarni saqlash, qidirish, qayta ishlash texnika vositalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Axborot-kutubxona muassasalarida hujjatlarni saqlash, qidirish, qayta ishlash texnika vositalari Reja: 1. Axborot-kutubxonalarda hujjatlarni saqlash va qidirish vositalariga qo‘yiladigan talablar. 2. Ixtiyoriy shakldagi qog‘ozli hujjatlarni saqlash va qidirish vositalari. 3. Standart ma’lumot kartochkalarini saqlash va qidirish vositalari. 4. Elektron hujjatlarni yaratish va saqlash. 5. Hujjatlarni mikrofilmlashtirish. 6. Hujjatlarni qayta ishlash vositalari.

Axborot-kutubxonalarda hujjatlarni saqlash va qidirish vositalariga qo‘yiladigan talablar Axborot-kutubxona muassasalarida hujjatlarni saqlash va qidirish, ularni qayta ishlash jarayonida alohida texnika vositalari ishlatiladi. Bunday texnika vositalari orqali axborot-kutubxona fondidagi hujjatlarni, nodir qo‘lyozma nashrlarni, katta va kichik hajmdagi turli xil hujjatlarni saqlash alohida ahamiyatga ega. Katta hajmli hujjatlarni oqilona saqlash masalasi dolzarb hisoblanadi. Hujjatlarni saqlash tizimiga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi: – hujjatlarni tashkil etish, to‘ldirish va almashtirishning qulayligi va oddiyligi; – maksimal sig‘imlilik va band qilayotgan maydonning minimal o‘lchami; – yuqori bo‘lmagan narx; – hujjatlarni qidirishning qulayligi va oddiyligi. Konstruksiyaga bog‘liq ravishda hujjatlarni saqlash va qidirish vositalari dastaki, mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan bo‘lishi mumkin. Axborot tashuvchilariga bog‘liq rav ishda esa ular 2 guruhga bo‘linadi: – ixtiyoriy shakldagi qog‘ozli hujjatni saqlash va qidirish vositalari; – standart (bir xil hajmdagi) axborot kartochkalarini saqlash va qidirish vositalari. Ixtiyoriy shakldagi qog‘ozli hujjatlarni saqlash va qidirish vositalari Har xil matnli va grafik hujjatlarni saqlash uchun turli xil vositalar ishlatiladi: konvertlar, albomlar, g‘iloflar, yig‘ma jildlar, seksiyalashgan tokchalar va bloklar, stellajlar, shkaf-qayd qiluvchilar, seyflar (temir sandiqlar) va boshqalar. Bularning eng ko‘p tarqalgan turlari haqida to‘xtalib o‘tamiz. Yig‘ma jild (papka)lar – ixtiyoriy shakldagi hujjatlarni saqlash uchun turli xil konstruksiyadagi yig‘ma jildlar ishlatiladi. Yig‘ma jildlar ichidagi mavjud hujjat saqlash moslamalariga qarab ularni quyidagilarga bo‘lish mumkin: – mahkamlash moslamasi bo‘lmagan yig‘ma jildlar;

– bog‘ichli yig‘ma jildlar;– qisqichli yig‘ma jildlar; – tikadigan yig‘ma jildlar va hokazo. Odatda, kerakli hujjatni qidirishni tezlashtirish maqsadida yig‘ma jildlarning bir cheti yig‘ma jilddagi axborot mazmunini tavsiflovchi indikator bilan ta’minlanadi. Indikatorlar yig‘ma jildlarda pog‘onali joylashtirilib, ularning ko‘zga tashlanishini oshiradi. Shkaf-qayd qiluvchilar. Yig‘ma jildlar va risola (broshyura) qilingan hujjatlarni maxsus seksiyalangan shkaflarda yoki shkafqayd qiluvchilarning dumaloq tokchalarida saqlash qulaydir. S hkaf-qayd qiluvchi umumiy o‘q atrofida mustaqil aylana oladigan bittadan yettitagacha tokchalarga ega. Yig‘ma jildlar joylashish tartibini ko‘rsatish uchun tokchadagi yig‘ma jildlarga rangli qog‘ozlar parchasi, ular bir xil og‘ma chiziq tashkil etadigan qilib yelimlanadi. Biror yig‘ma jildning yo‘qligi yoki ularning joylashish tartibi o‘zgarishi bir xil chiziqni buzadi va bu bilan tezda payqaladi. Shkaf-qayd qiluvchilarning afzalligi: yaxshi ko‘zga tashlanishi, qidirish tezkorligi, foydalanish yengilligi, yuqori sig‘imliligi va axborot-kutubxona maydonni tejashidan iborat. Standart ma’lumot kartochkalarini saqlash va qidirish vositalari Bir xil hajmli ma’lumot kartochkalarini saqlash uchun turli xil ko‘rinishdagi kartotekalar ishlatiladi. Kartoteka – bu ko‘p sonli kitoblar (blanklar, standart shaklli hujjatlar va shunga o‘xshashlar)ni o‘z ichiga olgan qurilma bo‘lib, ular umumiy ma’no bo‘yicha birlashtirilib, alifbo tartibida joylashtiriladi. Turli xil kartotekalarning ko‘p sonli konstruksiyalari ishlab chiqilgan va qo‘llanilmoqda: tekis, vertikal, aylanuvchan va boshqalar. Kartotekada kartalar tartib raqami, alifbosi, mavzusi bo‘yicha tizimli, ba’zi holda esa ixtiyoriy tartibda joylashtirilad i. To‘plamda kartalar topilishini yengillashtirish uchun ajratgichlar

(indikatorlar) qo‘llanilib, ularda qismlarning sinflashtirilgan belgilari yaqqol ko‘rinib turadi. Tekis kartotekalar. Ularda kartochkalar quyidagicha joylashtiriladi: keyingi turgan kartaning biror cheti oldingi turganlari ostidan 7–10 mm chiqib turadi, shunda har bir kartaning identifikatori ko‘rin ib turadi. Tekis kartotekalar ko‘pincha «zinapoyali», ya’ni «ko‘zga tashlanadigan» deb ham yuritiladi. Kartochkaning chiqib turgan cheti eng muhim ma’lumot yoki uning ko‘rsatkichlarini identifikatsiya qiluvchi qiymatini yozish, grafik belgilarni yoki rangli indikatorlarni qo‘yish uchun ishlatiladi. Kartochkaning yopiq qismi shu obyekt to‘g‘risida yanada to‘liq ma’lumot yozish uchun ishlatiladi. Kartochkalarning bunday joylashishi va ularda ma’lumotlarning tabaqalashtirilganligi tufayli tekis kartochkalar yaxshi ko‘zga tashlanadi va talab qilinayotgan ma’lumotlarning tez va aniq topilishi ta’minlanadi. Vertikal kartotekalar – Vertikal kartotekalar yashiklar (ariqlar) ko‘rinishida bo‘lib, kartalar ularga vertikal joylashgan bo‘ladi. Kartochkalar yashikda erkin joylashishi yoki qatorda ochilgan teshiklar orqali o‘tuvchi gorizontal o‘q bilan mahkamlanishi mumkin. Bunday kartotekalar odimlar bo‘limida, arxivlarda, axborot-kutubxonalarda va boshqalarda ishlatiladi. Vertikal kartochkalarning afzalligi: oddiy, arzon, katta sig‘imli. Kamchiligi kartalar qidirishning nisbatan qiyinligida. Tavsiflanuvchi obyektlar yoki ko‘rsatkichlari bo‘yicha farqlanuv chi kartalar guruhini qidirishni yengillashtirish uchun ular bir-biridan ajratgichlar bilan bo‘linadi. Guruhlar ichiga kartochkalar oldindan o‘rnatilgan tartibda alifbo, sana va shunga o‘xshashlar bo‘yicha joylashtiriladi. Aylanuvchi kartotekalar bu vertikal yoki gorizontal o‘qlar atrofida aylanuvchi barabanlar bo‘lib, ularning seksiyalariga kartalar yoki hujjatlar solingan yig‘ma jildlar joylashtiriladi. Ularning afzalligi shartli doimiy va kam o‘zgaradigan axborotlarni saqlanishidadir. Vertikal o‘qli kartotekalar axborot-kutubxonalarning ma’lumot uchun xizmatlarida, gorizontal o‘qli kartotekalar esa xodimlarning ish joylarida ishlatishga mo‘ljallangan.

Aylanadigan kartotekalarning boshqa ko‘rinishi ham bo‘lib ularda sterjeniga ma’lumotli kartalar mahkam o‘rnatilgan bo‘ladi. Bu tipdagi kartotekalardan, odatda, axborot-kutubxona kataloglarida ommaviy foydalanish uchun ishlatiladi. Ikkala ko‘rinishdagiay lanuvchi kartotekalar ba’zida avtomatlashtirilgan qidirish mexanizmlari bilan jihozlanadi. Avtomatlashtirilgan kartotekalar jumlasiga elevatorli va rotorli kartotekalar kiradi. Elevatorli kartotekalar. Elevatorli kartoteka operatorning ish joyiga rolikli zanjirga osilgan kartali yoki boshqa hujjatli tarnovlarni (yashiklarni) avtomatik uzatishni tashkil qiladigan qurilmadir. Tarnovlarni uzatish boshqarish pultidan teriladigan ish joyi manziliga (kodiga, identifikatoriga) mos ravishda amalga oshiriladi. Ele vatorli kartochkalar sig‘imi katta – 500 mingtagacha kartochkani joylashtirishga mo‘ljallangan. Rotorli kartotekalar hujjatlar uchun tarnovli aylanma tokcha – seksiyalarga egadir. Ular aylanadigan barabanli kartotekalarni eslatadi, lekin avtomatik boshqarish pultida terilgan manzil bo‘yicha foydalanuvchiga kerakli tarnov olib kelinadi. Rotorli kartotekalarning sig‘imi kartochkalarning shakli bilan aniqlanadi va 10–75 ming donani tashkil etadi. Perfokartali kartotekalar. Chetlari perforatsiyali kartalardagi kartotekalar yengil mexanizatsiyalashgan qidirish imkonini beradi. Chetlari perforat siyali karta qalin qog‘ozdan yasalgan to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishiga ega bo‘lib, hamma chetlari bo‘ylab bir xil teshiklar o‘yib chiqilgan: har bir pozitsiyada bir yoki bir nechta (ko‘pincha ikkita) teshik. Qidirish kodini o‘rnatishda kartaga mos teshiklarni perfokarta chetidan ajratib turuvchi katakni qirqish amalga oshirilib, natijada ochiq tirqish (yoriq) hosil bo‘ladi. Perfokartaning teshiklardan xalos bo‘lgan markaziy ma’lumot maydoniga hamma kerakli hujjatlar nusxalash yoki qo‘lda yozish usuli bilan kiritiladi. Kerak ma’lumotli kartani topish to‘g‘rilangan kartalar dastasidagi qidirilayotgan kodga mos keluvchi teshikka o‘qni sanchib olish va dastani silkitish bilan amalga oshiriladi. Silkitishda kerakli perfokartalar dastadan tushib qoladi. Bu jarayon yordamida 6–7 ming kartaga ega bo‘lgan

to‘plamdan 5–6 belgi bo‘yicha bizni qiziqtirgan kartalarni osongina tanlab olish mumkin. Perfokartaning ma’lumot maydoniga tez-tez hujjatlarning mikrofotokopiyasi kiritiladi. Bu keng tarqalgan va samarali mikrofilmlashtirilgan hujjatlarni saqlash tizimlari yordamida ma’lumot qidiruv ishlarini samarali yo‘lga qo‘yish imkonini beradi. Elektron hujjatlarni yaratish va saqlash Axborot-kutubxonalarda elektron hujjatlar bilan ishlash muhim ahamiyatga ega. Elektron hujjatlarni yaratish, saqlash va jo‘natish kabi ishlarni amalga oshirishda kompyuter texnologiyasi yaqindan yordam beradi. Oddiy hujjatlarni ham kompyuterda qullay va yuqori samarali servisini ta’minlovchi dastur vositalardan keng foydalangan holda bevosita yaratish samaraliroqdir. Buning ustiga, bu servis keyinchalik ko‘paytirish uchun mo‘ljallangan murakkab, yuqori badiiy saviyali hujjatlarni yaratishda muhim o‘rin tutadi. Bunday murakkab hujjatlarni yaratish quyidagi jarayonlarni bajarishni talab etadi: matnni terish, tahrir qilish, tuzatish, rasmlarni tayyorlash, betlarni maketlash va sahifalash, chop etish. Ko‘pincha hujjatlar uchun materiallarning bevosita manbasi bo‘lib tasvirlarni skanerlash tizimlari, fakslar, elektron pochta, elektron jadval, grafiklar, chizmalar xizmat qiladi. Hujjatni yaratishning hamma jarayonlarini skaner va muammoga yo‘naltirilgan amaliy dasturlar paketi to‘plami (ADP) bilan, birinchi navbatda, matnli tahrirlash dasturi yoki stol usti nashriyot tizimi bilan jihozlangan ShEHMda samarali bajarish mumkin. Skaner hujjat uchun alohida tayyorlangan lavhalar: rasmlar, fotografiyalar, sxemalar, muhr, imzo va boshqalarni kiritish uchun ishlatilishi mumkin. Elektron hujjatlarni saqlash tizimi kompyuterning tashqi xotirasida hujjatlarning samarali saqlanishi va dolzarbligini hamda ularni samarali qidirish va murojaat qilishning maxfiyligini ta’minlashi kerak. Haqiqatan ham, ma’lumotlarni kompyuterda saqlash qog‘ozdagidan birmuncha qulaydir: istalgan kerakli sonda

chop etish mumkin. Axborotni disketaga yozib olib, istalgan shahar va mamlakatga olib borish yoki yuborish mumkin. Axborotni, shu jumladan, elektron hujjatlarni tashqi xotirada saqlanadigan joy ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazalarini yaratish va ularga xizmat ko‘rsatishni tashkil etish hamda dasturiy ta’minoti «ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi» nomi ostida birlashtirilgan dasturiy mahsulotlarning alohida vazifasidir. Bu guruhning hozirda eng ommabop dasturiy vositalari qatoriga D Basic, Clipper, Paradox, Approach, Oracle, FoxPro, Access va boshqalar kiradi. Elektron hujjatlar bilan ishlash da quyidagilarga e’tibor berish kerak: – elektron hujjatlar bilan ishlashni tashkil etish; – hujjatlarning ijro etilishini nazorat qilish; hujjatlarni chop etish va ko‘paytirish; – hujjatlarni elektron tarqatish. Eng avvalo, hujjatlarni boshqarishning yuqorida aytilgan jarayonini qisman yoki to‘liq amalga oshiruvchi universal integrallashgan dasturli tizimlardan foydalanilmoqda. Hozirgi kunda ko‘proq Microsoft Office dasturiy vositalari orqali ishlar amalga oshirilmoq da. Ularning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: – kirayotgan va chiqayotgan ma’lumotlarni ishlab chiqish; – elektron hujjatlarni yaratish va tahrir qilish; – ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish (misol uchun hisobotni) va natijalarini grafiklar, diagrammalar va boshqa ko‘rinishlarda ko‘rgazmali tasvirlash; – elektron hujjatlarni ma’lumotlar bazalarida qulay topiladigan va murojaat qilinadigan tarzda saqlash; – elektron hujjatlarni elektron pochta va faksimil aloqa bo‘yicha marshrutlash va jo‘natish; – elektron kotib vazifalari va hujjatlar o‘tishi boshqaruvini markazlashtirish ( dispetcherlash); – elektron hujjatlarni qulay formatlash, chop etish va boshqalar.

Hujjatlarni mikrofilmlashtirish Mikrofilmlashtirish – bu fotografik usul bilan maxsus tashuvchida hujjatlar asl nusxalarining kichraytirilgan (ba’zida yuz barobargacha) mikrofotokopiyalarini olishdir. Mikrofilmlashtirishning asosiy vazifasi: saqlash uchun kerakli maydonni bir necha o‘n barobar qisqartirib, hujjatlarn ing sig‘imli omborini yaratish: hujjatlar qidirish jarayonini yengillashtirish; hujjatlar nusxasini olish va ko‘paytirishning oddiy va tezkor jarayonini ta’minlashdan iborat. Amaliyotda ishlatilayotgan hamma hujjatlarni saqlash tizimlari ichida mikrofilmlarda axborotlarni saqlash tizimi eng katta sig‘imga va eng arzon narxga egadir. Kerakli hujjatni qidirish va undan fotonusxa olishning o‘rtacha vaqti 10–20 daqiqa bo‘lgan bir nechta o‘n millionlab hujjatlarga ega bo‘lgan mikrofilmli axborot qidiruv tizimlari mavjud. Mikrofotonusxalash, reprodutsiyalash, nusxa olish, ko‘zdan kechirish, mikrofotonusxalarni avtomatlashtirilgan qidirish va saqlash qurilmalarining ko‘p turlari ishlab chiqarilmoqda. Mikrofilmlar ko‘rinishi va texnologik xususiyatlari bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi: – rulonli mikrofilmlar; – kesmali mikrofilmlar; – shaffof formatli mikrofishalar (diamikrokartalar); – shaffof bo‘lmagan formatli mikrokartalar, aperturli kartalar va boshqalar. Rulonli mikrofilmlar oddiyligi va tayyorlanishi tezligi bo‘yicha mikrofilmlarning qolgan hamma ko‘rinishlaridan yuqori turadi. Axborot plyonkada ketma-ket butun uzunligi bo‘yicha betma-bet joylashadi. Kengligi 16 va 35 mm bo‘lgan rulondagi bunday plyonka jurnal belgilari, hisobotlar, kitoblar, dissertatsiyalar, chizmalar, rasmlar va shunga o‘xshashlarning mikrofilmlarini saq lash, qidirish va nusxasini olish uchun ishlatiladi. Rulonli mikr ofilmlar kompyuterdan qiymatlarni chiqarish tizimlarida va axborot qidiruv tizimlarida ishlatiladi.

Rulonli mikrofilmlashtirishning kamchiliklari: – bir rolikda joylashgan ko‘p sonli hujjatlar ichidan ke rakli hujjatni qidirish qiyin; – uzun plyonka bilan ishlash noqulay; – rulonli tashuvchining ko‘rib chiqilgandagi yemirilishi. Mikrofilmlardan sig‘imi bo‘yicha katta bo‘lmagan kartotekalarda ish hujjati sifatida foydalanilganda, ularning alohida kadrlar sifatida saqlanishi maqsadga muvofiqdir. Kesmali mikrofilmlar . Mikrofilmlarning alohida kesmalari shaffof konvertlarga joylashtirilib, ulardan kartotek alar shakllantiriladi. Bunday mikrofilmlar uzluksiz reprodutsiyalash uchun yaroqsizdir, lekin ular rulonliga nisbatan ko‘rib chiqish uchun qulay. Mikrofilm ma’lumotlar jamg‘armasida saqlanishi qulay hisoblanadi, ulardan bosib chiqarilgan alohida kadrlar esa ish materiali bo‘lib xizmat qiladi. Mikrokartalar – bu aniq formatli tekis kartochkalardir. Kartochkaning asosi shaffof (tekis kesilgan fotoplyonka) yoki noshaffof (fotoqog‘oz) bo‘lishi mumkin. Shaffof asosdagi mikrokartalar diamikrokartalar yoki mikrofishalar deb ataladi; ulardan keng tarqalganlari: 35 × 70, 75 × 125, 105 × 148 mm o‘lchamlilaridir. Karta o‘lchamlilari va kichraytirish darajasiga qarab unga bir necha o‘nlab kadrlarni joylashtirish mumkin. Masalan, 105 × 148 mm o‘lchamli kartaga kitobning 100 tagacha va undan ko‘p betlarini joylashtirish, 4–5 ta shunday mikrokartaga kattagina kitobni sig‘dirish mumkin. Mikrofishalar maxsus apparatlar yoki maxsus lupalar yordamida o‘qiladi. Mikrokartalarning afzalligi kerakli kadrni qidirish osonligi va pochta orqali jo‘natish qulayligida. Kamchiligi tayyorlashning qiyinligida. Mikrofilmlashtirilgan hujjatlarni yaratish va ular bilan ishlash uchun maxs us texnika ishlatiladi: – rasmga oluvchi mikrofilmlovchi apparatlar;

– tasvirni chiqarish va qotirish uchun asbob-uskunalar;– qidirish, ko‘rib chiqish va nusxa olish uchun apparatlar; – mikrofilmlarni saqlash uchun jihozlar. Rasmga oluvchi apparatura ishlash prinsipi bo‘yicha ikki guruhga bo‘linadi: – kadrli (statik) rasmga olish; – tirqishli (dinamik) rasmga olish; Kadrli rasmga oluvchi apparatlar (UDM–2, Dokumator DA, Rust–3, Pentakta A–100 va boshqalar) uchun shu narsa xoski, asl nusxani suratga olish vaqtida qo‘zg‘almas holatda turadi. Bunday apparatl ar ham varaqli, ham risolalangan asl nusxalarni mikrofilmlashtirishni amalga oshiradi; turli kenglikdagi (16,35 va 70 mm) ham perforirlangan, ham perforirlanmagan «Mikrat» tipidagi pozitiv va negativ plyonkalarga dastaki, yarim avtomatik va avtomatik rejimlarda rasmga olish imkonini beradi. Tirqishli rasmga olish apparatlarida (Reprograf–130, Reprograf–900 va boshqalar) asl nusxa uzluksiz harakatlanadi va u bilan bir vaqtda siljuvchi fotoplyonkaga ensiz tirqish orqali ekspozitsiyalanadi. Bunday apparatlarning afzalligi shundaki, rasmga olish jarayoni to‘liq avtomatlashtirilgan, yuqori samaradorlikka ega, uzunligi bo‘yicha cheklanmagan asl nusxalarni mikrofilmlashtirish imkonini beradi. Rulonli mikrofilmlarda ma’lumot qidirishni yengillashtirish uchun turli xil mexanizatsiyalashgan axborot qidiruv tizimlari ishlatiladi, masalan, «POISK», «OK» tipidagi. «POISK», «OK» tizimida mikrofilmlashtirish UDM–2 qurilmasida 35 mm li plyonka orqali amalga oshirilib, kodlash uchun maxsus moslama bilan jihozlangan. So‘ralayotgan mater ial kodi mikrofilm kadrlari orasiga kiritilgan bo‘ladi. Qidiruv vaqtida mashinaga kerakli kadr kodi kiritiladi va u avt omatik ravishda kerakli kadrni ekranga chiqaradi. Mikrofilmlarni dastaki qidirish va ko‘rib chiqish uchun kadr ning kattalashtirilgan tasvirini ekranga chiqaradigan o‘quvko‘rib chiquvchi apparatlar (Mikrofot, Luch cho‘ntak apparati) qo‘llaniladi, ularning ba’zilari tasvir nusxasini olish imkonini beradi (elektrofilm apparati va boshqalar).

Mikrofishalarni qidirish va ko‘rib chiqish uchun Iveriya izlovchi mashinasi yaratilgan. «Pentakta» mikrofilmli kompleksi 105 × 148 mm formatli mikrofishalarni rasmga olish, qayta ishlash, qidirish, o‘qish, nusxa olish va saqlash qurilmalarini o‘z ichiga oladi. Mikrofilmlashtirishning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri hujjatlarni golograflashtirish – hujjatning golografik nus xasini (gologramma) maxsus plastinkaga yoki plyonkaga lazer nuri orqali rasmga olish usulidir. Bitta 101 × 126 mm o‘lchamli gologrammaga 1000 tadan ko‘p 1–2 mm diametrli mikrogologrammani joylashtirish mumkin, bu matnning bir necha ming betiga mos keladi. Hujjatlarni qayta ishlash vositalari Axborot-kutubxonalarda hujjatlar tayyorlash tartibini (shakl berishni, ko‘rgazmali ko‘rsatish va axborotlarni amalda qo‘llash) bir xillashtirishga katta e’tibor berilmoqda. Shu maqsadda hamma hujjatlar (hisobotlar, reklamalar va boshqalar)dan nusxa olinib ko‘paytirilganidan keyin, komplektlanadi, muqovalanadi va foydalanuvchilar, texnik arxiv va mikrofilmlashtirishga beriladi. Bezash, muqovalash ishlarini avtomatlashtirish uchun katta hajm dagi texnik vositalardan foydalaniladi. Bularga manzillaydigan va markirovka qiladigan mashinalar, jo‘valaydigan, varaqlarni tanlab ajratadigan qurilmalar, kesuvchi, risolalovchi va muqovalovchi uskunalar, laminatorlar va boshqa ko‘plab qurilm alar kiradi. Manzillovchi mashinalar. Manzillovchi mashinalar hujjatlarga matnlarning lokal lavhalarini, ko‘pincha standart lavhalarini: kitobxonlar manzillari, hisobotlar, so‘rovlar, xabarnomalar, to‘lov hujjatlarini sarlavhasini yozib chiqish uchun keng ishlatiladi. Manzillovchi mashina hujjatga yoki yorliqqa keyinchalik yopishtirish uchun matn lavhasini ko‘chiradi. Ular shtempel-shablonlar kartotekasida, bosma shaklida yoki mashina xotirasida saqlanuvchi matnlarning katta sonidan tezda

tanlab olinadi, o‘z navbatida, shtempel-shablonlar qo‘lda tanlashga qulay bo‘lishi uchun turli rangdagi bir xilda ramkalarga solib qo‘yiladi. Manzillovchi mashinalarda tekis, ba’zida yuqori bosma usul- 265 lari uchun maxsus shakllar ishlatiladi. Bosish uchun matnlar kompyuterdan ham olinishi mumkin. Markirovka qiluvchi mashinalar. Markirovka (frankirovka) qiluvchi mashinalar konvertlarga markalar axborot-kutubxona nomini, uning manzil muhrini bosadi. Shtempellovchi qurilmalar. Shtempellovchi qurilmalar (numeratorlar) hujjatlarga qisqacha raqamli axborotlarni: kitoblarning inventar raqamini, axborot- kutubxonaning shtampini, indekslarni, sanalarni va shunga o‘xshashlarni bosish uchun xizmat qiladi. Laminatorlar. Laminatorlar hujjatlarni, qo‘lyozma nashrlarni namlikdan, changdan, moydan va ehtiyotsizlikdan saqlash uchun yuzasiga himoya qoplamasini qoplaydigan mashinadir. Hujjat mashinada qizdirilib, 2 tomoniga himoya plyonkasi suriladi yoki hujjat yuzasiga yopishqoq shaffof plyonka yelimlanadi. Qimmatbaho qog‘ozlar, e’lonlar, kitoblar va hisobot jildlari, menyu, vizitkalar, texnik talonlar va boshqa ko‘pgina hujjatlarni laminatsiyalash maqsadga muvofiqdir. Rexel LM25 rusumli laminatorlar A4 hajmdagi hujjatlarni, Rexel LM 35, LM 45 rusumlilari A3 hajmdagilarni (LM45 to‘liq avtomatik) laminatsiyalashda ishlatiladi. Rossiyada ishlab chiqarilgan laminatorlarga Blik 100 va Blik 320 misol bo‘la oladi (100 va 320 sonlari qoplash kengligini mm larda ko‘rsatadi). Jo‘valaydigan mashinalar. Jo‘valaydigan (faltsovkalovchi) mashinalar berilgan shakl bo‘yicha qog‘ozlarni turli xil ko‘rinishda bukadi va ularni tartib bilan taxlaydi. Rexel firmasining (Angliya) 1200 EXP va 1500 EXP firmasining FKS Grafipli 3851 FG 3500 va FB 22 rusumli jo‘valaydigan mashinalari hamma jo‘valash ko‘rinishlarini bajaradi: bittalik, xat tipidagi, to‘lqinsimon, ikkitalik parallel va boshqalar.

Bukish chiziqlari berilgan sxema bo‘yicha operat or tomonidan o‘rnatiladi. FKS FG 3500 jo‘valaydigan mashinasining samaradorligi soatiga 20 000 dona varaqqacha. Risolalovchi mashinalar. Risolalovchi mashinalar metall qisqichlar yordamida risolalarni avtomatik jo‘valash va risolalarni biriktirish uchun qo‘llaniladi. Hozirgi kunda dastaki va elektr qog‘oz tikuvchilarning yanada oddiyroq turlari chiqarilmoqda.FKS HF 4080, DC Mini HF risolalovchi mashinalari A3 va A4 shakldagi to‘plamlar ustidan ikki karra o‘tib biriktiradi, A4 va A5 shakldagi 100–105 ta varaqni risolalaydi, samaradorligi soa tiga 1500 dona, varaq tanlovchi bilan interfeysga ega; DC Mini SR mashinasi tanlangan to‘plamlarni chapdan yuqoriga biriktiradi va tikkich uchun yon tomonidan teshiklar ochib beradi. List tanlovchi mashinalar (kollatorlar) bosilgan varaqlarni avtomatik ravishda to‘plamlarga ajratib chiqaradi. Masalan, kitoblar va shunga o‘xshash risolalarni tayyorlash uchun bunday apparatura komplekslari ixtiyoriy hajmdagi adad (tiraj)ni tanlash, tayyor bloklarni avtomatik qayta ishlash va oqibatda shakllangan, jo‘valangan va biriktirilgan mahsulotni olish imkonini beradi. Kichik hajmli vertikal lentali kollatorlar: DC 6 Mini va FKS Malyutka (6 tarnovli), DC 6 Mini va FKS UC–800 (8 tarnovli), DS10 Mini va FKS US–1000 (10 tarnovli) soatiga 2100 to‘plam (blok) samaradorligiga ega, ular A3 va A4 shaklli qog‘ozlar bilan ishlaydi. DS kollatori biriktiruvchi va bukuvchi DS Mini HF risolalovchisi bilan bitta liniyaga o‘rnatilishi mumkin. Varaq taxlovchi mashinalar – qog‘ozlar dastasini tekislaydigan vibratsion mashinalardir. Dasta bog‘lovchi mashinalar dastalarni kanop ip yoki payvandlanadigan lenta, yopishqoq qog‘oz va boshqalar bilan o‘rab bog‘lash uchun xizmat qiladi. Stepleyer va sim bilan tikuvchi mashinalar risolalarni metall qisqichlar bilan tikishni bajaradi. Stepleyer standart qisqichlar bloki bilan ishlaydi. Ular dastaki (FKS Ring- King,Rexel Londarm, VARAN modellari) va avtomatik (FKS Rapid 106 modeli)

bo‘lishi mumkin. Ishlatilayotgan qisqichlarning texnik tavsifi birikma qilinayotgan varaqlar sonining qalinligidan oshmaydi. Ularda 25–30 varaqni birikma qiluvchi oyoqchalarining uzunligi 6–8 mm bo‘lgan oddiy va figurali qisqichlar ishlatiladi. Yuqori quvvatli KW-Trio/Heavy duty 50 LC stepleyerlari bir vaqtning o‘zida 300 betni biriktirish (oyoqchalarining uzunligi 23 mm bo‘ladi) imkonini beradi. Sim bilan, tikuvchi FKS ACME V 305, Introta ZDME V–305 mashinalarining o‘zi kerakli uzunlikdagi iplarni g‘altakdan uzatilib turuvchi simdan tayyorlaydi. Ular katta hajmdagi (100 va raqqacha) risolalarni biriktirish uchun mo‘ljallangan. Muqovalash mashinalari. Ixtiyoriy bosma mahsulotini muqovalansa, yanada ko‘rkam va mustahkam bo‘ladi. Zamonaviy muqovalash mashinalari hujjatlarni yuqori sifat darajasida tayyorlash imkonini beradi. Kichik muqovalash mashinalari yordamida ish hujjatlari, hisobotlar, bukletlar (reklamalar), taqvim (kalendar) va boshqa qog‘oz mahsulotlarini muqovalashi mumkin. Bu qurilmalar bilan ishlash oddiy va maxsus tayyorgarlikni talab etmaydi. Muqovalash mashinalari quyidagi vazifalarni bajaradi: – qog‘ozlar to‘plamini plastmassa yoki metall prujinalar bil an biriktirish; – qog‘ozlar to‘plamini plastik plastina bilan biriktir ish;– qog‘ozlar to‘plamini termojild yordamida yelimlash. Plastmassa prujinalar bilan muqovalash . Bu muqovalashning oddiy usulidir: – eng ingichka risoladan 450 betgacha bo‘lgan ishlarni muqovalash imkonini beradi; – betlarni varaqlab chiqishni chegaralamaydi; – nusxa olish uchun qulay; – kerakli betlarni yengil chiqarish, almashtirish yoki qo‘shish imkonini beradi. Muqovalangan hujjatni rangli (qora, kulrang, oq, qizil, siyohrang, yashil, sariq) plastmassa prujinalar diametrini (6 mm dan 50 mm gacha) tanlash bilan xushbichim va ko‘rkam qilish mumkin.

Compact Cotb Binder SV 3000, High Performance CB 350, Heavy Duty CB 400, elektr yuritmali Electric CB 450, PM 12 mashinalari A4 shakldagi varaqlarni muqovalaydi. Metall prujinalar bilan muqovalash. Bu muqovalash ham chiroyli ko‘rinishni beradi, u oddiy va ishlatishda qulaydir. Unda A4 shakldagi 150 tagacha varaqni muqovalovchi diametri 5 mm dan 14 mm gacha bo‘lgan oq, qora-qizil va ko‘k prujinalar ishlatiladi. Bunday mashinalarga Comb Binder CB 600, Office Wire Binder WB 600 kabilarni misol sifatida keltirish mumkin. Termomuqovalash. Muqovalashning eng oddiy va tezkor usulidir: maxsus jildga termoyelim qatlami bilan birga hujjatlar apparatga joylanadi, 40 soniyadan keyin yuqori sifatli muqova tayyor bo‘ladi. Ularda turli xil jildlar: turli rangdagi, tuynukli va tuynuksiz, turli ko‘rinishdagi («len», «teri», «sayqal», «kompozit», «shaffof») va boshqalar ishlatiladi. Lekin termik ishlangan jildlardan hujjatlarni chiqarib olish va ularga qo‘shish umuman mumkin emas. FKS Grafibing BIC 600, Fastbing Practic 210 (Finlandiya), TERMAL BINDER T 90 va T 95 mashinalari qalinligi 100 mm (200 varaq) bo‘lgan A4 shaklli varaqlar to‘plamini muqovalash imkonini beradi. Qog‘oz qirquvchi asboblar (qog‘oz keskichlar) rulonli va boshqa qog‘ozlarni ishlatiladigan shakldagi varaqlarga (formatlar mm larda: A6 = 105 × 148; A5 = 148 × 210; A4 = 210 × 297; A3 = 297 × 420) moslab kesish va tayyor kitoblarning chetlarini kesib tashlash (tekislash) uchun mo‘ljallangan. Keskich turlari juda xilma-xildir: kichik (masalan, «Ideal» firmasining 1034, 1071, 2035), oyoqli (3905, 4700) dastaki keskichlaridan, to kesish uzunligi 340 mm dan 1100 mm gacha bo‘lgan va bir vaqtning o‘zida 20 dan 200 varaqqacha kesuvchi avtomatik dasturlanadigan keskichlargacha mavjud. Hujjatlarni yo‘q qilish mashinalari. Keraksiz hujjatlarni yo‘q qilish uchun ularni maydalab kesuvchi va mikromaydalaydigan mashinalar qo‘llaniladi. Hamma yo‘q qiluvchi mashinalar avtomatik yuritma va yo‘q qilinayotgan hujjatlar changi yoki briketlar uchun konteynerlar bilan ta’minlangan.

Yo‘q qiluvchilar turlari: – keraksiz hujjatlarni yo‘q qiladigan (uzunasiga kesish); – hujjatlarni yo‘q qilib, qog‘oz chiqindilariga aylantiradigan; – hujjatni qog‘oz changiga aylantiradigan (chiqindilarni aralashtirib, uzunasiga va ko‘ndalangiga qirqiladi, A4 shaklli varaq 9000 zarrachagacha qirqiladi); – maxsus (qog‘ozni metall mahkamlagichi bilan birga maydalaydi, chiqindilarni qog‘ozli xaltalarga joylaydi). «Rexel» firmasining (Angliya) qog‘ozni yo‘q qiluvchi 100 dan ortiq modeli juda ommabopdir, masalan, 70 Auto, 130 Auto, 2500 Auto, X9 High Security, X500 High Security, H16 Destroyer, VX5000, Destroyer va boshqalar.

Foydalanilgan adabiyotlar I. A. Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekison, 2011. I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublika aholisining Axborot- kutubxona bilan ta’minlashni tashkil etish to‘g‘risida»gi PQ–381- sonli Qarori. 20- iyun 2006- yil. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011–2015- yillarda axborot- kommunikatsion texnologiyalari bazasida axborot-kutubxona va axborot-resurs xizmatlari sifatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ № 1487- sonli Qarori. 2011- yil 23- fevral. «O‘zbekiston Respublikasining «Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi 2011- yil 13- apereldagi O‘RQ № 280- sonli Qonuni Axborot-kutubxona va axborot-resurs markazlari ishini tashkil qilish. Hujjatlar to‘plami. – T.: A. Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubx onasi nashriyoti, 2007. B. O. Mannonov, Y. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy ishda texnika vositalaridan foydalanish. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: TuronIqbol, 2006. B. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy muassasalarda texnika vositalaridan foydalanish. O‘quv qo‘llanma. – T., 2002. X. Akbarov. Kino-tele rejissura, montaj. O‘quv qo‘llanma. – T.: Ilm-Ziyo, 2007. V. L. Braydo. Ofis texnikasi – boshqarish va ish yuritish uchun. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma – T.: Mehnat, 2001. S. I. Rahmonqulova, F. Z. Roziyev. Vertual kutubxona. – T., 2000

O'xshashlar

Axborot-kutubxona muassasalarida ovozli texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida transport texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida nusxa ko‘chiruvchi va nusxa ko‘paytiruvchi texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida kommunikatsiya va telekommunikatsiya aloqa vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida axborot-kutubxona texnologiyasidan foydalanishning uslubiy tavsifi