Mulk huquqi - Huquqshunoslik - Referatlar

Mulk huquqi

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

M ulk huquqi Reja: 1. Mulk va mulk huquqi tushunchalari 2. Mulk huquqining mazmuni 3. Mulk huquqining vujudga kelish va bekor bo`lish asoslari 4. Mulk huquqining asosiy tamoyillari

Jamiyatning iqtisodiy negizi – mavjud mulkchilik munosabatlariga asoslanadi. Shu sababli mulk nafaqat yuridik mazmunga, balki iqtisodiy ma`noga ham ega. Kishilar mehnati bilan yaratilgan yoki tabiat tomonidan insonlarga o`ziga xos tarzda “taqdim etilgan” boyliklar har doim mulk bo`lib kelgan. Mulk egasi bo`lish yoki bo`lmasligiga qarab, kishilarning jamiyatdagi mavqei, aniqrog`i ijtimoiy- iqtisodiy maqomi vujudga keladi. Mulkiy munosabatlarsiz. Iqtisodiy munosabatlar, ishlab chiqarish jarayoni o`z mazmuniga ega bo`lmaydi. Mulkiy munosabatlar – jamiyatdagi boyliklarni o`zlashtirish xususidagi iqtisodiy munosabatlardir. Mulkchilik, birinchidan insonning boyligi bo`lmish ashyo, buyum yoki boshqa narsaga nisbatan egalik his-tuyg`usi bilan bog`liq munosabat, ikkinchidan, ana shu boylik, ne`mat xususida kishilar o`rtasida vujudga kelgan munosabatdir. Kishilar buyumlarni, ne`matlarni o`ziniki qilib olgandagina o`zlashtirishlari mumkin, chunki jamiyatda o`zganiki bo`lgan ne`matlarni o`zlashtirib bo`lmaydi. Mulk sohibi o`z mulkiga mustaqil tayanib ish ko`radi. Mulksiz o`zganing mulkini ijaraga oluvchi yoki mulkdorga yollanib ishlovchi shaxs to`liq ma`noda hali mustaqil emas. Ne`matlar ikki yo`sinda: ishlab chiqarish resurslari, ya`ni vositalari va ishlab chiqarish natijalari sifatida o`zlashtiriladi. Mulkchilik bu – mas`uliyat bilan manfaatning uzviy birligi hisoblanadi. Mulkchilik real bo`lishi uchun mulkdorning iqtisodiy manfaati – uning boylik egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo`lib, xatti-harakat, fe`l-atvorini iqtisodiy motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi 1 . Mamlakatimizda bozor munosabatlarini shakllantirish, mulkchilik munosabatlarini tubdan qayta ko`rib chiqishni taqozo etadi. Shaxsni mulkdan begonalashuviga asoslangan ijtimoiy alohida imtiyozli mavqega barham berildi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan mamlakatimiz iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etishi mustahkamlab qo`yildi 2 . 1 O`lmasov A., Sharifxo`jayev M., Iqtisod nazariyasi. -T.: Mehnat. 1995. - 133 b. 2 Ра ҳ монқулов Ҳ . Эволюция права собственности (проблемы собственности сравнительное исследова - ния). -Т.: Адолат. 1995. - 34 б.

Tabiat boyliklari va kishi mehnati natijalari shaxslar tomonidan ayrim-ayrim holda o`zlashtirilmay, balki birgalashib va o`zaro hamkorlik bilan o`zlashtiriladi. Binobarin, mulk tabiat narsalarini o`zlashtirishda kishilar va ularning jamoalari o`rtasida bo`lgan munosabatni, ya`ni ijtimoiy munosabatni, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini bildiradi. Yuqorida aytganlardan ma`lum bo`lishicha, mulk ishlab chiqarishning zarur sharti va ishlab chiqarilgan boyliklarning o`zlashtirilishi natijasi hisoblanadi. Mulk ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni egallash, foydalanish va ularni tasarruf etish sohasida bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarning majmui sifatida ham ta`riflanishi mumkin. Yuridik ma`nodagi “mulk” tushunchasi to`g`risida to`xtalib shuni aytish kerakki, shaxslar tomonidan tabiat boyliklarini, ashyolarini o`zlashtirishda bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan va mustahkamlaydigan huquqiy normalar tizimi – yuridik ma`nodagi “mulk” tushunchasida qo`llaniladi. Bu ma`nodagi mulk mulk huquqi (subyektga tegishli sof ma`nodagi subyektiv huquq sifatida emas, balki muayyan huquq sohasi) sifatida ko`riladi. Mulk huquqi tushunchasining yuridik ta`rifi FKning 104-moddasida berilgan. Unga muvofiq, mulk huquqi shaxsning o`ziga qarashli mol-mulkka o`z xohishi bilan va o`z manfaatlarini ko`zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o`zining mulk huquqini, kim tomonidan bo`lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqidan iboratdir. Bu ta`rif mulkdorning o`z mulkiga nisbatan munosabatining barcha huquqiy jihatlarini qamrab oladi. Shu bilan birga, ushbu ta`rifda uchinchi shaxslarning mulkdor mulkiga munosabatlarining eng muhim qonuniy asosi kafolatlangan. Ya`ni, mulkdorning mulk huquqini kim tomonidan bo`lmasin har qanday buzishdan muhofazalay olishi imperativ me`yor sifatida mustahkamlangan. Bu ham esa, o`z navbatida mulkdor mulk huquqini majburiy ma`noda “muqaddasligini” ifodalaydi.

Mulk huquqining mazmuni Mulk huquqi o`z navbatida ikki ma`nodagi: obyektiv va subyektiv ma`nodagi mulk huquqiga bo`linadi. Obyektiv ma`nodagi mulk huquqi deganda, tabiat ashyolarini ijtimoiy o`zlashtirishning mavjud zahiralarini, usullarini belgilash, tartibga solish va mustahkamlash uchun xalq manfaatlarini ko`zlab belgilangan tadbirlarni ifodalovchi huquq normalari yig`indisi nazarda tutiladi. Chunonchi, mulk to`g`risidagi umumiy qoidalar obyektiv huquq normalari hisoblanadi. Subyektiv ma`nodagi mulk huquqi deb, ayrim shaxslar, ya`ni huquq subyektlarining (davlat, yuridik shaxslar va fuqarolarning) obyektiv huquq normalari asosida kelib chiqadigan mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqlariga aytiladi. Mulkni o`z xohishiga ko`ra va o`z manfaatini ko`zlab egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek mulk huquqini har qanday buzilishlardan bartaraf etishni talab qilish huquqi tushunchalari mulk huquqining mazmunini tashkil etadi. Subyektiv mulk huquqining mazmunini tashkil etadigan bu elementlar mulk egasiga qonun bilan belgilangan doiralarda beriladi. O`zbekiston Respublikasining Mulkchilik to`g`risidagi qonuni va FKning 164- moddasida belgilanishicha, mulkdor o`ziga tegishli mol-mulkka o`z ixtiyoriga ko`ra, o`z xohishi va manfaatlarini ko`zlab egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Shu ma`noda mulkdor o`z mulkiga bo`lgan huquqlarini ixtiyoriy ravishda, o`z xohishiga ko`ra amalga oshiradi. Mulkdorning o`z xohishi deganda, uning o`z erki, irodasi bilan o`z manfaatlarini ko`zlab, birovning (uchinchi shaxslarning) tayziqisiz, g`ayrihuquqiy ta`sirsiz harakat qilishi nazarda tutiladi. Agar mulkdorga nisbatan bunday holatda zo`rlik, tayziq ko`rsatilgan bo`lsa, qonun mulkdorning xohish-irodasi erkin amalga oshirilishini kafolatlaydi va muhofaza qiladi. Ayni vaqtda mulkdorning o`z xohishiga ko`ra ish tutishi qonun, insof va adolat doirasida amalga oshirilishi lozim.

Mulkdorning mulkiy huquqni o`z xohishiga ko`ra amalga oshirishda uning manfaati yotadi. Bu manfaat bevosita uning o`ziga, yaqinlariga yoki boshqalarga taalluqli bo`lishi mumkin. Masalan, ota-ona voyaga yetmagan farzandi nomiga bankka omonat pul mablag`i qo`yganda ham, garchi bunda uchinchi shaxsning manfaati ko`zlaganday bo`lsa ham, aslida mulkdorning harakati zamirida ota-ona sifatidagi burchi yotadi. Mulkdorning o`zi xohishiga ko`ra yoki manfaatiga zid ravishda mulkiy bitimlar tuzishiga majbur qilish, umumiy qoida bo`yicha bunday bitimlar haqiqiy sanalmasligiga sabab bo`ladi. Yuqorida aytganimizdek, mulk huquqi uch unsur (element) – mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishdan tashkil topadi. Mulkni egallash huquqi mulkni qo`lda yoki unga nisbatan o`z huquqlarini amalga oshirishga imkon beruvchi biron joyda saqlab turishdir. Mulkni qonunga muvofiq ravishda o`z qo`lida yoki o`z erki-irodasi ta`siri ostida saqlab turgan shaxs mulkni egallash huquqiga ega. Bunday huquq, avvalo, mulk egasiga tegishli bo`ladi. Avvalo deganimizning boisi shundaki, mulkni egallash huquqi qonun yoki shartnomaga asosan boshqa shaxsda ham bo`lishi mumkin. Masalan, mulk shartnoma bo`yicha ijaraga berilganida, vaqtincha tekin foydalanish uchun topshirilishida, omonat qo`yilishida yoki ma`muriy dalolatnomalarga binoan vaqtincha saqlash uchun biron tashkilot yoki fuqarolarga o`tkazilishida egalik huquqi mulk egasi hisoblanmagan shaxsda ham bo`lishi mumkin. Mulkni qonun talablariga muvofiq qo`lda saqlab turishga qonuniy egallash deb aytilsa, qonuniy asoslar bo`lmay turib birovlarga qarashli mulkni egallash, masalan, birovning o`g`irlatgan yoki yo`qotgan mulkini qo`lda saqlashga qonunsiz egallash deb aytiladi. Mulkdan foydalanish huquqi – mulkning foydali xususiyatlarini o`zlashtirish, mulkdan iqtisodiy ma`noda foyda ko`rishdir. Mulkdan qonunga muvofiq ravishda foydalanuvchi shaxs shu mulkdan foydalanish huquqiga ega bo`ladi. Mulkdan foydalanish huquqi shu mulkni egallash huquqi bilan chambarchas bog`liqdir. Mulkni egallamay, qo`lda saqlamay turib undan foydalanib ham bo`lmaydi. Masalan, mulk ijarasi shartnomasiga muvofiq, ijaraga beruvchi dastavval mulkni

ijaraga oluvchiga qonun yoki shartnomada ko`zda tutilgan tartibda topshiradi. Topshirish bilan bir vaqtda ijaraga oluvchida mulkka nisbatan egalik qilish huquqi ham vujudga keladi va u shundan so`ng ijaraga berilgan mol-mulkdan foydalanishi mumkin. Mulkdan ishlab chiqarishda yoki kundalik hayotda foydalanishda bu mulk butunlay iste`mol qilinadi yoki muayyan vaqt davomida asta-sekin eskiradi. Agar birovning mulkidan foydalanish qonun yoki shartnoma bilan belgilangan asoslar bo`lmay turib amalga oshirsa, bunday foydalanish qonunsiz foydalanish hisoblanadi. Masalan, o`g`irlangan yoki yo`qotilgan mulkdan foydalanish. Mulkni tasarruf etish huquqi – mulkning yuridik taqdirini belgilash, ya`ni mulk yuzasidan boshqa shaxslar bilan bo`ladigan huquqiy munosabatni belgilash, o`zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan huquqdir. Mulk egasi tasarruf etish huquqiga binoan mulk yuzasidan xilma-xil bitimlar, shartnomalar, chunonchi, ashyoni sotish, hadya qilish, ijaraga qo`yish to`g`risida shartnomalar tuza oladi. Agar ashyo butunlay keraksiz bo`lib qolsa, mulk egasi bunday ashyoni tashlab yuborishi, o`zidan biron-bir usul bilan soqit qilishi mumkin. Bu huquq mulkdorga o`z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo`lmagan har qanday harakatlarni amalga oshirish, shu jumladan mol-mulkdan garov narsasi sifatida foydalanishi yoki unga boshqacha yo`llar bilan vazifa yuklash, uni begonalashtirish yoki mol-mulkni boshqacha usul bilan tasarruf etishga imkon beradi. Bu huquqning qo`ldan ketishi bilan mulkka nisbatan bo`lgan egalik huquqi ham qo`ldan ketadi. Masalan, mulkni omonatga qo`yishda ashyoni egallash huquqi, ijaraga berishda ashyoni egallash va undan foydalanish huquqi birovga o`tsa, ashyoning sotilishi yoki hadya qilinishida esa subyektiv mulk huquqining har uch elementi: egallash, foydalanish va tasarruf etish huquqlari ham butunlay boshqa shaxsga (ya`ni mulkdorga) o`tadi. Ayrim hollarda, chunonchi, mulkni yo`qotish, o`g`irlatish hollarida mulk egasi o`z mulkni egallash, foydalanish va uni tasarruf etish imkoniyatidan mahrum bo`lsa ham, egalik huquqini qonunda belgilangan hollarda va muddatlarda o`zi saqlab turadi. Fuqaroga tegishli mulk o`g`irlatilganida uning kimning qo`lida bo`lishligi

aniqlanganidan so`ng qonun bilan belgilangan uch yillik da`vo muddati davomida talab qilib olinishi mumkin. Aks holda mulkka nisbatan bo`lgan egalik huquqi yo`qoladi. Umuman olganda mulkni tasarruf etish elementi kimda bo`lsa, shu shaxs (garchi mulkning qo`lida, ya`ni egaligida yoki foydalanishida bo`lmasa ham) mulkdor hisoblanadi. Zero, tasarruf etish elementi mulkning shakli va huquqiy maqomiga qarab muayyan hujjatlar (order, tilxat va h.k.) bilan tasdiqlanadi. Mulk egalari o`zlariga tegishli mulk huquqidan g`ayriqonuniy maqsadlarda, birovning zarariga foydalanishga yo`l qo`yilmaydi. Mulkdor huquqlari va vakolatlarining chegarasi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasida bayon qilingan bo`lib, unga asosan mulkdor o`z huquqlarini amalga oshirishda ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart. Bu konstitutsiyaviy norma FKning 172-moddasida batafsil talqin qilingan. Ushbu moddaga asosan mulkdor o`z mulkiy huquqlarini amalga oshirishdan quyidagi shartlariga amal qilishi lozim: 1. Mulkdorning o`z huquqlarini amalga oshirishi boshqa shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart; 2. Qonunlarda nazarda tutilgan hollarda, shartlarda va doirada mulkdor boshqa shaxslar uning mol-mulkidan cheklangan tarzda foydalanishiga yo`l qo`yishga majbur (masalan, ko`chmas mulk – yer uchastkasi egasi qo`shni yer uchastkasi egasi qo`shni yer uchastkasining egasidan zarur hollarda, boshqa yer uchastkalarining egalaridan ham o`zganing yer uchastkasidan cheklangan holda foydalanish (servitut) huquqini berishni talab qilishga haqli. Odatda, servitut piyodalar va transport yo`li, elektr, aloqa, gaz yoki suv quvurlari o`tkazish uchun zarur bo`lishi mumkin. Yer uchastkasida servitut belgilanishi yer egasini mulk huquqidan aslo mahrum qilmaydi. Servitutdan foydalanuvchi bilan yer uchastkasi egasi o`rtasida servitut haqida bitim tuzilib, u ko`chmas mulkka oid bitimlar kabi ro`yxatdan o`tkaziladi. Servitut belgilangan uchastkaning egasi agar qonunda boshqa tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, servitut kimning foydasini ko`zlab

belgilangan bo`lsa, o`sha shaxsdan uchastkadan foydalanganlik uchun mutanosib haq talab qilishga haqlidir (FKning 173-moddasi); 3. Mulkdor o`zining ustunlik mavqeini suiiste`mol qilishga, boshqa shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini kamsitadigan o`zga harakatlarni qilishga haqli emas; 4. Mulkdor o`z huquqini amalga oshirganda fuqarolarning sog`lig`iga va atrofmuhitga zarar yetkazishning oldini olish choralarini ko`rishga majbur. Mulk huquqining mazmunida nafaqat mulkdorning huquqlari, balki mol-mulkni saqlab turish burchi ham yotadi. FKning 174-moddasiga asosan, o`ziga qarashli mol-mulkni saqlash, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, mulk egasining zimmasida bo`ladi. Agar mulkdor bu majburiyatni bajarmasa, ba`zi hollarda uning mulkiy huquqlari chegaralab qo`yilishi yoki mol-mulk undan olib qo`yilishi haqida da`vo oldindan ogohlantirmasdan ham qo`zg`atilishi mumkin (Masalan, FKning 190-moddasida ko`zda tutilgan asoslar bo`yicha). Mulk huquqining vujudga kelish va bekor bo`lish asoslari Mulk huquqining vujudga kelish va bekor bo`lish asoslari deganda, mulk huquqining olinishi yoki yo`qotilishi bilan bog`liq bo`lgan yuridik faktlar nazarda tutiladi. Mulk huquqining olinishi asoslarida jamiyatning iqtisodiy tizimi o`z ifodasini topadi. Mulk huquqining olinishi: dastlabki va hosila asoslariga bo`linadi. Mulk huquqining vujudga kelishini bildiradigan dastlabki asoslar bo`yicha mulkka nisbatan subyektiv fuqarolik huquqi ilgari hech kimga tegishli bo`lmagan mulkka nisbatan yoki avvalga mulk egasining huquqi bilan bog`liq bo`lmagan holda vujudga keladi. Mulk huquqining dastlabki asosda vujudga kelishi: birinchidan, tabiat ne`matlarini o`zlashtirish; ikkinchidan, ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish natijasida yangi ashyolarni vujudga keltirish;

uchinchidan, egasiz mulkning sud qarori bilan davlat ixtiyoriga olinishi; to`rtinchidan, egasi bo`lmagan mulkka yoki egasi bo`lsa ham xo`jaliksiz bilan saqlanayotgan mulkka, egalari tomonidan belgilangan muddatlarda talab qilib olinmagan mulklarga, shu jumladan topilgan ashyolar, xazinalar (boshqa usulda yashirilgan narsalar) topilishi hollarida yuz beradi. Mulk huquqining vujudga kelishida egalik huquqini vujudga keltiruvchi muddat o`ziga xosdir. Mulkdor bo`lmagan, lekin ko`chmas mol-mulkka o`n besh yil davomida yoki boshqa mol-mulkka besh yil davomida o`ziniki kabi halol, oshkora va uzluksiz egalik qilgan shaxs bu mol-mulkka nisbatan mulk huquqini oladi, ya`ni to`la ma`noda mulkdor huquqlariga ega bo`ladi (FKning 187-moddasi). Muhimi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1996 yil 29 avgustdagi “O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksini amalga kiritish tartibi to`g`risida”gi qarorida belgilanishicha, ushbu 187-moddaning qoidalari mulkka egalik qilish 1997 yilning 1 martiga (ya`ni, yangi FK amalga kiritilgunga qadar) qadar boshlangan va kodeks amalga kiritilayotgan vaqtda davom etayotgan hollarga ham tadbiq etiladi. Demak, ushbu holati bo`yicha FK normasi orqaga qaytish kuchiga ega bo`ladi. Mulk huquqi vujudga kelishining dastlabki asoslaridan yana biri - hamma yig`ib olishi mumkin bo`lgan ashyolarni mulkka aylantirishdir. FKning 189-moddasida ko`rsatilishicha, qonun hujjatlarida yovvoyi mevalar, yong`oq, zamburg`lar, rezavor mevalar hamda o`simlik, hayvonot dunyosi va jonsiz tabiatning hamma olishi mumkin bo`lgan boshqa obyektlarini yig`ish yo`li bilan fuqarolar mulkiga aylantirish tartibi va shartlari belgilab qo`yilishi mumkin. Bunday tartibda mulk huquqi o`rmonlardan qo`ziqorin, mevalar terish, dashtu tog`lardan dorivor giyohlar to`plash, daryo va ko`llardan baliq ovlash orqali vujudga kelishi mumkin. Biroq, ma`lumki, ushbu mulk obyektlari o`sgan mavjud hudud xususiy mulk huquqi asosida boshqaga tegishli bo`lmasligi lozim. Mulk obyektlarining ba`zilarini ovlash uchun vakolatli davlat organida ruxsat (litsenziya) olingan bo`lishi talab etiladi. Ayni vaqtda baliq va boshqa jonivorlarni ovlash ovga ruxsat berilgan mavsumdagina yo`l qo`yiladi, aks holda ovlangan jonivorlar musodara qilinib, ov

qurollari olib qo`yilishi va ularga nisbatan tegishli jazo choralari qo`llanilishi mumkin. Egasiz ashyoga nisbatan mulk huquqi ham dastlabki asosda vujudga keladi. Egasi bo`lmagan yoki egasi noma`lum ashyo egasiz ashyo hisoblanadi. Egasiz ko`char ashyolarga nisbatan egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat asosida qo`lga kiritilishi mumkin. Bunday ashyo tegishli davlat organi yoki fuqarolar o`zini o`zi boshqarish organi arizasiga muvofiq ko`chmas mol-mulkni davlat ro`yxatiga oluvchi organda hisobga olinib, uch yil o`tgach tegishli davlat organi talabi asosida sud tomonidan davlatga o`tkazilishi mumkin. FKning 192-moddasida topilmaga nisbatan mulkiy huquqlarning vujudga kelishi xususiyatlari belgilangan. Unda ko`rsatilishicha, yo`qolgan ashyoni topib olgan shaxs bu haqda uni yo`qotgan shaxsni yoki ashyo egasini yoxud uni olish huquqiga ega bo`lgan o`zga ma`lum shaxslardan birontasini darhol xabardor etishi hamda topilgan ashyoni shu shaxsga qaytarishi shart. Basharti, ashyo binoda yoki transportda topilgan bo`lsa, u shu binoning yoki transport vositasining egasi bo`lmish shaxsga topshirilmog`i lozim. Topilma topshirilgan shaxs ashyoni topib olgan shaxsning huquqlarini qo`lga kiritadi va uning majburiyatlarini o`z zimmasiga oladi. Basharti, topilgan ashyo qaytarilishini talab qilish huquqiga ega bo`lgan shaxs noma`lum bo`lsa yoki uning manzili bo`lmasa, ashyoni topib olgan shaxs topilma to`g`risida militsiyaga, tegishli davlat organlariga yoki fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organiga ma`lum qilishi shart. FKning 193-moddasiga asosan olti oy mobaynida topilmaning egasi aniqlanmasa, ashyoni topib olgan shaxs unga egalik huquqini qo`lga kiritadi (agar u bu huquqdan voz kechsa, topilma davlat mulkiga o`tadi). FKning 196-moddasida xazinaga nisbatan mulk huquqini vujudga kelishi xususiyatlari belgilab qo`yilgan. Xazina deb egasini aniqlash mumkin bo`lmagan yoki qonunga binoan huquqlarini yo`qotgan, yerga ko`milgan yoki boshqacha usulda yashirilgan pul yoki qimmatbaho buyumlarga aytiladi. Yashirib qo`yilgan mol-mulk (yer uchastkasi, imorat va sh.k.) mulkdori bo`lgan shaxsga va xazinani

topgan shaxs mulkiga agar ular o`rtasidagi kelishuvga muvofiq boshqacha tartib belgilangan bo`lmasa, teng ulushlarda tegishli bo`ladi. Xazina u yashirib qo`yilgan yer uchastkasi yoki boshqa mol-mulk egasi - mulkdorning roziligisiz qazishma ishlarini olib borgan yoki boylik qidirgan shaxs tomonidan topilgan taqdirda, bu xazina u topilgan yer uchastkasining yoki boshqa mol-mulkning egasiga topshirilishi shart. Tarix va madaniyat yodgorliklari jumlasiga kiradigan ashyolardan iborat xazina topilgan taqdirda, ular davlat ixtiyoriga o`tadi. Biroq xazina topilgan yer uchastkasi egasi va xazinani topgan shaxs xazina qiymatining ellik foizi miqdorida mukofot olishga haqli. Xazina topish uchun qazishma va qidiruv ishlarini olib borish mehnat yoki xizmat vazifalariga kiradigan shaxslar (masalan, arxeologlar, geologlar)ga nisbatan yuqoridagi qoidalar qo`llanilmaydi (FKning 196-moddasi, 5-bandi). Mulkka nisbatan egalik huquqini vujudga keltiruvchi hosila usuli deganda muayyan shaxs tomonidan mulk huquqining olinishi dastlabki mulk egasining huquqiga bog`liq bo`lgan usul nazarda tutiladi. Bu usulda mulk huquqining ma`lum ashyoga nisbatan paydo bo`lishi yoki bu ashyoga nisbatan mulk huquqining ilgari ma`lum shaxsga tegishli bo`lishi bilan bog`liqdir. Shu ma`noda mulk huquqining boshqa shaxsga o`tishi haqida so`z yuritiladi. Binobarin, hosila usuli bo`yicha mulk huquqi vujudga kelganda , mulkka nisbatan bo`lgan huquqni bir shaxsdan ikkinchi shaxsga ko`chirilishi to`g`risida so`z boradi. Masalan, oldi- sotdi shartnomasi tuzilishi yo`li bilan ashyoga nisbatan egalik huquqi bir shaxsda, ya`ni sotib oluvchida paydo bo`ladi. Mulk huquqining hosila usulida vujudga kelishiga misol qilib oldi-sotdi, hadya, ayirboshlash, qarz shartnomalari, shuningdek qonun va vasiyat bo`yicha meros olish, davlat mulkini xususiylashtirish orqali olinishini ko`rsatsa bo`ladi. Fuqarolik koyedksining 185-moddasida ko`rsatilganidek, shartnoma asosida mol- mulk oluvchida mulk huquqi, agar qonun hujjatlari yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, ashyo topshirilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Agar ashyoni birovga o`tkazish to`g`risidagi shartnoma notarial guvohlantirilishi yoki davlat ro`yxatidan o`tkazilishi lozim bo`lsa, egalik huquqi

bunday shartnoma notarial guvohlantirilgan yoki ro`yxatdan o`tkazilgan paytdan e`tiboran vujudga keladi. Qonunda uy-joy (kvartira)ga mulk huquqining vujudga kelishi belgilangan tartibda ajratib berilgan yer uchastkasida q urilayotgan yangi uy-joyga mulk huquqi davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan boshlab vujudga kelishi belgilangan. Bir yoki bir necha shaxslar tomonidan ko`rilayotgan uy-joy qurilish tamom bo`lguncha va ro`yxatdan o`tkazilguncha mahalliy hokimiyat organlarining ruxsatisiz boshqa shaxsga berilishi mumkin emas. Davlatga qarashli uy-joy (kvartira)ga mulk huquqi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan xususiylashtirish tartibida vujudga keladi. Kooperativ uy-joyga, kvartiraga, garajga, chorboqqa va boshqa binolarga mulk huquqi kooperativ a`zosi pay badallarini batamom to`lab bo`lgandan keyin vujudga keladi (FKning 210-moddasi). Ba`zi ashyolarga nisbatan esa egalik huquqi ashyo topshirilishidan so`ng yoki ashyoning qiymati to`la yoki qisman to`langandan so`ng vujudga kelishi belgilanishi mumkin. Xususiy alomatlari bilan belgilangan ashyolar bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o`tkazilgan holda, agar bunday o`tkazish tegishli organlardan ro`yxatdan o`tkazilishi shart bo`lsa, ashyoga nisbatan egalik huquqi shartnomaning qayd qilinishi paytidan e`tiboran vujudga keladi. Mulkka nisbatan egalik huquqining o`tish payti qonunda muqarrar belgilanishi birovga o`tkazilayotgan ashyolarning tasodifan nobud bo`lishi yoki buzilishi xavf- xatari, ya`ni buning natijasida yetkazilgan zarar kimning zimmasida bo`lishligini belgilash ham katta ahamiyatga egadir. FKning 175-moddasida belgilangan qoida bo`yicha mol-mulkning tasodifan nobud bo`lishi yoki buzilishi xavfi, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, yetkazilgan zarar mulk egasining zimmasida bo`ladi. Agar ashyolarni birovga o`tkazuvchi shaxs topshirishni yoki oluvchi ularni qabul qilishni kechiktirsa, ashyolarning tasodifan nobud bo`lishi yoki buzilishi xavf- xatari kechiktirgan tarafda bo`ladi. Masalan, sotib oluvchi qurilish materiallarini

qabul qilishni kechiktirsa, ashyolarning tasodifan nobud bo`lishi yoki buzilishidan kelgan zararni o`z zimmasiga oladi. Mulk huquqining bekor bo`lish usullari ham xilma-xil. Bu usullarni quyidagicha turkumlashtirish mumkin: 1) mulkdorning o`z erki-irodasi bo`yicha mulk huquqini bekor bo`lishi (masalan, mol-mulkni sotish, hadya qilish va sh.k.); 2) mol-mulkni tugatish va hisobdan chiqarish (yo`q qilib tashlash) yoki nobud bo`lishi natijasida mulk huquqining bekor bo`lishi (FKning 198-moddasi); 3) mulkdorning erki, irodasidan tashqari mol-mulkning olib qo`yilishi orqali mulk huquqining bekor bo`lishi. Mol-mulkni mulkdordan olib qo`yishga qonunlarda nazarda tutilgan hollarda va tartibda mulkdoning majburiyatlari bo`yicha undiruv ana shu mol-mulkka qaratilgan taqdirda, shuningdek natsionalizatsiya qilish, rekvizitsiya va musodara qilish tartibida yo`l qo`yiladi (FKning 199-moddasi). Agar qonunga asosan shaxsga tegishli bo`la olmaydigan mol-mulk uning mulki bo`lib qolsa, ushbu mol-mulkka nisbatan mulk huquqi sud tartibida bekor qilinib, olib qo`yilgan mol-mulkning qiymati shaxsga to`lanadi (FKning 199-moddasi, 2- bandi). Ashyolarga nisbatan egalik huquqi ba`zi hollarda mulk egasining erkidan tashqari ham bekor bo`lishi mumkin. Masalan, ashyolar tabiiy ofatlar, yong`in, suv toshqini, zilzila natijasida tasodifan nobud bo`lishida mulk huquqi mulk egasining erkiga bog`liq bo`lmagan holda bekor bo`ladi. Ba`zi hollarda, chunonchi, qarzni qoplash uchun ijro varaqasi bo`yicha haq undirilishida yoki mol-mulkning musodara qilinishida egalik huquqi mulk egasining erkiga bog`liq bo`lmagan holda bekor bo`lishi mumkin. Mulk huquqining asosiy tamoyillari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida (36,53,54-moddalar), FK (164, 165, 172, 228, 231-moddalari) va boshqa qonunlarda mulk huquqining quyidagi asosiy tamoyillari o`z ifodasini topgan:

1. O`zbekiston Respublikasida mulk daxlsiz, mukldorning mulkiy huquqi qonun bilan kafolatlanadi va mulkdor bu huquqlardan faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mahrum etilishi mumkin; 2. Iqtisodiyot samarali amal qilishiga va xalq farovonligining o`sishiga yordam beradigan har qanday shakldagi mulkchilik bo`lishiga ruxsat beriladi. 3. Mulkchilikning hamma shakllari himoya qilinishi qonun bilan kafolatlanadi va ularning teng rivojlanishiga sharoit yaratib beriladi. 4. Mulkdor o`z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo`lmagan har qanday xatti- harakatlarni o`z xohishiga ko`ra sodir etishga haqli. 5. Mulkiy huquqning amalga oshirilishi atrof-muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va davlat huquqlarini buzmasligi hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarga putur yetkazmasligi shart. 6. Har kim mulkdor bo`lishga haqli. Mulk shakllari Iqtisodiy ma`nodagi mulk shakllari deyilganda moddiy ne`matlarni o`zlashtirish usullarining yig`indisa tushuniladi. Bunday usullar yakka tartibda yoki jamoat bo`lib yoxud davlat tomonidan amalga oshirilishi mumkin 3 . Yuridik ma`nodagi mulk shakli – moddiy ne`matlarni muayyan subyektlarga tegishli bo`lishini (biriktirib qo`yishlikni) mustahkamlovchi va tegishli mulkning huquqiy rejimini belgilovchi huquqiy me`yorlar yig`indisidan iborat. O`zbekiston Respublikasi FKning 167-moddasiga asosan O`zbekiston Respublikasida mulkchilikning quyidagi shakllari mavjud: 1. Xususiy mulk; 2. Ommaviy mulk. Davlat mulk shakllarini rivojlantirish uchun zarur huquqlarning tengligini ta`minlaydi va uning himoya qilinishini kafolatlaydi. Mulk shakllarini bunday turkumlash uchun mulk subyekti maqomi va mol-mulk rejimining uzviy birligi 3 Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. -М.: Юрлит. 1991. - 45-46 б.

asosiy mezon hisoblanadi. O`z navbatida xususiy mulk shakli quyidagi ko`rinishlarda (turlarda) namoyon bo`ladi: a) yakka shaxsga (individga) tegishli mulk (fuqarolar mulki); b) nodavlat yuridik shaxslar mulki. Ommaviy mulk tarkibiga quyidagilar kiradi: a) O`zbekiston Respublikasi mulki; b) ma`muriy-hududiy tuzilmalar mulki (munitsipal mulk).

O'xshashlar

Xususiy mulk huquqi

Umumiy mulk huquqi

Ommaviy (davlat) mulk huquqi

Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarni himoya qilish

Oila huquqi