Yer uchun haq to`lashni huquqiy tartibga solish - Huquqshunoslik - Referatlar

Yer uchun haq to`lashni huquqiy tartibga solish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Yer uchun haq to`lashni huquqiy tartibga solish Yer shunday mol-mulk toifasiga kiradiki, u iste`mol mahsulotlari yaratish uchun asosiy vositalardan biri, xalq xo`jaligi inshootlari, qurilmalarini joylashtirish uchun esa bazis rolini o`ynaydi. Shu sababdan, barcha mol-mulkdan foydalanganlik uchun haq to`lanishligi singari yer uchastkalardan foydalanilganligi uchun ham yuridik va jismoniy shaxslar, xalqaro tashkilotlar, chet el yuridik va jismoniy shaxslari haq to`laydilar. Yoxud, O`zbekiston Respublikasi Yer kodeksida o`rnatilishicha, yerdan foydalanganlik uchun haq to`lanadi (28-modda). Garchi Yerdan foydalanganlik uchun haq yer solig`i va ijara haqi shaklida undiriladi. Yer solig`i va ijara haqi bilan bog`liq bo`lgan munosabatlar O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi, Yer kodeksi, Fuqarolik kodeksi, Ijara to`g`risidagi, Fermer xo`jaligi to`g`risidagi qonunlari, Fermer xo`jaligining Na`munaviy ustavi, O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo`mitasining 1997 yil 28 noyabrda qabul qilingan "Yer solig`ini hisoblash va to`lash tartibi to`g`risidagi yo`riqnoma"si va boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Shuning uchun yerdan foydalanganlik uchun haq undirish bilan bog`liq munosabatlarni faqat Soliq qonunchiligi bilan tartibga solinadi deb emas, yoki yer solig`i va ijara haqi huquq institutlarini faqat moliya huquqining instituti deb hisoblamasdan, balki bu huquq institutining boshqa huquq sohalari, chunonchi yer, fuqarolik, xo`jalik, qishloq xo`jalik huquqiga ham tegishli ekanligini e`tirof etish to`g`ri bo`ladi. Yerdan foydalanganlik uchun haq to`lovchilar bo`lib o`z mulkida, egaligida yoki foydalanishida yer uchastkalariga ega

www.arxiv.uz bo`lgan yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadilar. Demak, yuridik va jismoniy shaxslarga yer uchastkalari qanday shaklda tegishli bo`lishligidan qat`iy nazar, hoh u xususiy mulk asosida, hoh egalik huquqi asosida, hoh ijara shaklida, hoh bir umrlik meros huquqi ko`rinishida, hoh oddiy foydalanish asosida bo`lsin yerdan foydalanganlik uchun haq to`laydilar. Yana shuni ta`kidlash o`rinliki, yuridik va jismoniy shaxslar qonunda belgilangan tartibda yer uchastkalarini olganlaridan so`ng foydalanish-foydalanmasliklaridan qat`iy nazar yer uchun haq to`laydilar. Yer uchun haq to`lanadigan obyektlar bo`lib: birinchidan, mulk qilib olingan yer uchastkalari; ikkinchidan, qishloq va o`rmon xo`jaligini yuritish uchun egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; uchinchidan, korxonalar, binolar va inshootlar qurish uchun berilgan yer uchastkalari; to`rtinchidan, korxonalar, binolar va inshootlarga bo`lgan mulk huquqi o`tishi bilan birga egalik qilish va foydalanish huquqi ham o`tgan yer uchastkalari; beshinchidan, meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; oltinchidan, yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun berilgan yer uchastkalari; yettinchidan, jamoa bog`dorchiligi, polizchiligi, uzumchiligini yuritish uchun berilgan yer uchastkalari; sakkizinchidan, xizmat yuzasidan berilgan chek yerlar; to`qqizinchidan, meros, hadya yoki sotib olinishi natijasida uy-joy, dala hovli bilan birgalikda egalik qilish huquqi ham o`tgan yer uchastkalari; va, o`ninchidan, tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun doimiy foydalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkalari hisoblanadi. Yerdan foydalanganlik uchun haq undirish barcha toifadagi yer maydonlari uchun bir xil bo`lmasdan, tuproqning boniteti, suv bilan ta`minlanganlik darajasi, avtomobil yo`llariga yaqin-uzoqligi,

www.arxiv.uz shahar yoki tuman markaziga bo`lgan masofasi kabi mezonlariga qarab turli koeffitsiyentlarda belgilanadi. Masalan, qishloq joylardagi yer uchastkalari uchun fuqarolardan tuproq bonitetiga qarab 40 ballgacha bo`lsa - 0,75, 41 balldan 70 ballgacha - 1,00 va 70 balldan yuqori bo`lsa - 1,25 koeffitsiyentda yer solig`i undiriladi. Yoki yer uchastkalarining ma`muriy va sanoat markazlariga nisbatan joylashishiga qarab qishloq joylari uchun belgilangan yer solig`i stavkalariga Toshkent shahri atrofida 20 km.lik doirada - 1,3, viloyat markazi atrofida 15 km.lik doirada - 1,2 va hakozo sh.o`. oshiruvchi koeffitsiyentlar qo`llaniladi. Yerdan foydalanganlik uchun haq yerdan foydalanuvchi yuridik va jismoniy shaxs qayerda joylashgani yoki yashayotganligidan qat`iy nazar yer uchastkasi qaysi shahar yoki tuman hududida bo`lsa, shu shahar yoki tuman soliq inspeksiyasi tomonidan undiriladi va shu tuman yoki shahar mahalliy budjetiga o`tkaziladi. Yerdan foydalanganlik uchun haq sifatida budjetga o`tkazilgan mablag`lardan tuproq unumdorligini saqlash va tiklash, yerlarni ishlab chiqarish faoliyati natijalarining salbiy oqibatlaridan himoya qilish, yerlarni meliorativ holatini yaxshilash, qishloq va o`rmon xo`jaligiga mo`ljallangan yerlarning sifati va unumdorligini oshirish, ekologik sof mahsulot yetishtirishni rag`batlantirish, buzilgan yerlarni qayta tiklash, agrotexnika, o`rmon melioratsiyasi tadbirlari, tuproqni himoya qilish tadbirlarini o`tkazish, yerdan foydalanuvchilarning aybi bo`lmagan holda buzilgan yer uchastkalarini vaqtincha konservatsiya qilish tufayli ulardan keladigan daromadning kamayishini qisman qoplash, yerdan oqilona foydalanish va muhofaza qilishni iqtisodiy rag`batlantirish maqsadlarida foydalaniladi.

www.arxiv.uz 2. Yer solig`i va uning stavkalari Yer solig`i yer egalari mulkdorlari va foydalanuvchilaridan yerdan foydalanganlik uchun undiriladigan eng asosiy haq shakllaridan biridir. O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi (96-modda), Yer kodeksi (28-modda) normalarida belgilanishicha, yuridik va jismoniy shaxslar yer uchastkalari ularga egalik, mulk, yoki foydalanish huquqi asosida tegishli bo`lishligidan qat`iy nazar yer solig`i to`laydilar, uning miqdori yer uchastkasining sifatiga, joylashishiga va suv bilan ta`minlanish darajasiga qarab belgilanadi. Yer solig`ining miqdori, stavkalari, hisoblash hamda to`lash tartibi O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi (99, 103-104- moddalar), O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo`mitasi tomonidan 1997 yil 27 noyabrda qabul qilingan "Yer solig`ini hisoblash va to`lash tartibi to`g`risida"gi Yo`riqnoma asosida amalga oshiriladi. Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlarga nisbatan yer solig`i yerning bonitet bahosiga qarab belgilanadi, ammo quyida sanab ko`rsatilgan holatlarda yer solig`i stavkasi oshirilgan miqdorda bo`ladi. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 99-moddasida ko`rsatilishicha, yer solig`ining stavkalari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanib, qishloq xo`jalik yerlarining sifati yer uchastkasi mulkdori, yer egasi yoki yerdan foydalanuvchining aybi bilan yomonlashgan (boniteti pasayib ketgan) taqdirda, yer solig`i yerning sifati yomonlashuviga qadar belgilangan stavkalar bo`yicha undiriladi. Shuningdek shaharlar va shahar poselkalarining ma`muriy chegaralarida joylashgan qishloq xo`jalik ahamiyatiga molik yerlar uchun yer solig`i qishloq xo`jalik yerlariga belgilangan stavkalarning ikki baravari miqdorida

www.arxiv.uz undiriladi. Bulardan tashqari, berilgan yerlardan ikki yil davomida foydalanmagan jismoniy shaxslardan yer solig`i uch baravar miqdorda undiriladi. Yer solig`i miqdori yer uchastkalarining ma`muriy va sanoat markazlariga nisbatan joylashishiga qarab ham turlicha bo`ladi. "Yer solig`ini hisoblash va to`lash tartibi to`g`risida"gi Yo`riqnomaning 4-bandida ko`rsatilishicha, Qishloq joylari uchun belgilangan yer solig`i stavkalariga ma`muriy va sanoat markazlarida joylashgan yer uchastkalarga quyidagi oshuvchi koeffitsiyentlar qo`llaniladi: 1) Toshkent shahri atrofida 20 km.li doirada - 1,3; 2) Qoraqalpog`iston Respublikasi poytaxti va viloyatlar markazi atrofida 15 km doirada - 1,2; 3) tuman markazlari atrofida (tuman ma`muriy chegarasi doirasida) 10 km doirada -1, 15; 4) boshqa shaharlar tevaragida 5 km doirada - 1,1. Bir aholi punkti yoki qishloq xo`jalik korxonasi atrofida yagona yer solig`i stavkasi belgilash maqsadida ular hududining qanday qismi qaysi zonaga kiritilishiga qarab, ularni butunlay shahar doirasidagi zonaga kiritish yoki mazkur zonadan butunlay chiqarib tashlash mumkin. Yo`riqnomaning 5-bandida qishloq joylardagi yer uchastkalaridan foydalanganlik uchun fuqarolardan olinadigan yer solig`i stavkalari belgilangan. Unga ko`ra, yer solig`i stavkalariga tuproq bonitetiga qarab quyidagi koeffitsiyentlar qo`llaniladi: 40 ballgacha - 0,75; 41 balldan 70 ballgacha - 1,00; 70 balldan yuqori - 1,25. Yer solig`ini hisoblab chiqarish va to`lash tartibiga soliq qonunchiligida alohida e`tibor berilgan. Yer solig`ini hisoblash va to`lash bilan bog`liq bo`lgan munosabatlar O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 103-104-moddalari hamda "Yer

www.arxiv.uz solig`ini hisoblash va to`lash tartibi to`g`risida"gi Yo`riqnomaning tegishli bandlari bilan tartibga solinadi. Soliq kodeksining 103-moddasida ko`rsatilishicha, yer solig`i yuridik shaxslar tomonidan har yili 1 yanvargacha bo`lgan holatga qarab mustaqil hisoblab chiqariladi va soliq bo`yicha hisob-kitoblar yer uchastkasi joylashgan hududdagi soliq organiga joriy yilning 1 fevraligacha taqdim etiladi. Yil davomida ajratilgan yer uchastkalari uchun soliq yer uchastkasi ajratilganidan keyingi oydan e`tiboran to`lanadi, masalan, korxonaga tegishli hokimiyat organining 15 apreldagi qarori bilan yer ajratilgan bo`lsa, bu korxona yer solig`ini 1 maydan boshlab to`laydi. Agar yer uchastkasi qaytarib olingan, sotilgan taqdirda soliq undirish to`xtatiladi, masalan, yer uchastkasi hokimiyat organining qarori bilan 25 avgustda olib qo`yilsa, 1 avgustdan boshlab yer solig`i to`lash to`xtatiladi. Yuridik shaxslarga yer solig`i to`lash bo`yicha imtiyozlar berilganda ular bunday huquq paydo bo`lgan oydan e`tiboran soliq to`lamaydilar. Yer solig`i bo`yicha imtiyoz tugatilgandan so`ng yuridik shaxslar keyingi oydan boshlab yer solig`i to`lay boshlaydilar. Jismoniy shaxslarga yer solig`ini to`lash to`g`risidagi to`lov xabarnomasi soliq organlari tomonidan har yili 1 maydan kechikmay topshiriladi va ulardan joriy yilning 1 noyabrgacha undirib olinadi. Ko`p qavatli uylarda yashovchi jismoniy shaxslardan yer solig`i olinmaydi. O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 103-moddasida ko`rsatilishicha, yer solig`i yuridik shaxslar (qishloq xo`jalik korxonalaridan tashqari) tomonidan yilning har choragida, teng ulushlarda chorakdagi ikkinchi oyning 15-kunigacha, qishloq

www.arxiv.uz xo`jalik korxonalari tomonidan esa bir yilda bir marta hisobot yilining 15 dekabrigacha to`lanadi. Qishloq xo`jalik korxonalaridan yer solig`ini undirish O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 1 oktabrdagi "Qishloq xo`jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig`ini joriy etish to`g`risida"gi Farmoni asosida amalga oshiriladi. Unga ko`ra, qishloq xo`jalik ekinzorlaridan foydalanish samaradorligini oshirish, qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchining mehnat natijalaridan iqtisodiy manfaatdorligini kuchaytirish hamda soliqqa tortish tizimini soddalashtirish maqsadida qishloq xo`jalik korxonalari daromad, qo`shilgan qiymat, ekologiya, suv, yer ostidan foydalanganlik, mol-mulk, yer, ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish soliqlari o`rniga yagona yer solig`ini to`laydilar. Yagona yer solig`i to`lovchilar bo`lib qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaliklari), fermer xo`jaliklari, agrofermalar hisoblanadilar. Dehqon xo`jaliklari esa Dehqon xo`jaligi to`g`risidagi qonunda belgilangan tartibda soliq to`laydilar. Qishloq xo`jaligini yuritish uchun egalik qilish, foydalanish, yoki ijaraga berilgan yer uchastkalari yagona yer solig`iga tortish obyekti bo`ladi. Yagona yer solig`ining miqdori yer maydonini qayerda joylashganligi, sifati (ball-boniteti)ni va suv bilan ta`minlanganligini hisobga oluvchi bazaviy stavkalar hamda tuzatish koeffitsiyentlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadigan yer maydoni birligiga qayd etib qo`yilgan to`lov holida belgilanadi. Yagona yer solig`ining miqdori qishloq xo`jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarning xo`jalik faoliyati natijalariga bog`liq bo`lmaydi. 3. Yer solig`i bo`yicha imtiyozlar.

www.arxiv.uz Yer solig`i bo`yicha imtiyozlar deganda yer solig`i undirilmaydigan yoki yerdan foydalanganlik uchun soliqqa tortilmaydigan ayrim toifadagi yer uchastkalari hamda ma`lum guruh yuridik va jismoniy shaxslarga berilgan huquqlar tushuniladi. Demak, shunday toifadagi yerlar, yoxud shunday guruh yuridik va jismoniy shaxslar borki, ular yer solig`i to`lashdan yoki solig`iga tortilishdan ozod etiladilar. Ma`lum toifadagi yer uchastkalarining soliqdan ozod etilishiga asosiy sabab, bunday yerlardan foydalanishning umumiyligi (masalan, ko`chalar, sohil bo`ylari, qabristonlar va hakozo), tabiatni muhofaza qilishga qaratilganligi, tarixiy-madaniy ahamiyatga molikligi, elektr, avtomobil, temir yo`llari o`tganligi, ilmiy, sport yoki sog`lomlashtirish ahamiyatiga ega ekanligi va boshqa shunga o`xshashlardadir. Yuridik shaxslarning yer solig`i to`lashdan ozod etilishining madaniyat, maorif, sog`liqni saqlash, ijtimoiy ta`minot, xayriya jamg`armalari xususiyatiga ega bo`lishligida, jismoniy shaxslarni esa nogiron, pensioner, boquvchisini yo`qotgan bo`lishligi bilan izohlash mumkin. Soliq solinmaydigan yer uchastkalari toifalari O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 101-moddasi va "Yer solig`ini hisoblash va to`lash tartibi to`g`risida"gi Yo`riqnoma bilan belgilanadi. Ushbu me`yoriy hujjatlarga ko`ra quyidagi yer uchastkalariga soliq solinmaydi: 1) Shaharlar, shahar poselkalari va qishloq aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yerlari, ya`ni maydonlar, ko`chalar, yo`llar, sohil bo`ylari, ariq tarmoqlari, qabristonlar; 2) Jamoa bog`dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligining, jamoa garajlarining umumiy foydalanishdagi yerlari, ya`ni ularga sug`orish tarmoqlari, yo`llar, kollektorlar va boshqa umumiy foydalanishdagi yerlar kiradi; 3) Tabiatni muhofaza qilish ahamiyatiga molik yerlar, ya`ni davlat

www.arxiv.uz qo`riqxonalari, milliy va dendrologiya bog`lari, botanika bog`lari, zakazniklar (ov qilishga mo`ljallanganlari bundan mustasno), tabiat yodgorliklari, ihota daraxtzorlari egallagan yerlar; 4) tarixiy- madaniy ahamiyatga molik yerlar, ya`ni tarixiy-madaniy qo`riqxonalar, xotira bog`lari, sag`analar, arxeologiya yodgorliklari, tarix va madaniyat yodgorliklari egallagan yerlar; 5) Suv fondi yerlari, ya`ni daryolar, ko`llar, suv omborlari, kanallar, dengizlar, muzliklar, botqoqliklar, gidrotexnika va boshqa suv xo`jaligi inshootlari egallagan yerlar; 6) elektr uzatish liniyalari, podstansiyalar, umumdavlat aloqa liniyalari va ularning inshootlari egallagan yerlar. Bunda havo va kabel elektr liniyalarini qurish uchun yerlar qurilish davrida vaqtincha foydalanish uchun ajratiladi, elektr liniyalaridan doimiy foydalanishga yerlar faqat 1000 voltdan yuqori kuchlanishli elektr liniyalarining ustunlari, kabel elektr liniyalarining yer ustidagi inshootlari, kuchlanishni kamaytiradigan podstansiyalar, taqsimlash va seksiyalash punktlari bilan band yer uchastkalari ajratiladi. Elektr liniyasi uchun ustun ostidagi yer maydoni amalda egallab turgan joyiga uning atrofidagi doiradan liniya 2 kilovattdan 20 kilovattgacha bo`lsa 1 metr qo`shib, kuchlanish 35 kilovattdan 540 kilovattgacha bo`lsa 2 metr qo`shib hisoblanadi. Kuchlanishi 1000 voltdan kam bo`lgan elektr liniyalari uchun ustunlar egallagan joylar soliq solinadigan maydondan chiqarib tashlanmaydi. Elektr liniyasi qurish uchun ajratilgan yer uchastkasi qurilish davrida yer solig`ini to`lashdan ozod qilinadi. Foydalanish chog`ida esa kuchlanishi 1000 voltdan yuqori bo`lgan elektr liniyalari ustunlari band qilib turgan yerlar, shuningdek ulardagi inshootlar, podstansiyalarning o`rinlari solig`dan ozod qilinadi; 7) Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo`llari, temir yo`llarning

www.arxiv.uz umumiy tarmog`i, umumiy foydalanishdagi shahar elektr transporti, metropoliten va ularning inshootlari egallagan yerlar. Bu toifa yerlarga ko`priklar, kyuvetlar, yo`l chetidagi zaxira maydonlar, banket ketidagi ariqlar, yuqoridan suv chegirish kanallari, qiyaliklarga o`rnatilgan to`siqlar, avtobus bekatlari, yo`l chetlaridagi to`xtash joylari, traktor yo`llari, piyoda va velosipedchilar yo`llari kiradi; 8) Sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari, suzish havzalari, sportning texnik turlari obyektlari va boshqa jismoniy tarbiya-sog`lomlashtirish komplekslari, onalar va bolalarning dam olish va sog`lomlashtirish joylari, sanatoriy kurort muassasalari va dam olish uylari, o`quv- mashq bazalari egallagan yerlar; 9) Magistral suv quvurlari, neft va gaz quvurlari, issiqlik trassalari, magistral kanalizatsiya kollektorlari va ularning inshootlari, suv olish va tozalash inshootlari, shuningdek suv ta`minoti va kanalizatsiyaga tegishli boshqa obyektlar egallagan yerlar. Suv ta`minoti va kanalizatsiyaning boshqa inshootlari tarkibiga nasos stansiyalari, kuzatish quduqlari va aholi punktlaridagi suv quvurlari hamda kanalizatsiya tarmoqlarining dyukerlari, suv ko`tarish minoralari kabilar kiradi; 10) Samolyotlarning uchish-qo`nish maydonlari, shu jumladan ularni yerda boshqarish yo`lkalari va to`xtash joylari, fuqaro aviatsiyasi aeroportlarining radionavigatsiyasi va elektr yoritish uskunalari joylashgan yerlar; 11) Ishlab chiarish inshootlari qurilishi uchun ajratilgan va O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan qurilish ishlari to`xtatib qo`yilgan yerlar; 12) gidrometeorologiya va gidrogeologiya stansiyalari hamda postlari egallagan yerlar; 13) ilmiy tashkilotlarning qishloq xo`jaligi ahamiyatiga molik va o`rmon fondidagi yerlari, qishloq va o`rmon xo`jaligi sohasidagi ilmiy- tadqiqot tashkilotlari hamda o`quv yurtlariga qarashli tajriba,

www.arxiv.uz eksperimental va o`quv-tajriba xo`jaliklarining bevosita ilmiy va o`quv maqsadlari uchun foydalaniladigan yerlari. Belgilangan tartibda tasdiqlangan mavzular bo`yicha ilmiy tajribalar, eksperimental ishlari o`tkazish, yangi navlar seleksiyasi va boshqa ilmiy va o`quv ishlari uchun foydalanilgan ekinlar va daraxtlar bilan band bo`lgan yerlar soliq to`lashdan ozod qilinadi; 14) Yangi o`zlashtirilayotgan yerlar va meliorativ holatini yaxshilash ishlari olib borilayotgan sug`oriladigan yerlar loyihada nazarda tutilgan muddatga, lekin ishlar boshlanganidan e`tiboran ko`pi bilan besh yilga; 15) Zaxira yerlar; 16) Rekreatsion ahamiyatga molik yerlar, ya`ni aholining ommaviy dam olishi va turizmni tashkil etish uchun tegishli muassasalarga berilgan yerlar, o`rmon bog`lari, bog`lar, hiyobonlar, plyajlar; 17) Sog`lomlashtirish ahamiyatiga molik yerlar, ya`ni kasallikni oldini olish va davolashni tashkil etish uchun qulay tabiiy omillarga ega bo`lgan yerlar; 18) Yakka tartibda uy-joy qurish va shaxsiy yordamchi xo`jalik yuritish uchun qonunda belgilangan normada berilgan yerlar ikki yil muddatga; 19) Soliq to`lovchining balansida bo`lgan hamda tadbirkorlik faoliyatida foydalanilmayotgan fuqarolik himoyasi va safarbarlik ahamiyatiga molik obyektlar egallagan yerlar. Bundan tashqari, qishloq xo`jaligi va o`rmon xo`jaligi korxonalarining o`rmonlar va ihota daraxtzorlari, ta`lim, madaniyat va sog`liqni saqlash obyektlari, shuningdek sport obyektlari bilan band bo`lgan yerlari hamda qishloq xo`jalik korxonalarining yangi bog`lari va tokzorlari, ular hosilga kirgunga qadar soliq to`lashdan ozod qilinadi. Yer solig`i to`lashdan ozod qiluvchi imtiyozlar ba`zi toifadagi yuridik va jismoniy shaxslarga ham berilgan. Bu imtiyozlar O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 102-moddasida

www.arxiv.uz o`rnatilgan. Unga ko`ra quyidagi yuridik shaxslar yer solig`i to`lashdan ozod etiladilar: 1) notijorat yuridik shaxslar (budjetdan moliyaviy ta`minlamagan boshqaruv organlari va ilmiy-tadqiqot muassasalari bundan mustasno), yer uchastkalaridan tadbirkorlik faoliyati yo`lida foydalanayotganlaridan tashqari. Notijorat tashkilotlar deganda faqat davlat budjeti mablag`lari hisobidan moliyalangan, harajatlarni qoplash uchun tasdiqlangan smetalar boirasida budjetdan datatsiya oladigan korxona, muassasa, tashkilotlar; xayriya birlashmalari, uyushmalar, ya`ni tadbirkorlik faoliyatidan daromad olishni ko`zlamaydigan tashkilotlar tushuniladi; 2) madaniyat, maorif, sog`liqni saqlash va ijtimoiy ta`minot muassasalari. Bunday muassasalarga kutubxona, muzey, klub, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, madaniyat va istirohat bog`lari, botanika, hayvonot bog`lari, televideniye, radio kompaniyalari, teatr, kinoteatr, sirklar, kinostudiyalar, maorif muassasalari, bolalar uylari, sog`liqni saqlash muassalari, nogironlar va qariyalar uylari va boshqalar kiradi; 3) dehqon (fermer) xo`jaliklari davlat ro`yxatidan o`tgan kundan boshlab 2 yil muddatga; 4) chet el investitsiyasi ishtirokidagi ishlab chiqarish faoliyati bilan shug`ullanuvchi korxonalar ro`yxatga olingandan boshlab 2 yil muddatga; 5) ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar tashkil etadigan korxonalar (savdo, vositachilik, ta`minot sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug`ullanadigan yuridik shaxslar bundan mustasno); 6) "Sog`lom avlod uchun" xalqaro xayriya jamg`armasi, O`zbekiston Respublikasi Qizil Yarim Oy jamiyati, "Nuroniy" jamg`armasi korxonalari, bo`shatib olinayotgan mablag`lardan o`zlarining ustavida belgilangan vazifalarini bajarish uchun foydalanish sharti bilan; 7) Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlarida yangi tashkil etilgan turistik

www.arxiv.uz faoliyat bilan shug`ullanuvchi korxonalar tashkil topgan paytdan e`tiboran birinchi foyda olguniga qadar, bu muddat ular ro`yxatga olingandan boshlab uch yildan oshmasligi lozim; 8) O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki va uning muassasalari. Shu moddada ko`rsatilishicha, quyidagi jismoniy shaxslar yer solig`i to`lashdan ozod qilinadilar: 1) yaylov chorvachiligining cho`ponlari, yilqiboqarlari, mexanizatorlari, veterinar vrachlari va texniklari; 2) "O`zbekiston Qahromoni", Sovet Ittifoqi Qahromoni, Mehnat Qahromonlari, uchala darajali Shuhrat ordeni bilan taqdirlanganlar, 1941-1945 yillardagi urush nogironlari va qatnashchilari; 3) Xizmatni Afg`oniston Respublikasida va jangovor harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha bo`lgan qo`shinlarning cheklangan kontingenti tarkibida o`tagan harbiy xizmatchilar hamda o`quv va sinov yig`inlariga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar; 4) haqiqiy muddatli harbiy xizmatga chaqirilgan harbiy xizmatchilarning oilalari - xizmat muddati davomida; 5) 1 va 2 guruh nogironlari; 6) yolg`iz pensionerlar; 7) boquvchisini yo`qotgan ko`p bolali oilalar; 8) konsentratsion lagerlarning sobiq yosh tutqunlari, Chernobil AES dagi falokat oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan shaxslar; 9) ko`chirib keltirilgan fuqarolar kelib joylashgan yer uchastkalari bo`yicha yer uchastkasi berilgan vaqtdan e`tiboran besh yilgacha; 10) ilgari shaxsiy pensiya tayinlangan shaxslar. Imtiyoz huquqi yer solig`ini to`lashdan ozod qilingan shaxs yashaydigan va birgalikda xo`jalik yuritadigan butun oilaga qo`llaniladi. 4. Ijara haqi. Yerdan foydalanganlik uchun undiriladigan haq shakllaridan biri ijara haqidir. O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 100- moddasida belgilanishicha, yer uchastkalarini ijaraga olgan

www.arxiv.uz yuridik va jismoniy shaxslar yer solig`i o`rniga budjetga ijara haqi to`laydilar. Huddi shunday qoida "Yer solig`ini hisoblash va to`lash tartibi to`g`risida"gi Yo`riqnomada ham ko`rsatilgan. Ushbu Yo`riqnomaning 2-bandida belgilanishicha, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, mahalliy davlat hokimiyati organlarining, fuqarolar o`zini-o`zi boshqarish organlari qaroriga muvofiq yer uchastkalarini ijaraga olgan yuridik va jismoniy shaxslar yer solig`i o`rniga budjetga ijara haqi to`laydilar. Ijara haqi deganda ijarachining ijaraga beruvchidan olgan mol-mulkidan foydalanganligi uchun to`laydigan haqi tushuniladi. Ijara haqi bilan bog`liq bo`lgan munosabatlar O`zbekiston Respublikasining Ijara to`g`risidagi qonuni, Fuqarolik, Soliq, Yer kodekslari kabi me`yoriy hujjatlari bilan tartibga solinadi. Demak, ijara haqi ma`lum huquqiy qoidalar asosida kelib chiqadi va huquqiy munosabatlar doirasiga kiradi. Ijara haqining qonun hujjatlarida o`rnatilganidan so`ngina vujudga kelishi uning huquqiy munosabatlar tabiatiga xosligidan darak beradi. Shunig uchun yuridik adabiyotlarda to`g`ri ta`kidlanganidek, ijara haqi iqtisodiy kategoriya bo`lmasdan, huquqiy kategoriyadir, chunki qaysi bir mol-mulkni ishlab chiqarish faoliyatida foydalanish va bu faoliyat natijasida olinadigan daromadlarning iqtisodiy samarasi ishlab chiqaruvchi tomonidan mulk huquqi, ijara yoki boshqa asoslarda ishlatilayotganligiga bog`liq bo`lmaydi.1 Ijara haqi ijaraga olingan butun mol-mulk uchun yaxlit yoki har bir obyekt bo`yicha alohida-alohida, natura, pul yoki aralash shakllarda belgilab qo`yilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasining Ijara to`g`risidagi qonuni (12-modda), Soliq kodeksi (100-modda), Yer kodeksi (28-modda)da ko`rsatilishicha, ijara haqi taraflarning kelishuviga binoan belgilanadi. Ijara haqining shartlari va miqdori, uni to`lash muddatlari ijara

www.arxiv.uz shartnomasida belgilanadi. Ijara haqi miqdori belgilangan yer solig`ining bir stavkasidan kam va uch stavkasidan ko`p bo`lmasligi lozim. Yerdan qishloq xo`jalik ehtiyojlari uchun foydalanilganda ijara haqi yer solig`ining bir stavkasi miqdorida belgilanadi. Ba`zi huquqiy adabiyotlarda ijara haqi amortizatsiya ajratmasi va ijara foizidan (foydaning bir qismi) iborat deb ko`rsatilgan.2 Ijara haqini bunday talqin qilish fikriga qo`shilib bo`lmaydi. Negaki, ijara haqi ma`lum muddatga (masalan, 5 yilga) qat`iy qilib belgilanadi. Mol-mulkning holatini yaxshilash ijara haqini o`zgartirishga sabab bo`la olmaydi. Shuningdek mol- mulkni yaxshilash tufayli ijarachining ko`proq daromadga ega bo`lishi ham ijara haqining oshishiga sabab bo`lmaydi. Ijara haqi va yer solig`i yerdan foydalanganlik uchun haq to`lash shakllari bo`lib, bir-biridan quyidagi jihatlariga ko`ra farqlanadi: birinchidan, ijara haqi miqdori tomonlarning kelishuviga asosan belgilanadi, yer solig`i miqdori esa yerdan foydalanuvchi bilan kelishilgan holda davlat tomonidan belgilanadi; ikkinchidan, ijara haqining miqdori yer solig`iga nisbatan bir necha barovar ko`p belgilanishi mumkin; uchinchidan, ijara haqi turli xil shakllarda (pul, natura, aralash) to`lanishi mumkin, yer solig`i esa faqat pul ko`rinishida to`lanadi.

O'xshashlar

Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lashni xuquqiy tartibga solish

Yer tuzishni huquqiy tartibga solish

Nikoh shartnomasini huquqiy tartibga solish

Mehnat muhofazasi va uni huquqiy tartibga solish

Ijtimoiy tartibga solish tizimi