Yer monitoringi - Huquqshunoslik - Referatlar

Yer monitoringi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Yer monitoringi Reja : 1. Yer monitoringi tushunchasi va uning huquqiy ahamiyati. 2. Yer monitoringining maqsadi, vazifalari va mazmuni. 3. Yerlarni kompleks inventarlashtirish

www.arxiv.uz Tabiiy resurslardan, jumladan, yerdan oqilona foydalanishni huquqiy tartibga solish, avvalom bor, tegishli davlat organlari tomonidan yerga oid munosabatlarning huquqiy me`yorlarini ishlab chiqishni, qabul qilishni va uni muhofaza qilishning chora tadbirlarini yo`lga qo`yishni talab etadi. Davlatning ana shunday huquqiy boshqaruv tizimi kishilarning huquqiy xulq-atvorida yerlarni muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish tartibini o`rnatadi va huquqbuzarlarga nisbatan yuridik oqibatlarni keltirib chiqarish muqarrarligini ta`minlaydi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55- moddasiga muvofiq yer, boshqa tabiiy zaxiralar qatori, umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Umummilliy boylikni esa hech qaysi bir yer huquqi subyektlari - davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan xo`jasizliklarcha foydalanishga yo`l qo`yilmaydi. Chunki yer nafaqat hozirgi avlod, balki kelajak avlodlarimizning ham yashash makoni, ham ishlab chiqarish bazisidir. Shuning uchun uni muhofazalash mas`uliyatini davlat o`z zimmasiga olgandir. Yerlardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish uchun davlat o`zining maxsus vakolatlangan organlari orqali qonun hujjatlarida aks ettirilgan huquqiy talablarni bajarilishini nazorat qilib borishi kerak bo`ladi. Ushbu davlat nazorati yagona tizimda turuvchi yer monitoringi – inspeksiyasi – ekspertizasini tadbiq qilishni taqazo etadi. Bu tizimda birlamchi bosqich bo`lib yer monitoringi turadi va u yer inspeksiyasi (nazorati)ni aniqlashtiradi hamda juda serharajat tadbir – yer ekspertizasi samaradorligini ta`minlaydi.

www.arxiv.uz Xo`sh monitoring o`zi nima? Monitoring lotin tilida «Monitor» - kuzatish, nazoratlash, boshqarish degan ma`noni anglatib, u ma`lum bir obyektlarni (jumladan, tabiiy obyektlarni) holatini sistematik ravishda tekshirib borishdir. Bu termin tabiiy obyektlarga nisbatan rasman 1972 yil Birlashgan Millatlar Tashkilotining tabiatni muhofaza qilish bo`yicha o`tkazilgan Stokgolm konferensiyasida ilk bor ishlatildi. Shuning uchun bo`lsa kerak XX asrning 70-80 – yillargacha chop etilgan adabiyotlarda (ayniqsa Yer huquqida) bu atama juda kam qo`llanilgan. Yer monitoringi O`zbekiston qonunchiligida birinchi bor 1998 yil 30 aprelda qabul qilingan Yer kodeksining 14-moddasida aks ettirildi. Unga binoan yer monitoringi – yer tarkibidagi o`zgarishlarni o`z vaqtida aniqlash, yerlarga baho berish, salbiy jarayonlarning oldini olish va oqibatlarni tugatish uchun yer fondining holatini kuzatib turish tizimidan iborat. Yer tarkibidagi o`zgarishlar, ya`ni yerlarning maqsadli foydalanishligi, tuproq unumdorligi, sho`rlanganligi,, eroziyaga uchraganligi, botqoqlanganligi, ifloslanganligi, ortiqcha namlanganligi yoki qurib qolganligi, o`zboshimchalik bilan egallab olinganligi, tabiatni muhofaza etish talablarini bajarmaganligini kuzatib borishdir. Agar e`tibor bersangiz, yer monitoringi Yer kodeksining 90-moddasida, Jinoyat kodeksining 193, 197, 199- moddalarida, Ma`muriy javobgarlik to`¦risidagi kodeksning 65, 77, 82, 89, 91, 95, 104, 105, 106-moddalarida ko`rsatilgan huquqbuzarliklarni aniqlashda o`z xizmatini o`tashi kerak bo`ladi. Chunki yer tarkibidagi o`zgarishlar juda jadal sur`atlarda kechishi va maydon bo`yicha keng qamrovli bo`lishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi yer fondi esa shu kunga kelib 44,4 mln. ga teng. Yer kodeksining 8-moddasiga ko`ra mamlakatimiz yer fondi 8 xil

www.arxiv.uz toifalarga ajratilgandir. Ularning holatini kuzatib borish uchun turli xil monitoring usullardan foydalanishni takazo etadi. Yer monitoringi yagona atrof tabiiy muhit monitoringi tizimida turuvchi va uning mustaqil obyekti sifatida qaraluvchi hamda davlatning maxsus vakolatlangan organlari tomonidan olib boriluvchi tadbirdir. Yer toifalari va yer uchastkalarning huquqiy holati, foydalanish maqsadi va xarakteridan qat`iy nazar yer monitoringi obyekti bo`lib O`zbekiston Respublikasining butun yer fondi va uning ma`lum bir qismlari bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham u Yer kodeksida ajratilgan sakkiz toifadagi barcha yerlar uchun alohida qo`llaniladi. Yer monitoringining maqsadi, vazifalari va mazmuni. Yer monitoringining maqsadi – yer fondini qonun talablarida belgilangan tarzda muhofaza qilish va undan foydalanishni davlat nazoratini olib borish, o`z vaqtida huquqbuzarliklarni aniqlash, ularga baho berish, tabiiy va antropogen xarakterdagi yerlarga salbiy ta`sir etuvchi jarayonlarni oldini olish va ularning oqibatlarini bartaraf olish chora-tadbirlarini tavsiya etish. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 23 dekabr 469-sonli “O`zbekiston Respublikasida yer monitoringi to`¦risidagi Nizomni tasdiqlash to`¦risida”gi qaroriga muvofiq ishlab chiqilayotgan «Yer monitoringi to`¦risidagi Nizom» uning huquqiy tartibotini belgilab beradi. Unga muvofiq yer monitoringining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: yerlardan oqilona foydalanish va ularni muhofazalashning davlat boshqaruvini tashkillashtirish; yer fondi holatining ma`lum bir davrlarda o`zgarib borishini aniqlash uchun kuzatuv tizimini tashkillashtirish va olib borish

www.arxiv.uz orqali uni baholash, bashoratlash hamda salbiy oqibatlarni oldini olish va bartaraf etish etish chora-tadbirlarini tavsiyalash; davlat yer kadastri, yerdan foydalanish, yer tuzish, davlat yer nazoratini olib borish kabi funksional vazifalarni bajarish. Ushbu vazifalarni bajarish uchun yerlar ma`lum bir kuzatish maydonlariga ajratiladi, so`ngra, ulardan olingan ma`lumotlarni umumlashtirish orqali yagona respublika yer fondining monitoriningi aniqlaniladi. Yer kurrasida tabiiy obyektlarni kuzatib borish ko`lamiga ko`ra – lokal (mahalliy), regional (mintaqaviy) va global (kurraviy) miqyosdagi monitoringlar o`tkaziladi. Lokal monitoring aksariyat hollarda davlat, regional monitoring – mintaqaviy davlatlar va global monitoring – xalqaro tashkilotlar tomonidan olib boriladi. O`zbekiston Respublikasida yer monitoringini olib borish normativ hujjatlarga ko`ra – lokal, regional va respublika miqyosida olib borish ko`zda tutilgan. Lokal yer monitoringi ma`lum bir yer uchastkalari yoki ekologik-landshaftlar majmuasi (qo`riqxona, milliy bo¦, buyurtma qo`riqxona va shu kabi alohida muhofaza etiladigan hududlar yoki landshaftlarda) bo`yicha olib boriladi. Regional yer monitoringi tabiiy geografik kengliklarda (Ustyurt platosi, Orol bo`yi, Pskom to¦ tizmasi, Far¦ona vodiysi, SHerobod cho`li…) va ma`muriy-hududiy qismlarda (Qoraqalpo¦iston Respublikasi viloyatlar, tumanlar)da olib boriladi. Yer monitoringining mazmuni maxsus tashkillashtirilgan tasvirlash, izlanish va qidirishga doir tizimli kuzatishlardan iboratdir. Ularga: yerlarni egalari va yerdan foydalanuvchilarning yer toifalari, yer uchastkalari, dalalari, qishloq xo`jalik yerlari (su¦orma, lalmi, yaylov, haydalma), ekologik – landshaft majmualari;

www.arxiv.uz tuproq unumdorligiga ta`sir qiluvchi jarayonlar va omillar – aridlanish (quriqlanish), saxrolanish (cho`llanish), suv va shamol eroziyasi, gumus (chirindi) miqdorining o`zgarishi, tuproq tuzilmasining o`zgarishi, gipslashish, yovvoyi o`tlar bilan qoplanish, sho`rlanish, ekin maydonlarining butalashuvi, tuproqlarni pestitsid, gerbitsid, o¦ir metallar, radionuklidlar kabi zararli moddalar hamda sanoat, maishiy va boshqa chiqindilar bilan ifloslanishi; yaylovlarning o`zgarishiga sabab bo`luvchi jarayonlar – tabiiy holdagi o`simliklarning turi, tarkibi, hosildorligi, sifati va ozuqabopligi; gidrografik va su¦orish-meliorativ inshootlar hamda Orol dengizi qir¦oqlarining holati; tabiiy va antropogen geodinamik yer usti (ekzogen) va yer osti (endogen) jarayonlar – jarlanish, surilma, sel ketish, o`pqonlashish, karstlashish, cho`kish, yer qimirlash, qir¦oqni yemirish (degish), kurish, texnogen buzish, suv bostirish kabi salbiy oqibatlar; aholi punktlari, neft va gaz qazib olish, tozalash inshootlari, organik o`¦it (go`ng)larni to`plash, axlatxonalar, yo¦lash-yoqish materiallari, mineral o`¦itlar, zararli ximikatlar, avtotransport turish, zaxarli sanoat chiqindilari va radioaktiv moddalarni saqlash omborxonalari va shunga o`xshash sanoat obyektlari kiradi. Yer holatiga ta`sir etuvchi yuqorida sanab o`tilgan jarayonlar va omillar bo`yicha olingan ma`lumotlar davlatning maxsus vakolatlangan idoralari tomonidan baholaniladi va O`zbekiston Respublikasining umumiy va maxsus yer boshqaruvi organlariga tezkor ma`lumotlar, hisobot, bashorat va tavsiyanomalar sifatida taqdim qilinadi. Ularga ilova qilib yer

www.arxiv.uz holatining o`zgarish ko`lami, jarayonlarning xavflilik darajasi, yo`nalishi, jadallashuviga doir tematik xaritalar, kartogrammalar, jadval va diagrammalar berilishi kerak bo`ladi. O`zbekistonda yer monitoringi Yer resurslari davlat qo`mitasi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bosh boshqarmasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi tomonidan Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi, Arxitektura va shaharsozlik davlat qo`mitasi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidromoterologiya bosh boshqarmasi («Boshgidromet»), Geologiya va mineral resurslar davlat qo`mitasi hamda tegishli vazirliklar va idoralar ishtirokida olib boriladi. Yer resurslari davlat qo`mitasi esa ushbu vazirliklar va idoralarning faoliyatini muvofiqlashtiradi va yer monitoringiga oid ma`lumotlarni umumlashtiradi. Yer monitoringini olib borish davlat dasturlari asosida va yagona ilmiy tasdiqlangan va tajribada sinab ko`rilgan metodik usulda amalga oshiriladi. Ushbu dastur va usullar tegishli vazirliklar, davlat qo`mitalari, agentliklar va idoralar ishtirokida O`zbekiston Respublikasi Yer resurslari davlat qo`mitasi tomonidan ishlab chiqiladi hamda uni qo`llash yer monitoringini olib boruvchi korxona, tashkilot va muassasalar uchun majburiy hisoblaniladi. O`z navbatida korxona, tashkilot va muassasalar, qaysi idoralarga bo`ysinuvidan va mulk shaklidan qat`iy nazar, yerlarni tematik xaritalash va ularni holatini kuzatishga doir ma`lumotlarni tegishli yer resurslari xizmatlariga bepul beradilar. Chunki Yer resurslari davlat qo`mitasi ushbu ma`lumotlar asosida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga yer monitoringi va yer kadastri bo`yicha hisobot beradi. Turli davlat idoralari va yuridik shaxslardan olingan ma`lumotlar, yer resurslari xizmati mutaxassislari tomonidan

www.arxiv.uz to`liq tahlil qilingandan so`ng ularning o`zlariga umumlashtirgan holda bepul qaytariladi. Yer monitoringini olib borish xizmati turli mazmundagi kuzatuv ma`lumotlarni moslashtirish qoidasiga bo`ysingan (ya`ni yagona tasniflash, kodlash, o`lchov birligi tizimiga olib kelish, ma`lumotlar shaklini standartlash, me`yoriy-texnik bazalash, davlat koordinatlari va balandliklari bo`yicha tizimiga solish) tarzda umumlashtirishni amalga oshiradi. Yer monitoringiga doir ma`lumotlarni olish - masofali zondlash (aerokosmik tasvirlash va kuzatish), an`anaviy (yerdan turib tasvirlash va kuzatish), fond ma`lumotlarini solishtirish (yi¦ilgan ma`lumotlarni davriy solishtirish) orqali amalga oshiriladi. Yer holatini kuzatish muddati va davriyligiga qarab - tayanchli yoki boshlan¦ich (yer monitoringi bo`yicha dastlabki ma`lumotlarni qayd qilish), davriy (tabiiy xarakterdagi davrlar – yoz, qish, kuz, bahor yoki yillik ma`lumotlarni yi¦ish), tezkor (yil mobaynida yoki bir xil muddatda amalga oshiriladigan) monitoring turlari ajratiladi. Tayanchli yoki boshlan¦ich yer monitoringi yer toifalari, ekin maydonlari, yer uchastkalari, ekologik-landshaft majmualari bo`yicha amalga oshiriladi va ular tuman, shahar, qishloq, viloyat, Qoraqalpo¦iston Respublikasi va nihoyat, O`zbekiston Respublikasi miqyosida umumlashtiriladi. Tayanchli va davriy yer monitoringlari Qoraqalpo¦iston Respublikasi va viloyatlarda tegishli respublika va viloyat yer resurslari boshqarmalari, Toshkent shahrida esa Geodeziya, kartografiya va davlat kadastri huzuridagi Ko`chmas mulk davlat kadastri boshqarmasi tomonidan olib boriladi.

www.arxiv.uz Tezkor yoki «navbatchi» yer monitoringi tayanch va davriy monitoringlarga asoslangan tarzda olib boriladi. U aholi punktlarida tegishli Ko`chmas mulk davlat kadastrlari xizmatlari, qolgan hududlarda esa tuman Yer resurslari xizmatlari tomonidan olib boriladi. Qoraqalpo¦iston Respublikasi, viloyatlar Yer resurslari va Toshkent shahar Ko`chmas mulk davlat kadastri boshqarmalari Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi hududiy bo`linmalari bilan birgalikda 1 fevraldan kechiktirmagan holda yillik hisobotni Mahalliy davlat hokimiyati, Yer resurslari va Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitalariga topshiradilar. Yer fondiga salbiy ta`sir etuvchi o`ta xavfli va ruxsat etilgan me`yordan chiquvchi holatlar bo`yicha ma`lumotlar olinganda, hududiy bo`linmalar «tezkor» yer monitoringi ma`lumotlarini tegishli respublika markaziy idoralariga yuborishlari lozim. Yuqorida nomlari olinmagan yoki yer monitoringi ma`lumotlarini yi¦ishda ishtirok etmagan yuridik va jismoniy shaxslarga, yer monitoringi ma`lumotlari qonun hujjatlarida ko`rsatilgan tariflarga muvofiq, yer monitoringi ma`lumoti pullik to`lov asosida beriladi. Yer monitoringi davlat budjeti hisobidan amalga oshiriladi. Xalqaro va davlatlararo yer monitoringi dasturlarini amalga oshirish O`zbekiston Respublikasi bilan o`zga davlat, davlatlar va xalqaro tashkilotlar o`rtasida tuzilgan hamda tegishli implementatsiya (milliy qonunchilikka tadbiq qilish) jarayonlarini o`tgan xalqaro huquq manbalari shartnoma va kelishuvlarda aks ettirilgan tarzda moliyalaniladi. Yerlarni kompleks inventarlashtirish Umuman olganda, tabiiy obyektlarni monitoringini olib borish ularni kompleks ravishda inventarlashtirish orqali amalga

www.arxiv.uz oshiriladi. Lotin tilida «inventarium» – ro`yxatlash degan ma`noni anglatadi. Kompleks inventarlashtirish deb ma`lum bir tabiiy obyektlarni ma`lum bir hududlarda ikki va undan ortiq ko`rsatgichlari bo`yicha hisobini olish va ro`yxatlash tushuniladi. Yerlarni kompleks inventarlashtirish yer monitoringini olib borish uchun asos bo`ladi. Inventarlashtirish quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi: turli toifadagi yer egalari va yerdan foydalanuvchilar yerlari, dalalari, uchastkalari, sanitar-muhofaza tegralari va shunga o`xshash qishloq xo`jaligi yerlarini son jihatdan hisobga olish va ularning sifatini baholash; xo`jalik faoliyati natijasida yuzaga kelgan yer buzilish darajasi, xarakteri va ko`lamini aniqlash; foydalanilayotgan yerlarda suv manbalaridan foydalanish ko`lami, sifat darajasi va xarakterini aniqlash; yer fondi toifalari bo`yicha maydonlarni aniqlash; texnogen buzilgan yerlarni rekultivatsiya qilish (qayta madaniylashtirish) ning iqtisodiy–texnik asoslarini ishlab chiqish. Kompleks inventarlashtirishda yerlarni ekologik va zaminiy baholash uchun quyidagi yer inventarlashtirish turlaridan foydalaniladi: yer egalari va foydalanuvchilar yerlarini inventarlash; buzilgan yerlarni inventarlash; suv manbalari miqdori, zamonaviy holati va ulardan foydalanishni inventarlash; aholi punktlari yerlarini inventarlash va ularni to`¦rilab turish. Yerlarni inventarlashtirishga tayyorlash, dala va kameral (laboratoriya) ishlarini olib borish yagona metodik asosda va tegishli komissiyalar tomonidan o`tkaziladi. Tegishli komissiyalar tarkibiga «O`zdaverloyiha» instituti mutaxassislaridan - tashkilotiga qarashli yer tuzuvchi, tuproqshunos, geobotanik va

www.arxiv.uz gidrogeolog bilan bir qatorda yerdan foydalanuvchi yoki u tomonidan vakolatlangan shaxs ham kirishi mumkin. Yerlarni inventarlash davlat yer hisobi, uning sifat tasnifi va korxonalarning hisoboti asosida olib boriladi. Unda aerosur`atlash, topografik, tuproq, geobotanik, izlanish, hisoblash va boshqa yer tuzish ishlari mustaqil ravishda olib boriladi. Yerlarni kompleks inventarlashtirish ohirgi olingan yirik masshtabli kartografik yoki joy plani asosida amalga oshiriladi. Cho`l va chala cho`l mintaqalari hamda to¦li hududlar uchun 1:10.000 - 1:25.000 masshtabdagi, saxro va cho`l-saxro hududlari uchun 1:25.000 - 1:50.000 masshtabdagi xarita-planlardan foydalaniladi. Ayrim hollarda, masalan – texnogen buzilgan yerlar uchun 1:2.000 - 1:5.000 masshtabdagi xarita –planlardan foydalaniladi. Yerlarni kompleks ravishda inventarlashtirish natijasida quyidagi materiallar olinadi: to`liq holatni aks ettiruvchi va inventarlash turlari bo`yicha ma`lumotlarni beruvchi yerdan foydalanish planlari; yer ajratish hujjatlari, sanoat va neft qazib oluvchi korxonalarning yerlari va ulardan foydalanish bo`yicha hisobga olishni solishtiruv ro`yxati; qishloq xo`jaligi yerlari, buzilgan yerlar, suv manbalarining miqdori, ularning holati va foydalanishligi, aholi punktlari yerlari va boshqa yerlarni inventarlashtirish hisobi bo`yicha ro`yxat; har bir inventarlash turi bo`yicha qisqacha tushuntirish xat. O`zbekiston Respublikasi Yer qonunchiligiga muvofiq ravishda yer inventarizatsiyasi alohida tarzda buzilgan yerlar, suv manbalari, shahar yerlari, qishloq xo`jaligi yerlari uchun olib borilishi mumkin. Bularning hammasi yer monitoringini amalga

www.arxiv.uz oshirish yo`llari hisoblaniladi va yerlardan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilishni tartibga soladi. Yer monitoringini o`z vaqtida va sifatli qilib amalga oshirish davlat yer kadastrini yuritishni, yerdan foydalanish, yer toifalari va uchastkalaridan belgilangan maqsadda va oqilona foydalanish ustidan davlat nazoratini amalga oshirishni, yerlarni hozirgi va kelajak avlodlar uchun nes-nobud qilmasdan muhofaza qilishga doir axborot bilan ta`minlash imkonini beradi. Yer monitoringi ma`lumotlari asosida huquqni muhofaza qilish davlat organlari va tegishli davlat inspeksiyalari faoliyati, yo`nalishi va joyini aniq bir vaqtda maydonda va subyektlar bo`yicha olib borishni ta`minlaydi. Natijada juda katta miqdorda ham moddiy ham moliyaviy resurslar tejab qolinadi. Davlatning esa yer munosabatlarini tartibga solish funksiyasi samaradorligi oshadi.

O'xshashlar

Yer nizolarining sudlovligi

Yer tuzishni huquqiy tartibga solish

Yer huquqi predmeti va tizimi

Yer osti boyliklarini ekologik-huquqiy muhofaza qilish

Yer uchun haq to`lashni huquqiy tartibga solish