Umumiy mulk huquqi - Huquqshunoslik - Referatlar

Umumiy mulk huquqi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB

Ko'chirib olish

U mumiy mulk huquqi Reja: 1. Umumiy mulk huquqi tushunchasi. 2. Umumiy ulushli mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish 3. Umumiy mulkdan ulush ajratish va uni taqsimlash 4 . Er-xotinlar o`rtasidagi mulk huquqi 5. Dehqon va fermer xo`jaligining mulk huquqi

Fuqarolik kodeksining 216-moddasida aytilganidek, ikki yoki undan ortiq shaxsning egaligida bo`lgan mol-mulk ularga umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo`ladi. Yuqorida keltirilgan normadan anglashilishicha, umumiy mulk huquqi bir necha shaxslarning (sherik, egalarning) muayyan mulk (obyektlar)ga nisbatan bo`lgan mulkiy huquqlariga aytiladi. Umumiy mulk huquqining obyektini ma'lum ashyo yoki ashyolarning to`plami tashkil etishi mumkin. Masalan, ikki yoki bir necha shaxsning birgalikda qurgan yoki sotib olgan imorati, ikki yoki bir necha jamoa xo`jaligi birgalikda qurgan g`isht zavodi kabi boshqa obyektlar bo`lishi mumkin. Umumiy mulk huquqining subyektlari (ishtirokchilari) ikki yoki bir necha shaxs (tashkilot yoki fuqaro)lar bo`lishi mumkin. Umumiy mulk huquqining subyektlari bir necha shaxsdan iborat bo`lganligi tufayli sheriklarning har qaysisi bunday mulkni o`z holicha tasarruf qila olmaydi, balki o`ziga qarashli obyektlarni birgalikda, o`zaro kelishuv asosida egallaydi, ulardan foydalanadi va tasarruf qiladi. Umumiy mulk huquqi quyidagi asoslardan vujudga keladi: birinchidan, oddiy shirkat shartnomasidan, masalan, bir necha fuqaroning birgalashib uy-joy qurishidan yoki bir necha jamoa xo`jaligining birgalashib elektr stansiyasi qurishidan; ikkinchidan, bir necha fuqaroning muayyan umumiy mulkka ega bo`lish uchun mablag` va mehnatlarini qo`shishlaridan, masalan, umumiy oilaviy mulk; uchinchidan, bir necha shaxslarning qonun yoki vasiyat bo`yicha meros olishlaridan. Umumiy mulk huquqi aksariyat hollarda oddiy shirkat (birgalikdagi faoliyat) shartnomasi asosida, umumiy xo`jalik maqsadlariga erishish uchun, jamoa xo`jaliklari, korxona yoki boshqa tashkilotlar qurish va ekspluatatsiya qilish, suv xo`jaligi inshootlari, maktablar, turar-joy binolari va shu kabi qurish uchun birgalikda harakat qilishlarida , buning uchun pul hamd a boshqa mulk yoxud

mehnatlarini birlashtirishlarida vujudga keladi. Fuqarolar ham o`zlarining shaxsiy- maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun pul, mulk va mehnatlarini birlashtirib, masalan, uy-joy qurish uchun birgalikda shartnoma tuzib umumiy mulk huquqini oladilar. Umumiy mulk huquqi instituti, umumiy mulk haqidagi huquqiy munosabatlar O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 216-227- moddalarida batafsil bayon etilgan. FKning 216-moddasida ko`rsatilganidek, umumiy mulk ikki turga: birinchidan, mol-mulk mulkdorlardan har birining mulk huquqidagi ulushi aniqlab qo`yilgan ulushli mulk va ikkinchidan, ulushlari aniqlab qo`yilmagan birgalikdagi mulkka bo`linadi. Bular o`rtasidagi asosiy farqlar quyidagichadir: Taqsimlanadigan umumiy mulkning har bir ishtirokchisi ashyoda aniq belgilangan h issaga ega bo`ladi. Masalan, yarmiga, uchdan biriga va hokazo. Taqsimlanmaydigan birgalikdagi umumiy mulk esa, hissalarga taqsimlanadigan mulkdan ulushlarga ajralmasligi bilan farq qiladi. Bunday umumiy mulk hamma ishtirokchilar o`rtasida, ularning umumiy roziligi bilan va tenglik asosida egallanadi, foydalaniladi va tasarruf etiladi. Ulushli mulk subyektlari fuqaro ham, tashkilot ham bo`lishi mumkin. Umumiy birgalikdagi mulk huquqida subyektlar o`z ulushlarini mustaqil tasarruf qila olmaydi, chunki , birinchidan, ularning har birining ulushi umuman belgilanmagan bo`ladi; ikkinchidan, oilaviy munosabatda bo`lgan umumiy mulk egasi oiladan chiqqanda, uni boshqa bir ikkinchi shaxs bilan almashtirib bo`lmaydi. Ulushli mulk ulushlarga ajralmaydigan umumiy mulkdan vujudga kelishi asoslari va tartibi bilan ham farq qiladi. Ulushli mulk tashkilotlar va fuqarolarning bitimlar tuzishi asosida, qonun bilan nazarda tutilgan asoslarda, chunonchi qonun va vasiyat bo`yicha meros olishda, mulkning musodara qilinishida va boshqa ba'zi hollarda vujudga kelishi mumkin.

Jamoa xo`jaligi oila a'zolarining, jamoa xo`jaligida mehnat qilib topgan va xonadon mulkiga qo`shgan daromadlari yordamchi xo`jalikdan, chorva mollari asrashdan kelgan daromadlari xonadon a'zolarining umumiy mulk huquqini vujudga keltiradi. Kasbkor, hunarmand, umuman yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan shug`ullanuvchi fuqarolar oilasining topgan pul yoki boshqa buyumlari ham shu xonadon a'zolarining umumiy mulkini vujudga keltiradi. Umumiy ulushli mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish Umumiy ulushli mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etishda sherik egalarning huquqlari ikki turga: barcha umumiy mulkka nisbatan, umumiy mulkdagi ulushga nisbatan bo`lgan huquqlarga bo`linadi. Binobarin, umumiy ulushli mulk egalarining har qaysisi o`z ulushini mustaqil tasarruf etish huquqiga ega bo`lsa ham, chunonchi o`z ulushini agar qonun yoki ustav (nizom)da boshqacha hol belgilanmagan bo`lsa, o`zga shaxsga o`tkazish huquqiga ega bo`lsa ham, umumiy mulkni sheriklarining roziligidan tashqari tasarruf qila olmaydi. Umumiy ulushli mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish davomida bunday mulkning egalari o`rtasida bo`lgan nizolar umumiy mulk ishtirokchilarining har qaysisining da'vosi bo`yicha sud tomonidan hal qilinadi. Umumiy ulushli mulk egalari o`z ixtiyorida bo`lgan mulkni hammalarining roziligi bilan egallaydilar, undan foydalanadilar va tasarruf etadilar. Agar umumiy sherik mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish tartibi to`g`risida o`zaro kelisha olmasalar, bunday masala sherik egalarning har qaysisi da'vosi bo`yicha sud tomonidan hal qilinadi. Umumiy ulushli mulkning har qaysi egasi umumiy mulk yuzasidan bo`lgan soliq, yig`im va boshqa to`lovlarni to`lashda, shuningdek uni boshqarish va saqlash xarajatlarida o`z hissasiga yarasha qatnashishga majbur. Umumiy mulkni saqlash yoki umumiy majburiyatni bajarish yuzasidan xarajatlar qilgan boshqa sheriklaridan o`zining qilgan chiqimlarini har birining hissasiga muvofiq qoplanishini talab qilish huquqiga egadir.

FKning 221-moddasida aytilganidek, uni boshqarish va saqlash xarajatlarida o`z hissasiga yarasha qatnashishga majbur. FKning 218-moddasida aytilganidek, umumiy ulushli mulkning har qaysi egasi o`z ulushini boshqa shaxsga o`tkazishga haqli. Bunda ulushni haq baravariga ham, tekinga ham birovga o`tkazish nazarda tutiladi. Umumiy mulkning sheriklari tashkilot bo`lgan taqdirda, ular o`z ulushlarini birovga haq baravariga o`tkazadi, ko`pincha uni sotadi. Fuqarolar esa, o`z ulushlarini haq baravariga ham, tekinga ham birovga o`tkazishi chunonchi, sotishi, hadya etishi, shuningdek vasiyat qilib qoldirishi mumkin. Mulkdorlardan biri o`z ulushini boshqa shaxsga sotgan vaqtda qolgan mulkdorlar sotilayotgan ulushni u sotilayotgan narxda va boshqa teng shartlarda sotib olishda imtiyozli huquqiga egadir. Kim oshdi savdosi orqali sotish hollari bundan mustasno (FKning 224-moddasi). Umumiy mulkdagi ulushni sotuvchi o`z ulushini o`zga shaxsga sotish niyati haqida boshqa mulkdorga yozma ravishda ma'lum qilib, ulushning narxini va uni sotishning boshqa shartlarini ko`rsatishi shart. Agar qolgan mulkdorlar imtiyozli sotib olish huquqini amalga oshirishdan voz kechsalar yoki bu huquqni xabar qilingan kundan e'tiboran ko`chmas mulkka nisbatan bir oy davomida boshqa mol- mulkka nisbatan esa – o`n kun davomida amalga oshirmasalar, sotuvchi o`z ulushini har qanday shaxsga sotishga haqli bo`ladi. Davlat, kooperativ yoki boshqa yuridik shaxs uy-joyga nisbatan bo`lgan umumiy mulk huquqidagi o`z ulushini sotgan taqdirda – uy-joyning ana shu ulushni sotib olishda imtiyozli huquq uyning shu qismida yashovchi shaxslarga beriladi, ular sotib olishni xohlamaganlari yoki bu huquqni amalga oshirmaganlarida esa ulushni sotib olish huquqi umumiy mulkning qolgan sheriklariga o`tadi. Agar ulush sheriklarning imtiyozli huquqlari buzilib sotilsa, umumiy ulushli mulkning boshqa sherigi sotib oluvchining huquq va majburiyatlari o`ziga o`tkazilishi to`g`risida da'vo qo`zg`atib, sudga murojaat qilishi mumkin. Ammo bu huquq va majburiyat mulkni olib-sotishda belgilangan narxini hamd a sotib olish

bilan bog`liq bo`lgan xarajatlarni to`lash sharti bilangina unga o`tkazilishi mumkin. Agar mulk oluvchi ulushni sotib olish to`g`risida rozilik bergan bo`lsa-yu, lekin u notarial idoraga kelishdan bosh tortsa, notarius sotuvchining tanlashi bo`yicha boshqa shaxs bilan shartnomani rasmiylashtirish huquqiga ega. Umumiy mulk bo`lgan uydan tegishli ulush soqit qilinishida, masalan, sotilishida, uyga bo`lgan ulushlar real (natura shaklida) ko`rsatilmay, balki arifmetik ulushlarda belgilanadi. Ammo shu bilan birga sotuvchi foydalanish uchun qaysi kvartira yoki xonaning o`tishini ko`rsatishi mumkin. Agar umumiy ulushli mulk bo`lgan turar joy ishtirokchilari o`rtasida uyning ayrim xonalaridan foydalanish to`g`risida oldindan kelishilgan bo`lsa, bunday kelishish ham notarius tomonidan tasdiqlanishi mumkin. Ulush sheriklarning imtiyozli huquqlari buzib sotilgan holda umumiy ulushli mulkka bo`lgan boshqa sherigi sotib oluvchining huquq va majburiyatlari o`ziga o`tkazilishi to`g`risida da'vo qo`zg`atib, sudga murojaat qilishi mumkinligi to`g`risida qoidalar keng ma'noda joriy qilinmaydi, chunonchi, turar-joyni hadya va vasiyat qilish hollarida qo`llanilmaydi. Umumiy mulkdan ulush ajratish va uni taqsimlash FKning 223-moddasida ko`rsatilganidek, umumiy ulushli mulk ishtirokchisi o`z ulushini umumiy mol-mulkdan berishni talab qilishga haqlidir. Uning bu huquqi umumiy mulkdagi ulushni tasarruf etishga bo`lgan huquqidan kelib chiqadi. Ulushni ajratishning asosiy usuli, mulkning xo`jalik tayinlanishiga zarar yetkazmaslik sharti bilan undan asl holida ulush ajratishdan ishtirokchilar o`zaro kelisha olmasalar sud yoki nizoni hal qiluvchi organ umumiy mulkdan qanday ashyolar asl holida ajratilishini, masalan, sheriklik asosida olingan hosilning qanday taqsimlanishini belgilaydi.

Umumiy mulkdan uning xo`jalik tayinlinishiga zarar yetkazmasdan ajratish mumkin bo`lmaganda, ulush ajratib oluvchi ega rozi bo`lgani holda, ulushning miqdoriga yarasha pul baravarida haq olishi mumkin. Agar pul baravarida uning to`lash imkoniyati bo`lmasa, umumiy mulk sotilib uning summasi sheriklar orasida taqsimlanadi. Uy-joyga nisbatan bo`lgan umumiy ulushli mulk egalari o`zlariga tegishli ulushlarga yarasha uy-joyni taqsimlashga haqli bo`lib, buning natijasida ularning har biriga uy-joyning alohida qismi (kvartira yoki ajratilgan xona) biriktirib qo`yilishi mumkin. Fuqarolarning umumiy ulushli yoki birgalikda egaligida bo`lgan xususiylashtirilgan turar-joylarni bo`lish haqidagi masalalar sud amaliyotida turlicha hal etilishi holatlari uchraydi. FKning 223-moddasiga muvofiq, umumiy ulushli mulk egasining har biri umumiy mulkdan o`z ulushini ajratib berishni talab qilishga haqli. Agar ulushni ajratish usuli to`g`risida sheriklar o`zaro kelisha olmagan bo`lsalar, mulk har qaysi sherikning da'vosi bo`yicha sud tomonidan taqsimlanadi. Amalda shunday hollar uchraydiki, umumiy mulkdan ulush ajratish haqidagi qonunning qoidalari xususiylashtirilgan turar-joylarga tadbiq qilinishi mumkin emas va bunday turar-joylarni taqsimlashda Uy-joy kodeksi normalari tadbiq qilinishi lozim. Ammo bunday taqsimlash mazkur aholi yashaydigan joyning rejalashtirish loyihasiga zid bo`lmasligi kerak. Uy-joyni taqsimlash to`g`risidagi bitim notarial tartibda taqsimlanishi va tuman (shahar) hokimligi idoralarida ro`yxatdan o`tkazilishi lozim. Ba'zi hollarda umumiy mulkdan tegishli ulush mulk egalaridan birining qarzini qoplash uchun uning kreditori talabi bo`yicha ham ajratilishi mumkin.

Er-xotinlar o`rtasidagi mulk huquqi Oila qonunchiligi er-xotinning nikoh davrida orttirgan mulklari – ularning birgalikdagi umumiy mulki bo`lishi ko`rsatilgan 1 . Bunda u yoki bu mulkning kim tomonidan sotib olinganligi, kimning nomiga rasmiylashtirilganligi, er yo xotindan birortasining qancha maosh olishi, butunlay olmasligining mutlaqo ahamiyati yo`q. Umumiy mulkni orttirish masalasiga kelganda, oila o`z yumushlarini qilish, farzandlarni tarbiyalash har qanday maosh to`lanib qilinadigan ijtimoiy ishga tenglashtiriladi. Bu esa mamlakatimizda ayollarning erkaklar bilan to`la tengligini isbotlaydi, ayollarning salomatligi, ularning mehnatlari qadrlanganligini, onalarga cheksiz hurmat bilan qaralganligini bildiradi. O`zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 23-moddasiga asosan er va xotinning nikoh davomida orttirilgan mol-mulklari, shuningdek nikoh qayd etilgunga qadar, bo`lajak er-xotinning umumiy mablag`lari hisobiga olingan mol- mulklari, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha hol ko`rsatilmagan bo`lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki hisoblanadi. Er-xotinning tadbirkorlik faoliyatiga qo`shgan mablag`lar va undan kelgan daromadlar, agar er-xotin o`rtasidagi shartnoma bilan o`zgacha tartib belgilangan bo`lmasa, ulardan har birining mulki bo`ladi. Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mulklari jumlasiga ularning har birining mehnat faoliyatidan, tadbirkorlikdan va intellektual faoliyat natijalaridan orttirilgan daromadlar, pensiyalar, nafaqalar, shuningdek, ularning umumiy daromadlari hisobiga olingan ko`char va ko`chmas mulklar, qimmatli qog`ozlar, paylar, omonatlar er yoki xotindan birining nomiga rasmiylashtirilganligidan qat'i nazar er-xotinning umumiy mulkiga kiradi. Er va xotin o`rtasidagi umumiy mulk huquqining taqdiri nikohning bekor qilinishi bilan o`zgarishi mumkin. Bu holda, dastlab er va xotinning nikoh tuzganliklariga qadar o`zlariga tegishli bo`lgan mulklari, shuningdek nikoh 1 Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси. -Т.: Адолат. 1998 йил.

davomida hadya yoki meros tariqasida olgan mulklari – har birining o`z mulki qilib ajratilishi va ular o`rtasidagi umumiy mulkka qo`shilmasligi kerak. Er-xotinning majburiyatlari, ularning qanday asoslardan kelib chiqqaniga qarab umumiy mulk hisobidan bajarilishi mumkin. Agar majburiyat er va xotinning umumiy xo`jalik yoki oila manfaatlarini ko`zlab qilgan harakatlaridan kelib chiqqan bo`lsa, qarz so`zsiz umumiy mulkdan undiriladi. Majburiyat er yoki xotinning shaxsiy qarzlaridan kelib chiqqan bo`lsa, majburiyat qarzlari o`z shaxsiy mulkidan yoki unga tegishli umumiy mulk ulushidan undiriladi. Agar er-xotinning umumiy mulki jinoyat hisobiga jamg`arilgani yoki ko`paytirilganligi sud hukmi bilan isbot qilinsa – jinoyat tufayli keltirilgan hamma mulk hisobidan undiriladi. Yuqorida bayon qilingan er va xotinning umumiy mulki haqidagi qoidalar FHDYoda qayd etilgan nikohda turuvchi shaxslarga nisbatan tadbiq qilinadi. FHDYoda ro`yxatdan o`tmay birga turuvchilarga Oila kodeksida bayon qilingan yuqoridagi qoidalar tadbiq etilmaydi. Ular o`rtasidagi umumiy munosabatga Fuqarolik kodeksining umumiy mulk huquqi to`g`risidagi normalari qo`llaniladi. Dehqon va fermer xo`jaligining mulk huquqi Umumiy birgalikdagi mulk ko`rinishlaridan biri dehqon va fermer xo`jaligining mol-mulkidir. Qonunga asosan dehqon va fermer xo`jaligining mol- mulki uning a'zolariga, agar ular o`rtasidagi shartnoma bilan boshqacha tartib belgilanmagan bo`lsa, ulushli yoki birgalikdagi umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo`ladi 2 . Bu mol-mulk o`z tarkibiga turar-joy, xo`jalik binolari, sug`orish inshootlari, ekinlar, chorva mollari, parrandalar, texnika va uskunalar, transport vositalari, qishloq xo`jalik ashyolari kabilarni oladi. Xo`jalik yetishtirgan hosil, mahsulot va boshqa daromadlar xo`jalik a'zolarining umumiy mol-mulki hisoblanadi va o`zaro kelishuv asosida 2 Т.Қаллибеков. Дийхон (фермер) хожалыкларын раужландырудин хукыкый кепиллиги. Каракалпакс-тан. -Нокис. 1995. -20-21 б.

foydalaniladi. Bunday mol-mulkni tasarruf etish bo`yicha bitimlar xo`jalik raxbari yoxud u vakolat bergan xo`jalik a'zosi tomonidan tuziladi. Dehqon va fermer xo`jaliklarini huquqiy tartibga soluvchi qonunchilikka 3 asosan, dehqon va fermer xo`jaliklari yuridik shaxs huquqiga ega. Dehqon ho`jaliklari «Dexqon xo`jaliklari to`g`risida”gi 30.04.1998 yilgi qonunning 1- moddasiga asosan yuridik shaxs tashkil etmasdan ham amalga oshirilishi mumkin. Dehqon va fermer xo`jaliklarining bir yoki bir necha a'zosi uning tarkibidan chiqqan taqdirda, birgalikdagi umumiy mulk asl holida taqsimlanmaydi, balki tegishli ulush pul mablag`lari bilan to`lanadi. Bundan asosiy maqsad mavjud dehqon va fermer xo`jaliklarining parchalanib yo`q bo`lib ketishiga yoxud zaiflashib qolishiga yo`l qo`ymaslikdir. Xuddi shu sababli yangi dehqon va fermer xo`jaligi tashkil etish maqsadida ajralib chiqayotgan a'zolar dehqon xo`jaligining umumiy mulkdagi o`z ulushlarini asl holida olishga haqli. Biroq bunda mol-mulkni taqsimlash dehqon va fermer xo`jaligi faoliyat yuritish uchun zarur bo`lgan asosiy ishlab chiqarish vositalaridan mahrum qilmaydigan tarzda amalga oshirilishi kerak. Dehqon va fermer xo`jaligi a'zolarining birgalikdagi umumiy mol-mulkdagi ulushlari, agar ular o`rtasidagi kelishuvga muvofiq boshqacha tartib belgilanmagan bo`lsa, barchasi uchun teng hajmda deb hisoblanadi Dehqon (fermer) xo`jaligi tugatilgan taqdirda barcha kreditorlarning talablari qondirilgandan keyin qolgan mol-mulk huquqi mulk asosida dehqon va fermer xo`jaligi a'zolariga tegishli bo`ladi hamda qonunda yoki shartnomada belgilangan tartibda taqsimlanadi. 3

O'xshashlar

Mulk huquqi

Xususiy mulk huquqi

Ommaviy (davlat) mulk huquqi

Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarni himoya qilish

Oila huquqi