Xususiy mulk huquqi - Huquqshunoslik - Referatlar

Xususiy mulk huquqi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64 KB

Ko'chirib olish

X ususiy mulk huquqi Reja: 1. Xususiy mulk tushunchasi 2. Xususiy mulk huquqi subyektlari 3. Xususiy mulk huquqi obyektlari

O`zbekiston Respublikasi FKning 207-moddasiga asosan xususiy mulk huquqi shaxsning qonun hujjatlariga muvofiq tarzda qo`lga kiritgan mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir. Ya`ni u meros tariqasida, ishlab chiqarishda o`z mehnati bilan shaxsan ishtirok etish, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish, bitimlar tuzish, yollanma mehnatdan foydalanish tartibida hamda qonunda ta`qiqlab qo`yilmagan boshqa asoslarda olgan huquqidir. Xususiy mulk huquqi bilan bog`liq muhim qoida shuki, xususiy mulk bo`lgan mol- mulk mulkdor va qiymat jihatdan cheklanmaydi. Xususiy mulk huquqining subyektlari fuqarolar, xo`jalik shirkatlari va jamiyatlari, kooperativlar, jamoat birlashmalari, ijtimoiy fondlar va davlatga qarashli bo`lmagan boshqa yuridik shaxslardir (FKning 208-moddasi). Xususiy mulk huquqi subektlari turli-tuman va keng doirada bo`lsa ham ularni birlashtiruvchi belgi mulkning vujudga kelishi, undan foydalanish, boshqarish, tasarruf etish, uning natijalaridan bahramand bo`lishda jismoniy shaxs (xususiy shaxs)ning u yoki bu darajada ishtirok etishi, ishtirok etganida ham ommaviy mulkdagi kabi fuqaro (davlatga mansub shaxs) yoki maxsus vakolatli mansabdor shaxs sifatida emas, balki mulkdor shaxs sifatida ishtirok etishidir. Bunday ishtirok etish bevosita (masalan, fuqarolarga tegishli mol-mulk bo`yicha mulkdor vakolatlarini amalga oshirishdi) yoki bevosita (masalan, yuridik shaxsni ta`sis etuvchisi yoki yuridik shaxs mol-mulkidan bahramand bo`luvchi subyekti sifatidagi huquqlarni amalga oshirishda) namoyon bo`ladi. Har ikkala ko`rinishda ham xususiy shaxsga ma`lum mulkiy huquqlar tegishli bo`ladi va u bu huquqlarni o`ziga xos tarzda ro`yobga chiqaradi. Xususiy mulk huquqi subyektlari Yuqorida aytganimizdek, xususiy mulk huquqi fuqarolar va nodavlat yuridik shaxslar mulki ko`rinishida uchraydi. Fuqaro mulki xususiy mulkning o`ziga xos ko`rinishi bo`lib, mulkning boshqa turlari nisbatan quyidagi afzalliklarga ega:

1. Mulkdor har doim konkret shaxs bo`ladi; 2. Mulkdor mulkka nisbatan eng yaqin bo`ladi va shu sababli ham unga ta`sir qilishda qator ustunliklarga ega; 3. Binobarin, bunday mol-mulk tashmachilik, o`g`rilik, xo`jasizlikning qurboni bo`lish ehtimolidan uzoqdir. Boshqacha aytganda, xususiy mulkning bu turini fuqarolarga yakka tartibda tegishli bo`lgan mol-mulk ma`nosida tushunish mumkin. Bu mulkning eng asosiy belgilari mol-mulkka nisbatan mulkdor yakka shaxs, ya`ni fuqaro ekanligi va u mol-mulkka nisbatan o`z huquqlarini xususiy tarzda amalga oshirishga haqli ekanligidir. Xususiy tarzda amalga oshirish deyilganda, mulk sohibi bo`lgan shaxsning boshqa har qanday shaxslardan ruxsat olmay, o`z xohishiga ko`ra mulkiy huquqlarni e`tirof etish , yollanma mehnatni qo`llash asosida foyda olish maqsadini ko`zlab ishlab chiqarish vositalariga, korxonalarga egalik qilish imkoniyatlariga yo`l ochdi. Ayni vaqtda xususiy mulk huquqini fuqarolarning o`ziga yakka tartibda tegishli mol-mulkka nisbatan erki va irodasini amalga oshirishda mutlaq xohishni ro`yobga chiqarish ma`nosida tushunmaslik lozim. Xususiy mulk egasi o`z huquqlarini amalga oshirishda atrof-muhitga zarar yetkazmasligi va boshqa shaxs larning manfaatlarini buzmasligi lozim. Yuqorida ta`kidlanganidek, barcha mulk turlari ichida faqat fuqarolar mulkida mulkdor o`z mulkiga eng yaqin turadi. Qachonki mulkdor aniq va muayyan bo`lsa, o`z mol- mulkiga bevosita tez va oson ta`sir ko`rsatishga, nazorat qilishga imkon tug`iladi, bunday mol-mulk esa xo`jasiz qolmaydi. Aksincha, mulkdorning doimiy nazorati, boshqaruvi, g`amxo`rligi ostida ko`payib, rivojlanib boradi. Fuqarolar mulki sifatidagi bunday xususiy mulk bozor munosabatlari tizimida tadbirkorlik faoliyatining moddiy negizi mo`l-ko`lchilik va farovonlik manbai sifatida o`ziga xos mavqega ega bo`ladi. Shu bilan birga mulkdorning o`z mulkiga yaqin turishi, bozor iqtisodiyoti sharoitida o`zgarib turuvchi talab va taklifga tez moslashish imkonini beradi. Fuqarolarga qarashli mol-mulk oila mulki ko`rinishida ham bo`lishi mumkin. Oila – kishilarni bir-birlari bilan qon-qarindoshlik yoki nikoh asosida birgalikda

yashab, umumiy xo`jalik yurituvchi uyushmasidir. Oilaviy mulkning tarkibiga quyidagilar kiradi: –er-xotinning birgalikdagi mulki; –oila a`zolarining har biriga shaxsan tegishli bo`lgan mulk, shu jumladan nikohgacha bo`lgan mulk ham; –oilaviy umumiy mulk – oila mulki oila a`zolarining umumiy kelishuvi asosida boshqariladi. Umumiy qoidaga ko`ra oila yuridik shaxs emas, biroq oila zamirida dehqon xo`jaligi tashkil etilsa, u yuridik shaxs huquqidan foydalanish mumkin. Biroq, bu yerda oila bilan dehqon xo`jaligini aslo aralashtirib yubormaslik kerak. Xususiy mulk huquqining ikkinchi ko`rinishi – nodavlat yuridik shaxslarning mulk huquqidir. Nodavlat, ya`ni davlatga qarashli bo`lmagan yuridik shaxslar mulkining iqtisodiy mazmuni tashkiliy jihatdan uyushgan kishilar guruhiga moddiy ne`matlarning tegishli ekanligida ifodalanadi. Ba`zi iqtisodiy adabiyotlarda yuridik shaxslar mulki shu jamoa a`zosi hisoblangan shaxslarning umumiy hissali mulki deb ko`rsatiladi. Bu – noto`g`ri. Mazkur mulkning subyekti faqat yuridik shaxs hisoblanadi. Yuridik shaxslar mulkida umumiy mulkdagi kabi ko`p subyektlilik emas, balki bir subyektlilik mavjud. Yuridik shaxslar mulkining quyidagi turlari mavjud: a) mahalla mulki; b) kooperativ mulk; v) jamoa korxonalarining mulki; g) ijara korxonasining mulki; d) xususiy korxonalar mulki; ye)xo`jalik shirkati va jamiyati mulki; z) jamoat birlashmalarining mulki; i) diniy tashkilotlarning mulki. Mahalla mulki. Mahalla ijtimoiy o`z-o`zini boshqarishning boshlang`ich bo`g`ini hisoblanadi. Mahalla mulki quyidagi mablag`lardan shakllanadi: –mahalla aholisining birgalikdagi mehnat faoliyati va ularning umumiy daromadlari; –fuqarolar va yuridik shaxslarning ixtiyoriy badallari, hayr-ehsonlari; –xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlari tomonidan belgilangan tartibda ajratilgan budjet mablag`lari;

–shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa mablag`lar 1 . Mahallada istiqomat qiluvchi aholi tomonidan saylab qo`yilgan organlar mahalla mulkining subyekti hisoblanadi. Mahalla mulkining tayinlanishidan maqsad, turli marosimlar, tadbirlar, shuningdek kam ta`minlangan oilalarga nisbatan moddiy yordam berish hisoblanadi. Shu bilan birga, ushbu organlar o`z mulki bo`lgan obyektlarni vaqtinchalik yoki doimiy foydalanish uchun yuridik va jismoniy shaxslarga berishga, ijaraga topshirishga, o`z tasarrufidan chiqarishga, qonun hujjatlariga muvofiq mazkur mulk bilan bog`liq boshqa bitimlar tuzishga haqlidir. Kooperativ mulk xo`jalikni birgalikda yuritish yoki boshqa faoliyat bilan shug`ullanish uchun a`zolik asosida ixtiyoriy birlashgan fuqarolarning birgalikdagi mulkidir. Kooperativ mulk o`z tarkibi bo`yicha uning a`zolari mol-mulkini umumlashtirish, xo`jalik faoliyatini yuritish asosida olingan daromadlar va hokazolardan tashkil topadi. Kooperativ tugatilgan taqdirda budjet, banklar va boshqa qarz beruvchilar bilan hisob-kitoblar qilinganidan keyin qolgan mol-mulk kooperativ a`zolari o`rtasida taqsimlanadi 2 . Ijaraga olingan korxona mulki tarkibiga asosan ishlab chiqarilgan mahsulotdan olingan daromad va boshqalar kiradi. Korxonaning boshqaruv organi mulk huquqini amalga oshiruvchi subyekti hisoblanadi. Bunday maqomdagi korxonalar mulki bilan bog`liq munosabatlar O`zbekiston Respublikasining, Mulkchilik, Ijara 3 to`g`risidagi qonunlarida mustahkamlangan. Jamoa korxonasining mulki davlat korxonasining butun mol-mulki mehnat jamoasi a`zolari tomonidan sotib olish yoki boshqacha usullar bilan qo`lga kiritilgan taqdirda vujudga keladi. Uning tarkibiga shuningdek, ishlab chiqarilgan mahsulotlar, olingan daromad va boshqalar ham kiradi. Xususiy korxonalar mulki. Mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va boshqariladigan tijoratchi tashkilot xususiy korxona deb e`tirof etiladi. 1 Ўзбекистон Республикасининг Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонуни. Ўзбекистон Республикасининг янги қонунлари. 21-сон. -Т.: Адолат. 1999. -129 б. 2 Ўзбекистон Республикасининг Мулкчилик тўғрисидаги қонуни. Ўзбекистон Республикасининг қонун ва фармонлари. -Т.: Ўзбекистон. 1992. - 13 б. 3 O ` zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi . 1992. 1- son . 45- modda .

Xususiy korxona o`z mulkida alohida mol-mulkka ega bo`ladi va o`z nomidan mulkiy huquqlarga ega bo`lishi hamda ularni amalga oshirishi mumkin. Xususiy korxona o`z majburiyatlari bo`yicha o`ziga qarashli butun mol-mulk bilan javob beradi. Xususiy korxona mulkdori korxonaning mol-mulki yetarli bo`lmagan taqdirda xususiy korxonaning majburiyatlari bo`yicha o`ziga qarashli mol-mulk bilan qonun hujjatlariga muvofiq subsidiar javobgar bo`ladi. Xususiy korxonaning ustav fondi bo`linmasdir va uni mulkdorning o`zi belgilaydi. Pul, qimmatli qohozlar, pul bilan baholanadigan boshqa mol-mulk yoki mulkiy huquqlar yohud boshqa shaxsga beriladigan o`zga huquqlar xususiy korxonaning ustav fondiga qo`shiladigan hissa bo`lishi mumkin. Mulkdor xususiy korxonaning ustav fondiga o`zi kiritadigan mol-mulkni mustaqil baholaydi. Agar xususiy korxonaning ustav fondi shakllantirilayotganda mulkdor o`z oila a`zolarining umumiy (ulushli yoki birgalikdagi) mulki hisoblangan mol-mulkni korxonaga berayotgan bo`lsa, ushbu mol-mulkning barcha mulkdorlaridan notarial tasdiqlangan rozilik olish talab etiladi. Xususiy korxonaning ustav fondini ko`paytirish va kamaytirish mulkdorning qaroriga ko`ra xususiy korxonaning ustaviga o`zgartishlar kiritish yo`li bilan amalga oshiriladi. Agar ikkinchi moliya yilining va shundan keyingi har bir moliya yilining yakunida xususiy korxona sof aktivlarining qiymati uning ustav fondidan kam ekanligi ma`lum bo`lib qolsa, xususiy korxona o`z ustav fondini o`zining sof aktivlari qiymatidan oshmaydigan miqdorda kamaytirishi shart. Xususiy korxona sof aktivlarining qiymati qonun hujjatlarida belgilangan tartibda aniqlanadi. Xususiy korxona mulkdori xususiy korxonaning pul mablag`larini hamda boshqa mol-mulkini tasarruf etadi. Mulkdor xususiy korxonaning soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar to`langanidan keyin qolgan foydasidan o`z ixtiyoriga ko`ra foydalanish, xususiy korxonaga tegishli mol- mulkni boshqa shaxsga berish, ijaraga berish, garovga qo`yish, boshqa yuridik shaxslarning ustav fondiga hissa sifatida kiritish yoki ushbu mol-mulkni boshqacha usulda tasarruf etish huquqiga ega. Xususiy korxonaning mol-mulki natsionalizatsiya qilinmaydi, qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.

Xususiy korxonaning mol-mulki rekvizitsiya qilinmaydi, xususiy korxonaning mulkdoriga rekvizitsiya qilinayotgan mol-mulkning bozor qiymatiga muodil kompensatsiyasi to`lanadigan tabiiy ofatlar, avariyalar, epidemiyalar, epizootiyalar va favqulodda tusdagi boshqa holatlar bundan mustasno 4 . Xo`jalik shirkati va jamiyatlarining mulki yuridik shaxs hisoblangan xo`jalik shirkati va jamiyatining mulki qatnashchilarning qo`shgan hissasi hisobidan, xo`jalik faoliyati natijasida olingan hamda qonunda man etilmagan boshqa asoslarda ular tomonidan qo`lga kiritilgan mol-mulkdan hosil bo`ladi. Xo`jalik shirkatlarining mol-mulki FK va «Xo`jalik shirkatlari to`g`risida”gi qonunda o`z ifodasini topgan. Xo`jalik shirkatlarining mol-mulki dastlabki asosi uning ustav fondida o`z ifodasini topadi. Chunki shirkat ishtirokchilari (ta`sischilari) shirkatga a`zo bo`lib kirayotganda qo`shgan ulushlarining nominal qiymatidan tarkib topadi. Shirkat ustav fondining miqdori shirkatni davlat ro`yxatidan o`tkazish uchun hujjatlarni taqdim etish sanasidagi holatga ko`ra qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan kam bo`lmasligi kerak. Shirkat ishtirokchisining shirkat ustav fondidagi ulushining miqdori foizlarda yoki kasr ko`rinishida belgilanadi. Shirkat ishtirokchisi ulushining miqdori uning ulushining nominal qiymati bilan shirkat ustav fondining o`zaro nisbatiga muvofiq bo`lishi kerak. Shirkat ishtirokchisi ulushining haqiqiy qiymati shirkat sof aktivlari qiymatining uning shirkat ustav fondidagi ulushi miqdoriga mutanosib bo`lgan bir qismiga mos bo`ladi. Shirkat davlat ro`yxatidan o`tkaziladigan paytga qadar uning har bir ishtirokchisi o`z hissasining kamida o`ttiz foizini shirkatning ustav fondiga kiritishi shart. Hissaning qolgan qismi ta`sis shartnomasida ko`rsatilgan muddatda kiritilishi lozim bo`lib, bu muddat shirkat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan e`tiboran bir yildan oshmasligi kerak. Pul, qimmatli qog`ozlar, boshqa ashyolar yoki mulkiy huquqlar yoxud pul bahosiga ega bo`lgan boshqa shaxsga o`tkaziladigan o`zga huquqlar ishtirokchilarning shirkat ustav fondiga qo`shadigan hamda shirkatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslarning hissalari bo`lishi mumkin. Shirkatning ustav 4 Хусусий корхоналар тўғрисидаги қонун. / Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. 2004 йил 3-сон, 28-мода.

fondiga pulsiz hissasining pul hisobidagi bahosi shirkatning barcha ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan qabul qilinadigan shirkat ishtirokchilari umumiy yig`ilishining qarori bilan tasdiqlanadi. Shirkatga tegishli mol-mulk unga ustav fondiga hissa sifatida foydalanishga berilgan muddat o`tguniga qadar mol-mulkdan foydalanish huquqi tugatilgan taqdirda, shirkatning mol-mulkni bergan ishtirokchisi shirkatning talabiga binoan unga shunday mol-mulkdan shunga o`xshash sharoitlarda qolgan muddat mobaynida foydalanganlik uchun to`lanadigan haqqa teng pul tovoni to`lashi shart. Pul tovoni shirkat tomonidan uni berish talabnomasi taqdim etilganidan e`tiboran, agar shirkat ishtirokchilari umumiy yig`ilishining qarori bilan tovon to`lashning boshqacha tartibi belgilangan bo`lmasa, bir oy ichida bir yo`la to`lanishi kerak. Bunday qaror shirkatning ustav fondiga hissa sifatida mol-mulkdan foydalanish huquqini bergan va bu huquq muddatidan ilgari tugatilgan shirkat ishtirokchisining ovozini hisobga olmagan holda shirkat ishtirokchilarining umumiy yig`ilishi tomonidan qabul qilinadi. Shirkat ishtirokchisi ustav fondiga hissa sifatida shirkatga foydalanish uchun berib qo`ygan mol-mulkdan foydalanish huquqining muddatidan ilgari tugatilganligi uchun shirkat ishtirokchisi tomonidan tovon to`lashning boshqacha tartibi ta`sis shartnomasida nazarda tutilgan bo`lishi mumkin. Shirkatdan chiqarilgan yoki undan chiqib ketgan ishtirokchi tomonidan shirkatga ustav fondiga hissa sifatida foydalanishga berilgan mol-mulk, agar ta`sis shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilgan bo`lmasa, u qancha muddatga berilgan bo`lsa, shuncha muddat davomida shirkatning foydalanishida qolaveradi. O`z hissasini to`liq kiritgan shirkat ishtirokchisiga guvohnoma beriladi. Shirkat ishtirokchisi qolgan ishtirokchilarning roziligi bilan ustav fondidagi o`z ulushini yoki uning bir qismini shirkatning boshqa ishtirokchisiga yoxud uchinchi shaxsga berishga haqli. Ulush (ulushning bir qismi) boshqa shaxsga berilganda ulushni (ulushning bir qismini) bergan ishtirokchining huquqi to`laligicha yoki huquqning tegishli qismi unga o`tadi. Ishtirokchining o`z qarzlari bo`yicha undiruvni uning shirkat ustav fondidagi ulushiga qaratishga ishtirokchining boshqa mol-mulki qarzlarini qoplash uchun yetishmagan taqdirda faqat sudning qaroriga

asosan yo`l qo`yiladi. Bunday ishtirokchining kreditorlari shirkat mol-mulkining ustav fondidagi qarzdorning ulushiga to`g`ri keladigan qismini, undiruvni ana shu mol-mulkka qaratish maqsadida, ajratishni talab qilishga haqlidirlar. Shirkat mol- mulkning ajratilishi lozim bo`lgan qismi yoki uning qiymati kreditorlar tomonidan ajratish to`g`risidagi talabnoma taqdim etilgan paytdagi holatga ko`ra tuzilgan balans bo`yicha aniqlanadi. Shirkat ustav fondidagi ishtirokchining ulushiga to`g`ri keladigan mol-mulkka undiruvni qaratish uning shirkatdagi ishtirokini tugatadi. Shirkatning o`z tadbirkorlik faoliyati natijasida qo`lga kiritgan barcha mol-mulklarini o`z xoxishlaringa ko`ra egalik qiladilar, foydalanadilar va uni tasarruf etadilar. Amaldagi qonunchilikka muvofiq xo`jalik jamiyatlarining mas`uliyati cheklangan jamiyat, qo`shimcha mas`uliyatli jamiyat va aksiyadorlik jamiyatlari kabi turlari mavjud. Mas`uliyati cheklangan jamiyatlarda muassis-ta`sischi jamiyatning xo`jalik faoliyati natijasi uchun ustav fondiga o`zi kiritgan pay badali ulushi miqdorida javobgar bo`ladi. Xo`jalik jamiyati muassislari xo`jalik jamiyatlari faoliyatlarida bevosita ishtirok etishlari shart emas. Jamiyat ustav fondi uning ishtirokchilari ulushlarining nominal qiymatlaridan tarkib topadi. Jamiyat ustav fondining miqdori jamiyatni davlat ro`yxatidan o`tkazish uchun hujjatlarni taqdim etish sanasidagi holatga ko`ra qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan kam bo`lmasligi lozim. Jamiyat ishtirokchisining jamiyat ustav fondidagi ulushining miqdori foizlarda yoki kasr ko`rinishida belgilanadi. Jamiyat ishtirokchisi ulushining miqdori uning ulushi nominal qiymati bilan jamiyat ustav fondining nisbatiga teng bo`lishi kerak. Jamiyat ishtirokchisi ulushining haqiqiy qiymati jamiyat sof aktivlari qiymatining uning ulushi miqdoriga mutanosib bo`lgan bir qismiga mos bo`ladi. Jamiyatning ustavi bilan jamiyat ishtirokchisi ulushining eng yuqori miqdori, shuningdek jamiyat ishtirokchilari ulushlarining nisbatini o`zgartirish imkoniyati cheklab qo`yilishi mumkin. Bunday cheklashlar jamiyatning ayrim ishtirokchilariga nisbatan belgilanishi mumkin emas. Ko`rsatib

o`tilgan qoidalar jamiyat ta`sis etilayotganda uning ustavida nazarda tutilishi, shuningdek jamiyat ishtirokchilari umumiy yig`ilishining jamiyat barcha ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan qabul qilinadigan qaroriga binoan jamiyatning ustaviga kiritilishi, o`zgartirilishi va undan chiqarib tashlanishi mumkin. Jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkaziladigan paytga qadar uning har bir ishtirokchisi ta`sis hujjatlarida ko`rsatilgan jamiyatning ustav fondidagi o`z hissasining kamida o`ttiz foizini kiritishi shart. Jamiyatning har bir ishtirokchisi ta`sis hujjatlarida belgilangan va jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan boshlab bir yildan oshmaydigan muddat mobaynida jamiyatning ustav fondiga o`z hissasini to`liq kiritishi kerak. Jamiyatning ishtirokchisi tomonidan hissaning to`liq kiritilganligi jamiyat ishtirokchisiga beriladigan guvohnoma bilan tasdiqlanadi. Pul, qimmatli qog`ozlar, o`zga ashyolar yoki mulkiy huquqlar yoxud pul bahosiga ega bo`lgan boshqa shaxsga o`tkaziladigan o`zga huquqlar jamiyatning ustav fondiga qo`shiladigan hissalar bo`lishi mumkin. Jamiyatning ishtirokchilari va jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslar tomonidan jamiyatning ustav fondiga qo`shiladigan pulsiz hissalarning pul bahosi jamiyat ishtirokchilari umumiy yig`ilishining jamiyatning barcha ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan qabul qilinadigan qarori bilan tasdiqlanadi. Ustav fondiga hissa sifatida jamiyatga foydalanish uchun berilgan mol- mulkning muddat o`tgunga qadar ushbu mol-mulkdan foydalanish huquqi tugatilgan taqdirda, jamiyatning mol-mulkni bergan ishtirokchisi jamiyatning talabiga binoan unga shunday mol-mulkdan shunga o`xshash sharoitlarda qolgan muddat mobaynida foydalanganlik uchun to`lanadigan haqiga teng pul tovoni to`lashi shart. Pul tovoni jamiyat tomonidan uni berish talabnomasi taqdim etilganidan e`tiboran agar jamiyat ishtirokchilari umumiy yig`ilishining qarori bilan tovon to`lashning boshqacha tartibi belgilangan bo`lmasa, bir oy ichida bir yo`la to`lanishi kerak. Bunday qaror jamiyatning ustav fondiga hissa sifatida mol- mulkdan foydalanish huquqini bergan va bu huquq muddatidan ilgari tugatilgan jamiyat ishtirokchisining ovozini hisobga olmagan holda jamiyat

ishtirokchilarining umumiy yig`ilishi tomonidan qabul qilinadi. Ta`sis hujjatlarida jamiyat ishtirokchisi tomonidan ustav fondiga hissa sifatida jamiyatga foydalanish uchun berilgan mol-mulkdan foydalanish huquqining muddatidan ilgari tugatilganligi uchun jamiyat ishtirokchisi tomonidan tovon to`lashning boshqacha tartibi nazarda tutilgan bo`lishi mumkin. Jamiyatdan chiqarilgan yoki undan chiqib ketgan ishtirokchi tomonidan jamiyatning ustav fondiga hissa tariqasida foydalanish uchun berilgan mol-mulk, agar ta`sis hujjatida boshqacha qoida nazarda tutilgan bo`lmasa, u qancha muddatga berilgan bo`lsa, shuncha muddat davomida jamiyat foydalanishida qolaveradi. Jamiyat ustav fondini jamiyatning mol-mulki hisobiga ko`paytirish to`g`risidagi qaror bunday qaror qabul qilingan yildan oldingi yil uchun jamiyatning buxgalteriya hisoboti ma`lumotlari asosidagina qabul qilinishi mumkin. Jamiyat ustav fondi jamiyatning mol-mulki hisobiga ko`paytiriladigan summa jamiyat sof aktivlarining qiymati bilan ustav fondi hamda zaxira fondi summasi o`rtasidagi farqdan ortiq bo`lmasligi kerak. Jamiyatning ustav fondi ko`paytirilganda jamiyat barcha ishtirokchilari ulushlarining miqdorlari o`zgarmagan holda ular ulushlarining nominal qiymati mutanosib ravishda ko`payadi. Jamiyat yilning har choragida, yarim yilda bir marta yoki bir yilda bir marta o`zining sof foydasini jamiyat ishtirokchilari o`rtasida taqsimlash to`g`risida qaror qabul qilishga haqlidir. Jamiyatning jamiyat ishtirokchilari o`rtasida taqsimlanadigan foydasi qismini aniqlash to`g`risidagi qaror jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig`ilishi tomonidan qabul qilinadi. Jamiyat foydasining uning ishtirokchilari o`rtasida taqsimlash uchun mo`ljallangan qismi ularning jamiyat ustav fondidagi ulushlariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Aksiyadorlik jamiyatlari o`z ustav fondi doirasida, uning qiymatiga teng keladigan aksiyalar, ya`ni qimmatli qog`ozlar chiqarishga haqli. A ynan mazkur aksiya nominal qiymati dorirasida uning ustav fondi shakllanadi. Jamiyat ishtirokchilarining jamiyatga kiritgan ulushlari aksiya orqali rasmiylashtiriladi va bu qimmatli qog`oz kelajakda jamiyat foyda ko`rgan taqdirda, aksiyadorlarga

divident olish huquqini beradi. Aksiya jamiyat umumiy yig`ilishida “bir aksiya – bir ovoz” tamoyiliga asoslangan holda ishtirok etish huquqini ham beradi. O`zbekiston Respublikasining Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risidagi qonuniga (26.04.1996 yil 5 ) 29.08.1998 yildagi qonunda kiritilgan qo`shimcha va o`zgartishlarda 6 , jamiyat davlat mulki negizida tuzilganda korxonaning (mol-mulkning) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda aniqlangan bozor bahosi jamiyat ustav fondining summasini tashkil etishi belgilandi. Shuningdek, aksiyadorlikka aylantirilayotgan korxonaning fond bozoridagi faoliyatini rag`batlantirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fond bozorini yanada rivojlantirish hamda davlat mulki negizida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlarini qo`llab-quvvatlash chora-tadbirlari to`g`risida”gi farmoni 7 qabul qilindi. Aksiyadorlik jamiyatlari ochiq yoki yopiq shaklda bo`lishi mumkin. Aksiyalar erkin realizatsiya qilinsa ochiq, faqat maxsus doiradagi shaxslar (muassislar va ular belgilagan shaxslar) gagina tarqatilsa, yopiq aksiyadorlik jamiyati bo`ladi. Ularning ustav fondining eng kam miqdori qonun hujjatlarida belgilanadi. Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risidagi qonunning 20-moddasiga asosan, ochiq aksiyadorlik jamiyati ustav fondining eng kam miqdori jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan sanada O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo`yicha ellik ming AQSH dollariga teng bo`lgan summadan kam bo`lmasligi, yopiq aksiyadorlik jamiyati ustav fondining eng kam miqdori esa, jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining ikki yuz baravari miqdoridan kam bo`lmasligi kerak. Jamiyat ustav fondini ta`sis hujjatlarida nazarda tutilgan miqdorda shakllantirishning eng ko`p muddati, agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan e`tiboran bir yildan oshmasligi lozim. 5 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1996. 5-6-сон. 61- модда. 6 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1998. 9-сон. 181-модда. 7 / Халқ сўзи , 1998 йил 5 март сони.

Jamoat birlashmalarining mulki jamoat birlashmalari, kasaba uyushmalari, xotin-qizlar, fahriylar, yoshlar va bolalar tashkilotlari, ijodiy uyushmalari va turli jamg`armalar mol-mulkidan iborat. Diniy tashkilotlarning mulkida binolar, ishlab chiqarish, ijtimoiy va hayriya ahamiyatiga ega bo`lgan obyektlar, o`z faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo`lgan pul mablag`lari va boshqa mol-mulklar bo`lishi mumkin. Ular o`z mol- mulklariga amaldagi qonunlar doirasida egalik qiladi, foydalanadi va tasarruf etadi. Xususiy mulk huquqi obyektlari O`zbekiston Respublikasi FKning 209-moddasiga asosan qonun bilan man etilgan ayrim ashyolardan tashqari har qanday mol-mulk xususiy mulk bo`lishi mumkin. Quyidagilar xususiy mulk huquqining obyektlari hisoblanadi: –uy-joylar, xonadonlar, dala hovlilar, ekinlar, hayvon va parrandalar, uy- ro`zg`or buyumlari; – aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog`ozlar; – ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish, savdo va boshqa xo`jalik faoliyati sohasidagi korxonalar, mulkiy komplekslar, binolar, inshootlar, uskuna, transport va boshqa ishlab chiqarish vositalari; – ixtirolar, seleksiya yutuqlari, sanoat namunalari va intellektual faoliyatning (mulkning) boshqa natijalari; – iste`mol qilishga va ishlab chiqarishga mo`ljallangan har qanday boshqa mol-mulk qonunlarga muvofiq xususiy mulk bo`lishi mumkin, ayrim mol-mulk turlari bundan mustasno. Yuqoridagi obyektlar xususiy mulk huquqi asosida fuqarolarga ham, yuridik shaxslarga ham tegishli bo`lishi mumkin. Korxona mol-mulk majmuidan iborat bo`lib, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning zarur va muhim shartlaridan biridir. Tadbirkorlik faoliyati yuridik shaxslar, fuqarolar yokи fuqaro tomonidan o`z tavakkalchiliklari va mulkiy javobgarliklari asosida daromad (foyda) olish

maqsadida qonunlar doirasida amalga oshiriladign tashabbuskor xo`jalik faoliyatidir. Faoliyatga yollanma mehnatni jalb qilgan holda ish olib borayotgan xususiy tadbirkor yuridik shaxs hisoblanib, uning korxonasi tegishli tartibda davlat ro`yxatidan o`tkazilishi shart. Yollanma mehnat jalb qilmay yakka tartibda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan shaxs yuridik shaxsni tashkil qilmay ish olib borishi mumkin. Xususiy tadbirkorlik mol-mulki davlat, kooperativ yoki boshqa korxonalarning mulkidan yoki uning bir qismini harid qilishdan yoki ijaradagi mulkini sotib olishdan hamda qonunda nazarda tutilgan boshqa asoslardan vujudga keladi. Qonun bo`yicha fuqaro yoki yuridik shaxs sotib olishi, foydalanishi va hadya qilishi mumkin bo`lgan har qanday narsa xususiy mulk obyekti bo`lishi mumkin. Xususiy mulk o`zining huquqiy rejimiga ko`ra fuqarolik erkin muomalasidagi xususiy mulk va fuqarolik muomalasida harakati cheklangan xususiy mulkka bo`linadi. Fuqarolik muomalasida harakati cheklangan mol-mulk obyektlarini erkin ravishda sotish va sotib olish mumkin emas. Bunday obyektlarning fuqarolik muomalasidagi harakati davlatning maxsus vakolatli organlari tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Yer xususiy mulk sifatida o`ziga xos xususiyatlarga ega. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 21 yanvardagi farmoni 8 ga asosan savdo obyektlari joylashgan yer uchastkalari xususiy mulk sifatida sotilishiga ruxsat beriladi. Bunday sotish tanlov yoki kim oshdi savdolari asosida amalga oshiriladi. Turar joy yoki ma`muriy binolar joylashgan yer uchastkalari xususiy mulk qilib sotilmaydi. Tegishli qonun hujjatlarida fuqarolarning mulki bo`la olmaydigan mol-mulk ko`rsatib o`tilgan. Bunga asosan quyidagilar fuqarolarga tegishli mulk bo`la olmaydi: 8 “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти-нинг фармони. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари. 3-тўплам. -Т.: Адолат. 1995 йил.

–qurol-yarog`, shu jumladan, o`q otar qurol (silliq stvolli ov miltiqlari, sport qurollari, shuningdek mukofotga berilib belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilgan qurollardan tashqari), armiya o`q dorilari va harbiy texnikasi; –portlovchi moddalar va materiallar, asboblar va qurilmalar; –giyohvandlik moddalari, psixotrop, zaharli moddalar, qattiq ta`sir etuvchi, zaharlovchi moddalar; –maxsus ta`qiqlab qo`yilgan boshqa mol-mulklar 9 . Agar fuqaro ixtiyorida bunday mol-mulk insofli va qonuniy asoslarda paydo bo`lsa (meros tariqasida o`tish va h.k.), u buni o`zidan begonalashtirishi lozim. Agar bunday mol-mulk g`ayriqonuniy va noinsoflik asosida olinsa yoki hosil qilinsa, davlat foydasiga musodara etilishi lozim. Yuqoridagi obyektlar qonunda belgilangan tartibda va asoslarda yuridik shaxslar mol-mulki tarkibiga kirishi istisno etilmaydi. 9

O'xshashlar

Mulk huquqi

Umumiy mulk huquqi

Ommaviy (davlat) mulk huquqi

Rim xususiy huquqi – о‘quv fani

Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarni himoya qilish