Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларида қонунийликни таъминлаш - Huquqshunoslik - Referatlar

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларида қонунийликни таъминлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларида қонунийликни таъминлаш Режа: 1. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари соҳасидаги ислоҳотлар ва уларнинг натижалари 2. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари қонун ҳимоясида

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларида қонунийликни таъминлаш Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришган дастлабки кунларданоқ юртимизда яшаётган фуқароларнинг тинч-тотув, фаровон ҳаёт кечиришларига, уларнинг барча ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоя қилинишига алоҳида эътибор бериб келинмоқда. Зеро, мамлакатимизда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият ҳисобланади. Бу борада суд-ҳуқуқ соҳасида зарур ислоҳотлар ўтказилиб, янги қонунлар қабул қилинмоқда. Бу йўналишда мамлакатимизда 2014 йил 4 декабрдан эътиборан Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 6 майда қабул қилган «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуни ўз кучини йўқотиб, янги давлат органлари ва муассасаларига, шунингдек фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқишда вужудга келадиган ҳар қандай ижтимоий ва ҳуқуқий муносабатларни тартибга соладиган «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги янги қонун кучга кирганлигини алоҳида эътироф этиш лозим. Юртбошимиз Ислом Каримов таъкидлаганларидек, «...ҳар қайси мурожаатнинг ортида тирик жон турибди, уларда кимнингдир арздоди, керак бўлса, дарди, айрим амалдорлар томонидан йўл қўйилган адолатсизлик турганини ҳеч қачон унутмаслик лозим. Бу масалалар бўйича биз қанча лоқайд ва бетараф бўлиб юрсак, одамларнинг норозилиги шунча кўпаяди» 1 . Мазкур Қонун жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқишнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини янада такомиллаштиришга, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, юридик шахсларнинг қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишининг қўшимча кафолатларини таъминлашга хизмат қилади. Унда мурожаатларни замонавий ахборот-коммуникация воситалари ва технологияларидан фойдаланган ҳолда бериш имконияти 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Тошкент шаҳар Халқ депутатлари кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида сўзлаган нутқи // Халқ сўзи. – 2012. – №53.

ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланиб қўйилган. Айнан мана шу жиҳатлар Қонуннинг муҳим янгилиги ҳисобланади. Қонун талаблари асосида жисмоний ва юридик шахслар давлат органлари ҳамда муассасаларига, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига фақат ихтиёрийлик асосида, давлат тилида, қорақалпоқ тилида ёки ўзлари хоҳлаган, кўпчилик сўзлашадиган бошқа тилларда оғзаки, ёзма ва (ёки) электрон шаклда, якка тартибда ёки жамоа бўлиб ариза, шикоят ва (ёки) таклиф билан мурожаат этишлари мумкин. Шу билан бирга, юқорида кўрсатилган тартибдаги мурожаат этиш ҳуқуқидан чет эл давлатларининг жисмоний ва юридик шахслари, шунингдек, фуқаролиги бўлмаган шахслар хам фойдаланишга ҳақли. Эътиборли томони шундаки, мурожаатлар тури (ариза, таклиф, шикоят) ва шаклидан (оғзаки, ёзма, электрон) қатъи назар, бир хил юридик аҳамиятга эга. Шунингдек, қонунда мурожаатларни бир қатор усулларда бериш мумкинлиги назарда тутилган. Жисмоний ва юридик шахслар томонидан мурожаатлар ҳар доим мустақил ва ихтиёрий равишда уларда қўйилган масалаларни ҳал этиш ваколат доирасига кирадиган давлат органлари ва муассасаларининг ўзига бевосита ёхуд бўйсунув тартибида юқори турувчи органга, шунингдек фуқароларни ўзини ўзи бошқариш органларига ва оммавий ахборот воситалари таҳририятларига берилиши мумкин. Агар бу борадаги ваколат жисмоний ва юридик шахслар томонидан белгиланган тартибда вакилга берилган бўлса, у ҳолда ваколатли вакил томонидан мурожаат худди шу усулда берилиши мумкин. Шунингдек, мурожаат почта алоқаси воситалари ва (ёки) ахборот тизими орқали электрон шаклда ҳам юборилиши мумкин. Вояга етмаганлар, муомалага лаёқатсиз ва муомала лаёқати чекланган шахсларнинг манфаатидаги мурожаатлар уларнинг қонуний вакиллари (ота- оналар, васийлар, ҳомийлар) томонидан берилади. Шу билан бирга, қонун мурожаат қилувчилар зиммасига ҳам мажбурият юклайди. Жумладан, мурожаат этиш бошқа жисмоний шахсларнинг ҳуқуқ ва

эркинликларини, юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини, жамият ва давлат манфаатларини бузмаслиги керак, бирор- бир шахс мурожаатни ҳимоя қилишга ёки унга қарши қаратилган ҳаракатларда иштирок этишга мажбур қилинмаслиги лозим. Қоида бўйича, мурожаатларни бериш муддатлари белгиланмайди. Аммо, айрим ҳолларда, агар давлат органи ва муассасанинг мурожаатни кўриб чиқиш бўйича имкониятларига, жисмоний шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари, юридик шахснинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилишни таъминлаш заруратига боғлиқ бўлса, қонунларда назарда тутилган бошқа асосларга кўра, тегишли органга мурожаатни бериш бўйича аниқ муддат белгиланиши мумкин. Мурожаатга, агар аввал қабул қилинган бўлса, тегишли қарор ёки унинг кўчирма нусхаси, шунингдек, уни ҳар томонлама кўриб чиқиш, унда келтирилган важларни ўрганиш ва қўйилган масалани тўғри ҳал этиш учун зарур бўлган бошқа ҳужжатлар ҳам илова қилиниши мумкин. Ҳар қандай ҳолатда хам мурожаат этувчининг ўзи қандай ҳужжатларни мурожаатга илова қилиш зарурлигини мустақил ҳал этиш ҳуқуқига эга. Қонуннинг 6-моддасида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини расмийлаштиришда бир қатор ўзига хос хусусиятлар ҳам назарда тутилган. Жумладан, ҳар бир шахс мурожаатни Қонун талабларига риоя этган ҳолда расмийлаштиришни билиши муҳимдир. Жисмоний шахснинг мурожаатида унинг фамилияси, исми, отасининг исми ва яшаш жойи тўғрисидаги маълумотлар, юридик шахснинг мурожаатида эса унинг тўлиқ номи ва жойлашган жойи тўғрисидаги маълумотлар тўғри ва аниқ кўрсатилган бўлиши лозим. Манзилнинг аниқ ва тўлиқ кўрсатилмаганлиги мурожаатни кўриб чиқиш натижалари юзасидан берилган жавобнинг ўз вақтида етиб бормаслигига сабаб бўлиши мумкин. Қоида тариқасида, мурожаатда ушбу маълумотлар кўрсатилганидан кейин унинг мазмун- моҳияти кетмакет, эркин, лўнда ва равон тилда баён этилиши ҳамда давлат органи томонидан ҳал этилиши лозим бўлган масала аниқ кўрсатилиш керак.

Шуни ҳам назарда тутиш лозимки, мурожаатларни расмийлаштириш тартибига риоя этмаслик, шунингдек, жисмоний шахснинг фамилияси, исми, отасининг исми, яшаш жойи, юридик шахснинг тўлиқ номи, жойлашган жойи тўғрисидаги маълумотларнинг кўрсатилмаганлиги, булар тўғрисида ёлғон маълумотлар келтирилганлиги, мурожаатларнинг имзо билан тасдиқланмаганлиги мурожаатларни аноним деб топиш ва кўрмасдан қолдириш учун асос ҳисобланади. Қонунда кўрсатилганидек, давлат органлари ва муассасалари, шунингдек, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари олдига ҳал этиш учун қўйиладиган масала мурожаат турига қараб фарқланади. Жумладан, аризада жисмоний шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, юридик шахсларнинг қонуний манфаатларини амалга оширишда ёрдам кўрсатиш тўғрисидаги илтимос баён этилса, шикоятда жисмоний шахсларнинг бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш, юридик шахсларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги талаб кўрсатилади. Таклифда эса, давлат ва жамият фаолиятини янада такомиллаштиришга доир тавсиялар берилади. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, ёзма мурожаат жисмоний шахснинг имзоси, юридик шахс раҳбарининг ёки улар (жисмоний шахс, юридик шахс раҳбари) томонидан ваколат берилган шахсларнинг имзоси билан тасдиқланган бўлиши талаб этилади. Жисмоний ва юридик шахсларнинг вакиллари томонидан имзоланиб берилган мурожаатларга уларнинг мурожаатни имзолаш ваколатини тасдиқловчи ҳужжатлар илова қилиниши шарт. Ушбу талабларга риоя этмасдан тақдим этилган мурожаат уни имзолаш ҳуқуқига эга бўлмаган шахс томонидан имзоланган деб баҳоланади ва ушбу ҳолат мурожаатни кўрмасдан қолдириш учун асос бўлади. Ариза ёки шикоят масалани мазмунан ҳал этиши шарт бўлган давлат органига келиб тушган кундан эътиборан ўн беш кун ичида кўриб чиқилиши лозим. Агар ариза ёки шикоят бўйича қўшимча ўрганиш ва текшириш, қўшимча ҳужжатларни сўраб олиш талаб этилса, у бир ойгача муддатда кўриб чиқилиши мумкин.

Ариза ва шикоятни кўриб чиқиш учун текширув ўтказиш, қўшимча маълумотлар сўраб олиш ёхуд бошқа чора-тадбирлар кўриш зарур бўлган алоҳида ҳолатлардагина, уларнинг кўриб чиқиш муддатлари тегишли давлат органи раҳбари томонидан истисно тариқасида узоғи билан яна бир ойгача узайтирилиши мумкин. Ариза ва шикоятни кўриб чиқиш муддати узайтирилганлиги ва унинг сабаблари ҳақида мурожаат этувчига ёзма ёки электрон шаклда хабар қилинади. Таклиф эса, давлат органига ва муассасасига, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органига келиб тушган кундан бошлаб бир ойгача муддатда кўриб чиқилади ва натижалари ҳақида таклиф берган жисмоний ёки юридик шахсга ўн кунлик муддат ичида фақат ёзма шаклда хабар қилинади. Қўшимча ўрганишни талаб этадиган таклифни кўриб чиқиш муддати юқорида кўрсатилган тартибда ва муддатгача узайтирилиши мумкин. Таклифни кўриб чиқиш муддати узайтирилганлиги ва унинг сабаби ҳақида ҳам шундай тартибда мурожаат этувчига хабар қилинади. Қонунда давлат органлари ва муассасалари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари зиммасига ҳам бир қатор мажбуриятлар юклатилган. Жумладан, Қонун талабларига риоя этган ҳолда тақдим этилган мурожаатлар давлат органлари ва муассасалари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан кўриб чиқиш учун қабул қилиниши ва белгиланган тартиб ҳамда муддатларда кўриб чиқилиши шарт (Қонуннинг 20-моддасига мувофиқ, аноним мурожаатлар, жисмоний ва юридик шахслар вакилларининг ваколатини тасдиқловчи ҳужжатлар мавжуд бўлмаган мурожаатлар ва қонунда белгиланган бошқа талабларга мувофиқ бўлмаган мурожаатлар бундан мустасно). Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, мурожаат этиш ҳуқуқидан фойдаланаётганда жисмоний шахснинг жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеига, юридик шахснинг мулк шакли, жойлашган жойи (почта манзили), ташкилий-ҳуқуқий шакли ва бошқа ҳолатларига қараб камситишга йўл қўйилмайди.

Мурожаатларни кўриб чиқиш давомида жисмоний шахсларнинг шахсий ҳаёти, уларнинг илтимосига кўра, шахсига доир бирор-бир маълумот, шунингдек, юридик шахсларнинг фаолияти тўғрисидаги маълумотлар ҳам уларнинг розилигисиз ошкор этилиши мумкин эмас. Давлат сирини ёхуд қонун билан қўриқланадиган бошқа сирни ташкил этувчи маълумотлар, агар бу жисмоний шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, юридик шахсларнинг қонуний манфаатларини камситадиган бўлса, бошқа ахборотлар ҳам давлат органлари ва муассасалари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари мутахассислари томонидан ошкор этилишига йўл қўйилмайди. Давлат органига келиб тушган мурожаатлар шу орган томонидан ёки унинг мурожаатларни кўриб чиқиш бўйича мажбуриятлар зиммасига юклатилган мансабдор шахси томонидан ваколат доирасида кўриб чиқилади. Зарур ҳолларда давлат органи (мансабдор шахс) мурожаатни жойига чиқиб, манфаатдор тарафлар ва мутасадди ташкилотлар вакиллари иштирокида кўриб чиқиши мумкин. Мурожаат этувчининг ёки бошқа шахснинг йўқлигида мурожаатни кўриб чиқиш имкони бўлмаса, улар давлат органининг мансабдор шахси томонидан чақирилиши мумкин. Чақирилган мурожаат этувчи келмаганда мурожаат унинг иштирокисиз кўриб чиқилади, агар унинг иштирокисиз мурожаатни кўриб чиқиш имконият йўқ бўлса, у ҳолда жавоб юборилиши лозим. Қонун талабларидан келиб чиқиб, республикамизнинг ички ишлар органларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлашни такомиллаштириш бўйича қуйидагилар таклиф этилади: 1. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш механизмларини янада такомиллаштириш мақсадида хорижий ва МДҲга аъзо давлатлар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларининг илғор тажрибаларини ўрганиш ва ушбу фаолиятга жорий этиш. 2. Ички ишлар органи томонидан жисмоний ва юридик шахслардан келиб тушган мурожаатларда била туриб ёлғон маълумотлар баён этилганлиги аниқланса, мурожаатларни кўриб чиқишда қилинган харажатлар

жисмоний ёки юридик шахсдан суднинг қарорига кўра ундириб олиниши ҳақида аҳоли ўртасида тарғибот ва тушунтириш ишларини доимий ўтказиш. 3. ИИВнинг 2015 йил 5 майда қабул қилган 72-сонли буйруғининг 3-банди талаблари асосида Котибият негизида ташкил этилиши назарда тутилган ИИОларида мурожаатлар билан ишлашни мувофиқлаштирувчи бўлинма ёки гуруҳлар зиммасига ички ишлар органлари ходимлари томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини тартибга солувчи қонун ва буйруқ талаблари ўзлаштирилганлик даражаси, мурожаатларни ўз вақтида ҳамда қонуний ҳал қилинганлик ҳолатини доимий мониторинг қилиб бориш вазифасини юклаш. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари соҳасидаги ислоҳотлар ва уларнинг натижалари Мустақиллик йилларида шахснинг мурожаат этиш ҳуқуқларини кафолатлашга қаратилган бир қатор ислоҳотлар амалга оширилди. Биринчи навбатда, ушбу доирадаги муносабатларни тартибга солувчи норматив- ҳуқуқий база яратилди ва бугунги кунда такомиллаштирилмоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 35-моддасида «Ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилишга ҳақли. Аризалар, таклифлар ва шикоятлар қонунда белгиланган тартибда ва муддатларда кўриб чиқилиши шарт» лиги, 44-моддасида эса «Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш кафолатланганлиги» белгиланди. Бундан ташқари, шахснинг бу борадаги ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш мақсадида бир қатор қонун ҳужжатлари, жумладан: дастлаб Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 6 майда «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги 1 ; 2002 йил 13 декабрда «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунига

ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги 2 , 2014 йил 3 декабрда «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида» 3 ги қонунлари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ушбу қонун ижросини таъминлашга қаратилган «Давлат органлари ва давлат муассасаларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш тартиби тўғрисидаги намунавий низомни тасдиқлаш ҳақида»ги 73- сонли қарори 4 қабул қилинди. Шу ўринда савол туғилади. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари соҳасида амалга оширилган ислоҳотлар, хусусан, қабул қилинган норматив ҳужжатлар натижасида шахснинг бу борадаги ҳуқуқлари таъминлашида қандай ижобий ўзгаришлар бўлди? Мурожаат этиш ҳамда уларни кўриб чиқиш механизмларида илгари мавжуд бўлмаган қандай қулайликлар яратилди? Ушбу масала, албатта, мурожаатларга оид фаолиятнинг ҳуқуқий механизмларини таҳлил қилиш орқали аниқланади. Таҳлил қилинаётган масалага Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 3 декабрда қабул қилган «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуни нормаларини шарҳлаш орқали ойдинлик киритиш мумкин. Янги қонун жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқишнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини янада такомиллаштиришга, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, юридик шахсларнинг қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишининг қўшимча кафолатларини таъминлаб беришга қаратилган. Ушбу қонун билан илгари тартибга солинмаган бир қатор муносабатлар мувофиқлаштирилди. Аввало, юридик шахсларнинг ҳамда чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг мурожаат этиш ҳуқуқи қонуний асосда белгиланди, иккинчидан, жисмоний ва юридик шахсларнинг давлат ҳокимияти ва бошқарув органларига мурожаатларни электрон шаклда ҳам 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2003. – №1. – 7-м. 3 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2014. – №49. – 578-м. 4 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2015. – №13. – 154-м.

амалга ошириш ҳуқуқи қайд этилди, учинчидан, давлат органларининг раҳбарлари ёки бошқа ваколатли шахслари томонидан сайёр шахсий қабуллар ташкил этилиши мумкинлиги белгиланди. Шу билан бирга, Қонунда унинг амал қилиши доираси аниқ белгилади. Унга кўра, жисмоний ва юридик шахсларнинг кўриб чиқиш тартиби маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги, фуқаролик процессуал, жиноят- процессуал, жиноят-ижроия, хўжалик процессуал қонун ҳужжатлари ҳамда бошқа қонунлар билан белгиланмаган мурожаатларигина ушбу қонун доирасида кўриб чиқилади. Шу нуқта назардан, давлат органларига жисмоний ва юридик шахслардан бўладиган ҳар қандай мазмундаги мурожаатларни мазмуни ва кўриб чиқиш тартибига кўра икки гуруҳга ажратиш мумкин: 1) кўриб чиқиш тартиби Ўзбекистон Республикасининг «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуни билан белгиланган (умумий тарздаги) мурожаатлар; 2) кўриб чиқиш тартиби маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги, фуқаролик процессуал, жиноят-процессуал, жиноят-ижроия, хўжалик процессуал қонун ҳужжатлари ва бошқа қонунлар билан белгиланган мурожаатлар 1 . Кўриб чиқилаётган жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари институтининг шахс ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдаги аҳамияти ва ўрни беқиёсдир. Мурожаат қилиш орқали шахс ва давлат ўртасида бўладиган муносабатлардаги мувозанат таъминланади, шахснинг халқ ҳокимиятига таъсир кўрсатишининг самарали механизмлари шаклланади. Мурожаат қилиш ҳуқуқи фуқаролар томонидан ўз сиёсий манфаатларини амалга ошириш имконияти ҳисобланади. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари қонун ҳимоясида Мамлакатимизда амалга оширилаётган туб ислоҳотларнинг пировард мақсади, энг аввало, инсон манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликларини

таъминлашдир. Конституциямизга асосан инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари, шаъни ҳамда қадр-қиммати энг олий қадрият ҳисобланади. Асосий қонунимизнинг 35-моддасида ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Аризалар, таклифлар ва шикоятлар қонунда белгиланган тартибда ва муддатларда кўриб чиқилиши шартлиги белгиланган. Конституциянинг ушбу нормаси талабларини ҳаётга татбиқ этиш мақсадида Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 6 майда «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги, 2002 йил 13 декабрда «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги ва ниҳоят 2014 йил 4 декабрда «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонунлари қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуни 51 моддани ўз ичига олган 5 та боб иборат. Ушбу қонун фуқаролар, яъни жисмоний шахслар билан бир вақтда юридик шахсларнинг мурожаатлари соҳасидаги ижтимоий муносабатларни ҳам тартибга солиши билан аввалги «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонундан тубдан фарқ қилади. «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилиниши, биринчидан, юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солишдаги ҳуқуқий бўшлиқни бартараф этишни, иккинчидан, ахборот технологиялар соҳасидаги янгиликларни, давлат ҳокимият ва бошқарув органлари фаолиятининг демократлаштириш, очиқлигини таъминлаш соҳасидаги ислоҳотларни инобатга олган ҳолда фуқароларнинг давлат органларига мурожаат этиш, уларни кўриб чиқиш ва ҳал этиш тартибини янада такомиллаштиришга хизмат қилади.

Умумий қоидалар деб номланган 1-боб (1–9-м.)да: қонуннинг мақсади; мурожаатлар тўғрисидаги қонун ҳужжатлари; мурожаат этиш ҳуқуқи; мурожаатларнинг шакллари ; турлари; мурожаатларга қўйиладиган талаблар; мурожаатлар ва оммавий ахборот воситалари; жисмоний шахслар ва юридик шахсларнинг вакилларини қабул қилиш; мурожаатлар бўйича иш юритиш ҳақидаги нормалар киритилган. Ушбу Қонуннинг мақсади давлат органлари ва муассасаларига жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат. Шу ўринда савол туғилади, фуқароларнинг нодавлат нотижорат ташкилотлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва бошқа фуқаролик жамияти институтларига мурожаатлари қайси қонунлар билан тартибга солинади? Ўзбекистон Республикасининг 2013 йилда қабул қилган «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги қонунининг 14-моддасида фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) ваколатларига фуқароларни қабул қилишни амалга ошириш, уларнинг аризалари, таклифлари ва шикоятларини кўриб чиқиш белгилаб қўйилган. Аҳолининг айрим қатлами ўртасида, ҳатто айрим ходимлар ўртасида ҳам «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуннинг амал қилиш соҳаларини тўғри тушунмаслик ҳолатлари учраб турибди. Шунинг учун ушбу Қонуннинг 2-моддаси мазмунига эътиборингизни қаратмоқчимиз. У «Мурожаатлар тўғрисидаги қонун ҳужжатлари» деб номланиб, қуйидаги қоидаларни ўз ичига олади: Мурожаатлар тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ушбу Қонун ва бошқа қонун ҳужжатларидан иборатдир. Ушбу Қонуннинг амал қилиши: биринчидан, кўриб чиқиш тартиби маъмурий жавобгарлик тўғри- сидаги, фуқаролик процессуал, жиноят-процессуал, жиноят-ижроия, хўжалик процессуал қонун ҳужжатлари ва бошқа қонунлар билан белгиланган мурожаатларга; иккинчидан, давлат органларининг, шунингдек,

улар таркибий бўлинмаларининг ўзаро ёзишмаларига нисбатан татбиқ этилмайди. Қонунда жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари электрон шаклда ҳам бўлиши мумкинлиги белгиланган бўлиб, электрон мурожаатларга қўйиладиган талаблар ҳам қайд этилган. Унга кўра, « электрон мурожаат электрон рақамли имзо билан тасдиқланган ва электрон ҳужжатнинг уни идентификация қилиш имкониятини берадиган бошқа реквизитларига эга бўлган электрон ҳужжат шаклида бўлиши керак. Электрон мурожаат қонунда белгиланган талабларга мувофиқ бўлиши керак. Жисмоний шахснинг фамилияси (исми, отасининг исми), унинг яшаш жойи тўғрисидаги маълумотлар ёки юридик шахснинг тўлиқ номи, унинг жойлашган ери (почта манзили) тўғрисидаги маълумотлар кўрсатилмаган ёхуд улар ҳақида ёлғон маълумотлар кўрсатилган, шунингдек имзо (электрон рақамли имзо) билан тасдиқланмаган мурожаатлар аноним мурожаатлар деб ҳисобланади». Қонуннинг 2-боби жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаат этиш ҳуқуқларининг кафолатларига бағишланган нормаларни ўз ичига олади (10– 15-м.). Унда: мурожаат этиш ҳуқуқидан фойдаланилаётганда камситишга йўл қўйилмаслиги; мурожаат этиш ҳуқуқини амалга оширишнинг кафолатлари; мурожаат этилганда ҳуқуқлар, эркинликлар ва қонуний манфаатларга риоя этилишининг кафолатлари; мурожаатларни қабул қилиш ва кўриб чиқиш кафолатлари; мурожаатлар муносабати билан аён бўлиб қолган маълумотларнинг ошкор этилмаслиги кафолатлари; жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари муносабати билан уларнинг хавфсизлиги кафолатлари қайд этилган. Аввалги «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуннинг ушбу боби «Фуқароларнинг мурожаат этиш ҳуқуқлари кафолатлари» деб номланиб, унда фуқаролар мурожаат этиш ҳуқуқидан фойдаланаётганда ихтиёрийлик, мурожаат этиш ҳуқуқидан фойдаланаётганда камситишга йўл қўйилмаслиги, мурожаатларни қабул қилиш ва кўриб чиқишнинг

мажбурийлиги, мурожаатлар муносабати билан аён бўлиб қолган маълумотларнинг ошкор этилишига йўл қўйилмаслиги, мурожаат этиши муносабати билан уларнинг хавфсизлиги кафолатлари ҳақидаги қоидалар белгиланган эди. Қонуннинг 3-боби «Мурожаатларни бериш ва уларни кўриб чиқиш тартиби (16–20-м.)» деб номланиб, унда мурожаатларни бериш тартиби, муддатлари, кўриб чиқиш тартиби, кўриб чиқиш муддатлари, кўрмай қолдириш тўғрисидаги нормалар берилган. Қонуннинг мурожаатларни кўриб чиқиш тартиби тўғрисидаги моддасида қуйидагилар мукаммал берилган: Мурожаатни тўлиқ, холисона ва ўз вақтида кўриб чиқиш учун қўшимча маълумотлар, маълумотномалар ва материалларга зарурат пайдо бўлган тақдирда, мазкур мурожаатни кўриб чиқаётган давлат органининг мансабдор шахси мурожаат этган жисмоний ёки юридик шахсдан, шунингдек, ўз ваколатлари доирасида бошқа давлат органларидан қўшимча ахборотни сўраб олиши мумкин. Агар ахборот давлат сирини ёки қонун билан қўриқланадиган бошқа сирни ташкил этувчи маълумотларни ўз ичига олган бўлмаса, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларига, жамият ва давлат манфаатларига зарар етказмаса, давлат органлари, уларнинг мансабдор шахслари ўзларидан сўралаётган ахборотни ўн кун ичида тақдим этиши шарт. Мурожаатни кўриб чиқаётган давлат органи, зарур ҳолларда, мурожаат жойнинг ўзига бориб кўриб чиқилишини таъминлаши мумкин. Мурожаат этувчи ёки бошқа шахс йўқлигида мурожаатни кўриб чиқиш имкони бўлмаса, улар давлат органининг мансабдор шахси томонидан чақирилиши мумкин. Чақирилган мурожаат этувчи келмаган тақдирда давлат органининг мансабдор шахси мурожаатни унинг иштирокисиз кўриб чиқиш имкони йўқлиги ҳақида жавоб юборади. Мурожаатга жавобни давлат органининг раҳбари ёки бошқа ваколатли мансабдор шахси имзолайди.

Агар мурожаатда қўйилган масалалар хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига дахлдор бўлса, уларнинг вакиллари мурожаатни кўриб чиқишда иштирок этиш учун давлат органлари томонидан ўз ваколатлари доирасида жалб этилади. Агар мурожаатни кўриб чиқишда хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятини текшириш, шу жумладан молиявий-хўжалик фаолиятини текшириш (тафтиш қилиш) зарурати юзага келса, текшириш қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилади. Жисмоний ва юридик шахслар ўз мурожаатларини улар кўриб чиқилгунига қадар ва кўриб чиқилаётган вақтда мурожаат юзасидан қарор қабул қилингунига қадар ёзма ёхуд электрон шаклда ариза бериш орқали қайтариб олиш ҳуқуқига эга. Мурожаатни қайтариб олиш ҳақидаги ариза давлат органлари томонидан қонун бузилишларини аниқлаш ва бартараф этиш бўйича чоралар кўрилишини истисно этмайди. Бундан ташқари, ушбу бобнинг «Мурожаатларни кўрмай қолдириш» (20-м.) деб номланган алоҳида нормасида: аноним мурожаатлар; жисмоний ва юридик шахсларнинг вакиллари орқали берилган мурожаатлар, уларнинг ваколатини тасдиқловчи ҳужжатлар мавжуд бўлмаган тақдирда; қонунда белгиланган бошқа талабларга мувофиқ бўлмаган мурожаатлар кўриб чиқилмаслиги кўрсатилган (аввалги қонунда «Фуқароларнинг аризалар, таклифлар ва шикоятлар бериш тартиби ҳамда уларни кўриб чиқиш» деб номланган бобда аризалар, таклифлар ва шикоятларни бериш тартиби, бериш муддатлари, кўриб чиқиш тартиби, кўриб чиқиш муддатлари ҳақидаги моддалар киритилган). Қонуннинг 4-боби «Мурожаатларни кўриб чиқишда жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ҳамда давлат органларининг мажбуриятлари» (21–24-м.) деб номланиб, унда: мурожаатларни кўриб чиқишда жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари; қўлланиладиган

чора-тадбирлар; кўриб чиққан давлат органининг мажбуриятлари; умумлаштириш ва таҳлил қилиш тўғрисидаги моддалар мавжуд. Янги қонунда мурожаат этганлиги муносабати билан жисмоний шахс, унинг вакили, уларнинг оила аъзолари, юридик шахс, унинг вакили ва юридик шахс вакилининг оила аъзолари таъқиб қилинишига белгиланган тартибда барҳам бериш шарлиги, шунингдек, мурожаатлар бир йилда камида бир марта умумлаштирилиб, таҳлил қилиб борилиши ҳақида аниқ қоидалар киритилган. (Аввалги қонунда «мурожаатларни кўриб чиқишда фуқароларнинг ҳуқуқлари ва давлат органларининг мажбуриятлари» деб номланган бобда: мурожаатларни кўриб чиқишда фуқароларнинг шахсан иштирок этиш ҳуқуқи; қабул қилинадиган чора-тадбирлар; кўриб чиққан давлат органининг мажбуриятлари; фуқароларнинг мурожаатлари билан олиб бориладиган иш таҳлили ҳақидаги моддалар берилган.) Қонуннинг 5-боби «Якунловчи қоидалар (25–31-м.)» деб номланиб, унда: низоларни ҳал этиш, моддий зарарнинг ўрнини қоплаш ва маънавий зиённи компенсация қилиш, била туриб ёлғон маълумотлар баён этилган мурожаатларни кўриб чиқишда қилинган харажатларнинг ўрнини қоплаш, мурожаатлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жавобгарлик, айрим қонун ҳужжатларини ўз кучини йўқотган деб топиш, Қонун ҳужжатларини ушбу Қонунга мувофиқлаштириш, Қонуннинг кучга кириши ҳақидаги нормалар мавжуд. Ўзбекистон Республикасининг «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуни қабул қилиниши муносабати билан ушбу Қонун талабларини бузганлик учун Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 11 декабрда қабул қилган «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги қонунининг 7-моддасига асосан, амалдаги Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 144-моддаси қуйидаги таҳрирда баён этилди: «144-модда. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш, уларни кўриб чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз бузиш, ёзма ёхуд электрон шаклда жавоб юбормаслик, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид қарор қабул қилиш, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари тикланишини, мурожаат муносабати билан қабул қилинган қарорнинг бажарилишини таъминламаганлик ёки жисмоний шахсларнинг шахсий ҳаёти тўғрисидаги ёхуд юридик шахсларнинг фаолияти тўғрисидаги маълумотларни уларнинг розилигисиз ошкор этиш, худди шунингдек жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бошқача тарзда бузиш жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқларига, эркинликларига ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатларига ёхуд жамият ва давлат манфаатларига жиддий зиён етказилишига сабаб бўлса, – энг кам ойлик иш ҳақининг йигирма беш бараваригача миқдор-да жарима ёки икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд олти ойгача қамоқ билан жазоланади. Жисмоний шахсни, унинг вакилини, уларнинг оила аъзоларини, юридик шахсни, унинг вакилини ва юридик шахс вакилининг оила аъзоларини улар давлат органига, давлат муассасасига ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига мурожаат қилганлиги муносабати билан ёхуд билдирган фикри ва мурожаатидаги танқид учун, худди шунингдек бошқача шаклда танқид қилганлиги учун мансабдор шахс томонидан таъқиб этиш, – энг кам ойлик иш ҳақининг йигирма беш бараваридан эллик бара- варигача миқдорда жарима ёки икки йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади». Шунингдек, ушбу Қонуннинг 8-моддасига асосан, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига қуйидаги ўзгартишлар киритилди: 1) 43-модда қуйидаги таҳрирда баён этилди:

« 43-модда. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш, уларни кўриб чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз бузиш, ёзма ёхуд электрон шаклда жавоб юбормаслик, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид қарор қабул қилиш, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари тикланишини, мурожаат муносабати билан қабул қилинган қарорнинг бажарилишини таъминламаганлик – мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади»; 2) 241 1 -модданинг матни қуйидаги таҳрирда баён этилсин: «Қонуний тадбиркорлик фаолиятига тўсқинлик қилиш, яъни тадбиркорлик фаолияти субъектини давлат рўйхатидан ўтказиш, давлат хизмати кўрсатишнинг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибини ва муддатларини бузиш, тадбиркорлик фаолияти субъектини давлат рўйхатидан ўтказишни ғайриқонуний равишда рад этиш ёки уни давлат рўйхатидан ўтказишдан бўйин товлаш, давлат хизмати кўрсатишни ғайриқонуний равишда рад этиш ёхуд уни кўрсатишдан бўйин товлаш, хўжалик юритувчи субъектларнинг молия-хўжалик фаолиятини текшириш ва тафтиш қилишнинг белгиланган тартибини бузиш, тадбиркорлик фаолияти субъектининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини чеклаш, қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган статистика, молия, солиқ ҳисоботини ва бошқа ҳисоботларни, шунингдек ўзга ҳужжатларни талаб қилиб олиш ёхуд назарда тутилган ҳисоботни тақдим этишнинг белгиланган муддатлари ва тартибига зид равишда талаб қилиб олиш, худди шунингдек унинг мустақиллигини бошқача тарзда чеклаш ёки унинг фаолиятига бошқача тарзда қонунга хилоф равишда аралашиш, – мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг ўн бараваридан йигирма бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Худди шундай ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо чораси қўлланилганидан кейин бир йил давомида такрор содир этилган бўлса, – мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг йигирма баравари-дан ўттиз бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади»; 3) 241 2 - модданинг санкцияси қуйидаги таҳрирда баён этилсин: «фуқароларга энг кам иш ҳақининг икки бараваридан беш бараваригача, мансабдор шахсларга эса йигирма бараваридан олтмиш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади». (Аввалги қонуннинг 5-боби «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жавобгарлик» деб номланиб, унда: фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ижроси устидан назорат, мансабдор шахсларнинг фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жавобгарлиги, фуқаронинг ариза ёки шикоятини кўриб чиқишда қонун талабларининг бузилиши оқибатида фуқарога етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш, фуқаронинг ғайриқонуний хусусиятдаги ариза, таклиф ёки шикоят берганлик учун жавобгарлиги, фуқароларнинг била туриб сохта маълумотлар баён этилган мурожаатларини текширишга сарф қилинган харажатларни қоплаш, низоларни ҳал этиш моддалари бор эди). Ўзбекистон Республикасининг «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонунини аввалги «Фуқаролар мурожаатлари тўғрисидаги» қонун билан қиёсий таҳлил қилиш асосида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: биринчидан, юридик шахсларнинг мурожаатлари билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солишдаги ҳуқуқий бўшлиқ бартараф этилди; иккинчидан, мурожаатнинг янги «электрон мурожаат» шакли ҳуқуқ соҳасига ва амалиётга киритилди; учинчидан, давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахсларининг мурожаатларни кўриб чиқиш ва ҳал этишдаги масъулияти оширилди;

тўртинчидан , қонунда амалиётда дуч келинаётган такрорий мурожаат, мурожаатнинг дубликати, қўшимча мурожаатлар масалаларига аниқлик киритилиб, таъриф берилди ва уларни кўриб чиқишнинг тартиби белгиланди; бешинчидан, қонун нормалари аниқлаштирилди, мурожаатларни кўриб чиқишда ҳуқуқни қўллашнинг ягона амалиётини жорий қилиш имкони яратилди; олтинчидан, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаати тўғри- сидаги қонун талабларини бузганлик учун жавобгарлик кучайтирилди. Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, кўриб чиқилаётган жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари институтининг аҳамияти ва ўрни беқиёс. Мурожаат қилиш орқали шахс ва давлат ўртасида юзага келадиган муносабатлардаги мувозанат таъминланади, шахснинг халқ ҳокимиятига таъсир кўрсатишининг самарали механизмлари шаклланади. Фуқаролар сўз эркинлиги, сайлов ҳуқуқи, бирлашиш ва уюшма тузиш ҳуқуқи каби турли ҳуқуқ ва эркинликлар воситасида халқ ҳокимиятига таъсир кўрсатиши ҳамда унинг фаолиятини назорат қилиши мумкин. Бироқ, мурожаат қилиш ҳуқуқи юқоридаги имкониятлар билан бир қаторда фуқаролар ва давлат ўртасидаги муносабатларда энг кўп амалга ошириладиган имкониятдир. Мурожаат қилиш ҳуқуқи фуқаролар томонидан ўз сиёсий манфаатларини амалга ошириш имконияти ҳисобланади. Фуқаронинг мурожаат қилиш ҳуқуқининг мазмун-моҳияти сиёсий муносабатларда иштирок этишдан иборатдир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., дотс. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправително-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997. - 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Й. Жиноят -ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б.

O'xshashlar

Хўжалик судларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаат этиш ҳуқуқининг кафолатлари

Профилактика инспектори томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш.

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси қонунининг моҳияти

Ички ишлар органларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш