Rim xususiy huquqi – о‘quv fani - Huquqshunoslik - Referatlar

Rim xususiy huquqi – о‘quv fani

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131 KB

Ko'chirib olish

Rim xususiy huquqi – о‘quv fani Reja: 1. Rim xususiy huquqi va uning predmeti 2. Rim huquqining tarkib topishida davlat organlari 3. Rim huquqining tarixiy davrlarga bо‘linishi

1. Rim xususiy huquqi va uning predmeti Huquq tizimi alohida huquq sohalaridan tashkil topadi. Har bir ilm sohasining о‘ziga xos predmeti, ya’ni bahs mavzui mavjud bо‘lib, u ana shu mavzui bilan boshqa huquq sohalaridan farqlanadi. Fanning predmet i deganda u yoki bu huquq sohasining normalari vositasida tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarni tushunamiz. Muayyan huquq sohasining predmeti, uning mazmunini tashkil qiluvchi ma’lum doiradagi munosabatlarning xususiyatlari bilan ifodalanadi. Rim xususiy huquq i о‘z davrida nafaqat Rim, balki о‘zga davlatlar qonunchiligigiga ham manba bо‘lib keldi. Hozirgi davrda u deyarli barcha oliy yuridik ta’lim muassasalarida о‘quv fani sifatida о‘rganiladi va fuqarolik huquqi fanining asosiy tartiblari va nazariy kategoriyalariga nisbatan о‘z mavqeini saqlab keladi. Shunday ekan , biz umum tan olgan an’anaga muvofiq , о‘quv fani sifatida Rim huquqining predmeti ni a niqlab olishimiz lozim. Rim huquqi, jumladan Rim xususiy huquqi qadimiy va о‘lmas madaniy, siyosiy, huquqiy qadriyatlarga kiradi. U qadimiy va navqiron shahar Rimda bundan 2,5 ming yil avval paydo bо‘lgan. Rim huquqi qoidalarining aksariyati kо‘pgina davlatlarida qabul qilingan va shu vaqtgacha Yevropa, Amerika, Rossiya va boshqa davlatlar qonunchiligiga ta’sir о‘tkazib kelmoqda. Rim huquqi mashhur X II jadval qonunlari “adolat” va “insof”, ya’ni “yaxshi ezgu niyatlar” mezonlari nuqtai nazaridan ishlab chiqilganligi uning juda yuqori baholanishiga sabab bо‘ldi. Bu qonunlar о‘zgarmas huquqlardan iboratligi bilangina emas, balki hayot taqozosi va sharoitga qarab odilona talqin eti l ishi bilan ham bezavol qonunlarga aylandi hamda kо‘p zamonlar va xalqlarning huquqiy normalariga asos bо‘la oldi. Buni hammadan avval ulug‘ nemis faylasufi Gegel tushungan edi. U Rim huquqi qonunlari turmush talabalariga tо‘g‘ri kelmay qolgan taqdirda Rim yuristlari о‘z talqinlarida doimo bir xilda turmaganliklarini kо‘rsatgan edi. Shu tariqa Rim pretorlari va huquqshunoslari qadimgi qonunlarning adolatparvar ruhini

saqlagan holda Rim huquqining shaklan qotib qolgan qismidan, ya’ni hayot voqeligiga zid keladigan qonunlardan qutila borganlar, pirovardida qonunning asosiy vazifasini kuchaytirganlar, uni takomillashtirganlar. “Tarixga chuqurroq nazar tashlasak, kishilarning xattiharakatlari ularning ehtiyojlari , manfaatlar i va fe’latvorlaridan kelib chiqishiga amin bо‘lamiz”, – deb yozgan edi Gegel. Rim huquqshunosla ri ham shu mazmundagi sо‘zlarni yozib qoldirgan lar . Bu о‘rinda gap, albatta, qonunni har kim о‘zi xohlagancha о‘zgartiraverishi haqida emas, balki zamon, odat va odob taqozosi bilan qonun talablarini odilona va oqilona talqin etish haqida bormoqda. Rim qonunlari ana shunday talqin etish uchun imkon bergan. Bu esa ularga ustuvorlik, barqarorlik baxsh etgan. Demak, Rim huquqi qonunlarining kuchqudrati, о‘lmas ahamiyati unga ijodiy yondashish imkoniyatining mavjudligidadir. Shuning uchun ham u juda kо‘p zamonlar va makonlar qonunchiligiga manba bо‘lib keldi. Uni chuqur о‘rganish vazifasining dolzarbligi ham ana shu bilan bog‘liq. Bu narsa Rim davlat i ning о‘zidayoq namoyon bо‘lgan. Qonunlarni adolatli va oqilona talqin etish, sharhlash Rim pretorlari qо‘lida tovar muomalasi, pul munosabatlari va xо‘jalik faoliyati yо‘lida g‘ov bо‘lib yotgan boshqa kishanlarni uloqtirib tashlagan kuchli qurol bо‘ldi. qadimgi Rim oilasi ham otabola hamda erxotin munosabatlarining liberallashuvi (erkinligi, murosasozligi) asosida qayta qurildi. Pretorlar ijodi bо‘lgan klassik huquqda xо‘jayinlari (masalan, kema kapitanlari, sotuvchilar, dо‘kondorlar, uyjoy boshqaruvchilari va h. k.) biror ish ni topshirgan qullar huquqi ham yaxshi himoya qilinadi. Ilgarigi qonunlarga kо‘ra, ular butunlay huquqsiz bо‘lganlar. Bu normalar, birinchi galda, mamlakat qonunlari va xalq urfodatlariga hurmatni talab etadi. Shunday qilib, Rim yuristlari respublikachilik tuzumi doirasida ommaviy va Rim huquqlaridan mavhum lashgan shaxs huquqlarini ishlab chiqqanlar. Ular borgan sayin sayqallanib takomillasha borgan. Xususiy mulk huquqi ham xuddi shu tariqa yuzaga kelgan va rivojlanishda davom etgan. Shu bois ham Rim xususiy mulkchiligi xususiy mulkchilikning klassik kо‘rinishi hisoblanadi.

Xususiy huquq mulkiy va shaxsiy huquqlar yig‘indisidan tashkil topadi. Mulk i y huquqning xususiyati shundan iboratki, uning qoidalari xо‘jalik muomalasida huquq sohibining ra’yi, erki bilan amalga oshiriladi. Shaxsiy huquqlar mutlaq xususiyatga ega bо‘lib, huquq egasidan ajratilmaydi va uning ra’yida, erk va irodasida namoyon bо‘ladi (erxotinlar, otaonalar, farzandlar huquqi kabi). Shuning uchun ham shaxsiy huquqni huquq egasidan (sub’yektidan) ajratilgan holda qarash mumkin emas. Rim xususiy huquqi о‘zining dastlabki holatiga kо‘ra ashyolarni egallash bilan bog‘liq, sо‘ngra esa mulkiy munosabatlarni tartibga solishga qaratiladi. Chunki ashyoni egallash mulk huquqi vujudga kelishidan avval yuz bergan jarayon hisoblangan [2] . Ushbu munosabatlar tarkibida shartnomalarga asoslangan va shartnomalarga asoslanmagan majburiyatlar ma’lum darajada kо‘p joy egallagan. Rim xususiy huquqi о‘zining tartibga solish ta’sirini oilaviy munosabatlarga, buzilgan huquqni tiklash va himoya qilishga nisbatan ham о‘tkazgan. Rim xususiy huquqi о‘zining dastlabki boshlanishida sivil yoki fuqarolik huquqi ( ius civile ) shaklida namoyon bо‘ladi. Ushbu huquq tizimi milliy xususiyat ga ega bо‘lib, faqat Rim fuqarolariga nisbatan joriy qilingan. Bunday yо‘nalishga sabab Rim huquqi о‘zining endigina tarkib topishida milliy xususiyat ga ega bо‘lib, ushbu mamlakatlarda vujudga kelgan munosabatlarni tartibga solishga mо‘ljallangan bо‘lgan . Ishlab chiqarish, mahsulot ayirboshlash va savdo aloqalarining rivojlanishi tufayli Rim xususiy huquqining rivojlanishida pretor huquqi ( ius honarium ) alohida о‘rin egallaydi. Rim bilan boshqa davlatlar о‘rtasida savdo va iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi , ajnabiy davlatlar savdogarlari va hunarmandlari bilan Rim fuqarolari о‘rtasida aloqalar kuchayish i , ular о‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solish ehtiyoji xususiy huquqni ng rivojlanishini talab qilardi. Shu tufayli Rim huquqi tarkibida mustaqil huquq sohasi – xalqlar huquqi ( ius gentium ) paydo bо‘ldi. Xalqlar huquqining ijobiy ta’siri asosida fuqarolik huquqining huquq va muomala layoqati, ashyoni egallash, mulk huquqi

о‘zganing ashyosiga nisbatan huquq, shartnomalar, delikt va boshqa shu kabi institutlar jadal rivojlana boshladi. Xususiy huquq о‘z xususiyatlariga kо‘ra ommaviy huquqdan ajralib turadi, unda huquq sub’yekti о‘z faoliyatida mustaqildir. Bunda davlatning tartibga solish faoliyati bor, albatta, ammo u cheklangan bо‘ladi. Mulkdor о‘z mulkini himoya qilishi va qilmasligi ham mumkin, shartnomaning mazmun va shartlari taraflar tomonidan belgilanadi, shaxslar manfaati faqat uning talabiga kо‘ra muhofaza qilinadi. Ommaviy huquqda esa bunday tanlov imkoniyati, ya’ni muqobillik yо‘q (masalan, soliq tо‘lash yoki tо‘lamaslik haqidagi masalani shaxsning о‘zi hal qilolmaydi). Bunda sub’yektlar avtonomiyasi (tanlab olish imkoniyati) cheksiz emas, u ommaviy huquq doirasidan chiqolmaydi. “Xususiy kelishuv ommaviy huquq kо‘rsatmalarini о‘zgartira olmaydi”, – deyilgan Digestlarda (D. 2. 1 4.38). Rim huquqshunosligida ommaviy huquqqa qaraganda xususiy huquq kо‘proq shakllangan. Unda hayotning eng nozik tomonidan , mayda ikirchikirlar i gacha tartibga solingan va amalda qо‘llani li b, takomiliga yetgan. Unda tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashga doir ta’riflarning barchasi aniq ishlanib, maromi ga yetkazilgan. Rim huquqida kishilik jamiyatining huquqiy madaniyatiga xos taraqqiyotning ma’lum bir davri va bosqichi boy yuridik hujjatlar bilan shunday aks etganki, о‘zining milliy va j u g‘rofiy jihatlaridan qat’i nazar, uni har bir kishilik jamiyati har qanday makonda va har qanday zamonda chuqur о‘rganishi kerak . Chunki u о‘zining paydo bо‘lishi va rivojlanishidayoq butun bashariyat tajribasi va tafakkur rivojiga suyanib, uning eng oliy aqliy yutuqlarini о‘ziga singdirgan. Zero, Rim imperiyasi eng taraqqiy topgan paytlar i da dunyoning kо‘zga kо‘ringan davlatlarini о‘ziga qо‘shib olgan edi. U Shotlandiyadan Misrgacha, Gibraltardan Janubiy Kavkazgacha bо‘lgan katta maydonni, О‘rta dengiz va Reyn oralig‘idagi Bolqon yarim orolini, Kichik Osiyo va Afrikaning katta gina qismini egallagan edi. О‘rta dengiz atrofidagi mamlakatlar bilan esa ular egallanmasidan ilgari ham qizg‘in savdosotiq aloqalari о‘rnatilgan edi.

Demak, Rim huquqi Sharq va F arb xalqlarining aqlzakovati erishgan muvaffaqiyatlarga suyangan holda rivoj topgan edi. Ammo Rim davlatining bunchalik kengayishi va boshqa xalqlarning bо‘ysundirilishi natijasida qadimgi Rim fuqarolik (sivil) huquqlari ish bermay qolgan. Bu davrga kelib xalqaro masalalar teztez kо‘tarilib turgan. Shu bois milliylik va mahalliychilikdan forig‘ bо‘lgan yangi huquqiy normalar zarur bо‘lib qolgan. Rimliklarning tarixiy xizmatlari shundan iborat bо‘ldiki, ular turli joylardagi turli millat xalqlari huquqiy normalarini sintez qilish, qayta ishlash natijasida xalqaro ahamiyatga ega bо‘lgan huquqiy normalarni ishlab chiqdilar, ularni universal, batartib va yaxlit qonunqoidalar tizimiga aylantirib, Yustinian Kodifikatsiyasi shaklida keyingi avlodlarga yetkazdilar. Qonunshunos olimlar esa erishilgan ushbu yutuqlarni yanada rivojlantirib, avloddan avlodga yetkaza bordilar. Rim huquqining dunyo bо‘ylab tarqalishiga yana ikki narsa sabab bо‘ldi: birinchidan, ushbu huquqning mavhumligi, ya’ni u aniq bо‘lmaganligi uchun, xususiy mulkka tegishli har qanday holatda ham, turli о‘zgarishlar bilan bо‘lsada, qо‘llanilishi mumkin bо‘lgan; ikkinchidan, Rim xususiy huquqining xususiy mulkchilik haqidagi huquqiy tizimlar ichida eng barkamoli ekanligi. Shuning uchun ham Rim huquqi asoslari butun dunyoda qabul qilingan va turli xalqlar uni о‘z sharoitlariga moslashtira boshlaganlar. Sobiq Ittifoq davridagina о‘zgacha holni kо‘ramiz. Mazkur jarayon Oktabr davlat tо‘ntarishi natijasida uzilib qolgan edi. Biz hech qanday xususiy mulkni tan olmaymiz, d egan ta’limot da о‘z ifodasini topgan yangi tuzum iqtisodiyotdan Rim huquqlari majmuasiga emas, “inqilobiy” huquqiy ongga asoslanishi talab qildi. Bu “inqilobiy” huquqiy ongning nimaga olib kelgani esa endilikda hammaga ma’lum. О‘zining universal xususiyatlari tufayli Rim huquqi keyingi davr (X II X III asrlar) G‘ arbiy Yevropa feodal davlatlarida ham qabul qilindi. Bu voqea ular uchun о‘z vaqtida muhim ijobiy yutuq bо‘ldi. Chunki u tovar ishlab chiqarish, savdo ishlari, moliya ishlari va umuman, burjua kapitalistik munosabatlarining yuzaga kelishi va taraqqiy topishiga ijobiy ta’sir kо‘rsatdi.

Fransiyada burjua inqilobining g‘alabasi (1789–1794) va ayniqsa, Napoleon Bonapart davri (1804–1810)da yuzaga kelgan yangi kodekslar tufayli Rim huquqi barcha e’tirof etgan burjua huquqlarining, kо‘proq fuqarolik huquqlarining manbai bо‘lib xizmat qildi. О‘zо‘zidan ma’lumki, unga yangi burjua munosabatlari yuzaga keltirgan qonunqoidalar ta’sir etmay qolmagan. Ammo shunisi ham aniqki, bu qonunlar negizida ham Rim huquqi asoslari muhim о‘rnini yо‘qotmagan. Bu holatni biz faqat Fransiyadagina emas, balki Napoleon qonunchiligiga asoslangan barcha Yevropa mamlakatlarida kо‘ramiz. Boshqa davlatlarda ham shunday bо‘lgan. Rim huquqi qonunlari bizning kunlarda ham deyarli barcha demokratik davlatlar qonunchiligiga о‘z ta’sirini о‘tkazgan, deyish uchun asoslar bor. Eng avvalo, uning tizimi, tez о‘zgarib turadigan turmush sharoitiga moslasha olgan, uning ijodiy ruhi, ya’ni voqealarga qotib qolgan nazar bilan emas, balki ularni chuqur tushunish, mohiyatini о‘rganish orqali yondashish xususiyati, uning atama (termin)lari va boshqa jihatlari jahon qonun ijodkorligi madaniyatiga kirgan eng muhim boylikdir. Rim yuristlari sudlarga ham qonun doirasida ma’lum darajadagi erkinliklar berish tarafdori bо‘lganlar, chunki ular qonunga о‘zgarmas bir qoida deb qaramaganlar. Aksincha, ular qonun sо‘zlarini voqealar oqimiga qarab oqilona va odilona talqin etish lozim bо‘lgan kо‘rsatmalar deb bilganlar. “Odamlar manfaati uchun kiritilgan narsalarni, qonundan sitatalar keltirish yо‘li bilan ularning zarariga aylantirish adolatdan emas”, – degan edi Rim qonunshunosi Modestin. Boshqa bir qonunshunos Ulpian esa: “Agar huquq adolatga tо‘g‘ri kelmasa, unda adolat tarafini olish kerak”, – deydi. Shunday qilib, Rim huquqida adolat har qanday qonundan ustun turgan. Rim huquqi majmualarida fuqarolik huquqiga qaraganda xususiy huquqqa kо‘proq e’tibor berilganligi; xususiy huquqning kо‘proq taraqqiy etganligi, shaxslar orasidagi munosabatlarning eng chalkash, chigal va nozik tomonlari hisobga olinganligi; tovar ishlab chiqarish, almashish va savdosotiqning turli shakllari natijasida yuzaga keladigan munosabatlar har tomonlama tahlil etilganligi

buning asosiy sabablaridan biri ekanligini e’tirof etish lozim bо‘ladi. Ammo, shu bilan birga, Rim fuqarolik huquqi asoslarini ham e’tibordan chetda qoldirib bо‘lmaydi. Xususiy huquq va fuqarolik huquqi orasidagi bog‘liq lik ni hisobga olish lozim bо‘ladi. Rim yuristlari va magistrlari (amaldorlari)ning faoliyati ommaviy huquq qonuniyati chegarasidan chiqmas edi. Xususiy huquq kо‘pincha ommaviy huquq normalari bilan qо‘llabquvvatlantirilgan. Bundan zaif qonun chiqarish natijasida ma’muriy va sud faoliyati ham amalda mumkin bо‘lmay qolar edi. Ommaviy huquq xususiy huquq qurilishi va taraqqiyotining asoslaridan biri bо‘lib xizmat qiladi. Rim yuristlarning “xususiy huquq ommaviy huquq kо‘rsatmalarini buza olmaydi”, – degan sо‘zlari ham mazkur fikrimizni tasdiqlaydi. Ulpianning sо‘zlariga qaraganda, huquqni о‘rganish ikki bо‘limdan iborat bо‘lmog‘i kerak: 1) ommaviy va 2) xususiy. Rim davlatining holatiga taalluqli huquq –ommaviy; alohida, yakka shaxslarga taalluqli; ularning manfaatlarini himoya etuvchi huquq esa – xususiy huquq hisoblanadi. Ruhoniylar va magistrlar faoliyati ommaviy huquq doirasida kechadi. Xususiy huquq esa xususiy shaxslar manfaatini yoqlaydi. Ular huquq sub’yekti hisoblanadilar va qonun oldida barchalari barobardirlar. Bunga xususiy mulk va unga egalik huquqi, shartnomalarda e’tirof etilgan majburiyatlar, oilaviy munosabatlar, vorislik huquqlari kiradi. Hozirgi zamon huquqshunosligida xususiy huquq deganda, fuqarolik huquqini yoxud fuqarolik va savdosotiq huquqini birgalikda tushuna boshladilar. Ommaviy va xususiy huquqlar orasidagi farq shundan iboratki, ommaviy huquq normalari buyruq va farmonlarga asosan yuzaga keladi va barcha uchun majburiydir. Xususiy huquq normalari esa taraflarning kelishuvi asosida qо‘llaniladi, unda farmonlar asosida tasdiqlangan normalar kam uchraydi. Masalan, XII jadval qoidalari ichida ham qarz shartnomalari haqida “taraflar qanday kelishsalar, shunday bо‘lsin, shu huquq bо‘lsin” singari qoidalar mavjud. Xususiy huquq normalari orasida “tо‘ldiruvchi”, “shartli ravishda”, degan dispozitiv xususiyatga ega qoidalar yoki kо‘rsatmalar bor. Bu esa huquq sub’yekti

normativ kо‘rsatmalardan о‘zi istagan tartibda foydalanish huquqiga ega ekanligini bildiradi. Rim yuristlarning asarlari kо‘proq xususiy huquq masalalariga bag‘ishlangan. Ommaviy huquq tahlili ularda kamroq uchraydi. Ammo, shunga qaramay, ular ommaviy huquq borasida ham kо‘p ishlarni amalga oshirganlar. Ulardan davlat huquqi, jinoyat va sud protsesslari haqida muhim xulosalar bizgacha yetib kelgan. Bevosita Rim fuqarolik huquqi asoslariga о‘tishdan oldin Rim respublikasi davrida bо‘lgan davlat organlari bilan qisqacha tanishib chiqish lozim, chunki ana shundagina uni bu huquq normalarining mazmunini chuqur tushunish mumkin bо‘ladi. 2. Rim huquqining tarkib topishida davlat organlari 1. Senat. Senat Rim respublikasining yetakchi organi va Rim aslzodalarining tayanchi bо‘lgan. Senat a’zolari saylanmaganlar, ular konsullar va (keyinroq) senzorlar tomonidan tayinlanganlar. Avvaliga senat a’zolari faqat patritsiylardan tayinlanib, keyinchalik plebeylardan ham qо‘shilgan. Senat 300 kishidan iborat bо‘lgan. Senatorlar rо‘yxati har besh yilda yangilab turilgan, ammo yangisi eskisidan kо‘p ham farq qilmagan. Shunday qilib, senatorlik lavozimi bir umrga qolgan. Senatorlar oltin uzuk taqish, qizil etik va keng qizil hoshiyali tо‘n (togo) kiyish kabi faxriy huquqlarga ega bо‘lganlar. Senat majlisi konsul tomonidan chaqirilgan va uning raisligida о‘tgan. Senatda ovoz berish о‘z nomlarini kо‘rsatish yoki ikki tomonga ajralish yо‘li bilan о‘tkazilgan. Senat rasman qonun chiqaruvchi tashkilot hisoblanmasa ham, amalda uning qarorlari ( Styfnus consulta ) qonun kuchiga ega bо‘lgan va magistrlar tomonidan sо‘zsiz bajarilgan. Xalq majlislarining qarorlari esa Senatda tasdiqlanishi lozim bо‘lgan. Bu jarayon “otalar tomonidan ma’qullanish” ( auctoritus partum ) deb atalgan. Senat magistraturani nazorat qilgan, konsul bо‘lmagan paytlarda yangi konsul

saylangunicha senatorlardan besh kunlik muddatga konsul tayinlangan va har besh kunda о‘zgartirib turilgan. Senat davlatni idora qilish sohasida juda keng huquqlarga ega bо‘lgan. U davlatning daromad va buromad (kirim va chiqim) byudjetlarini tuzgan, davlat mulkini va boshqa davlatlardan tortib olingan yerlarni idora qilgan, urush yoki qо‘zg‘olonlar vaqtida hokim (diktator)ni tayinlanish ham senatning vazifasiga kirgan. Urush e’lon qilish ham, sulh tuzish ham senat ixtiyorida bо‘lgan. Urush vaqtida qurolli kuchlarni har tomonlama ta’minlash ham, ulardan qaysi jabhada foydalanish ham, asirlarni almashtirish, qutqarish va boshqa shu singari masalalarning barchasini senat hal qilgan. Senat diniy ishlar va xorijiy davlatlar bilan munosabatlarga doir ishlarni ham u о‘z qо‘lida tutgan. 2. Magistratura. Rimda saylov yо‘li bilan tayinlanadigan amaldorlar magistrlar deb yuritilgan. Odatda bir yilga saylangan amaldorlar xalq majlisi oldida javobgar bо‘lganlar. Masalalar xalq majlisi a’zolari bilan bamaslahat hal qilingan, ammo ular har qanday masalalarni ham kо‘pchilik ovoz bilan hal qilaverganlar. Lekin, shu bilan birga, har bir magistrat о‘z hamkasbining ishiga aralashishi, hatto uning hukmini bekor qilishi, о‘zgartirishi ham mumkin bо‘lgan. Rim magistrlarining huquqlari ikki xil bо‘lgan: ulardan birinchi turkumi imperium deb atalsa, ikkinchisi Potestas deyilgan. Imperium doirasiga kiruvchi muxtor huquqlar quyidagilardan iborat bо‘lgan: 1) qо‘shinlarga oliy qо‘mondonlik qilish va ularni tashkil etish; zobitlarni tayinlanish; raqib bilan sulh tuzish; 2) Senat va xalq majlisini chaqirish hamda ularga raislik qilish; 3) harbiy va fuqarolik yurisdiksiyasiga ega bо‘lish, ya’ni sudlov ishlarini olib borish; 4) farmonlar chiqarish va ularning ijrosini nazorat qilish; Potestas – kichikroq hokimiyat bо‘lib, buyruqlar chiqarish va jarimalar solish bilan shug‘ullanishdan iborat bо‘lgan. Imperium – faqat oliy mansabli amaldorlar, ya’ni oliy hokim, konsullar va pretorlarga, Potestas esa qolgan barcha magistrlarga mansub bо‘lgan. Shunga muvofiq, magistrlar cum imperio (imperiyali) va sine imperio (imperiyasiz) deb yuritilganlar.

Rim amaldorlarining muxtor huquqlari turlicha bо‘lgan. Ular orasida: konsullar alohida mavqega ega bо‘lganlar, shuning uchun ham ba’zi romanistlar ularni podsholarga tenglashtirganlar. Masalan, oliy harbiy hokimiyat, moliyaviy hokimiyat, sud hokimiyati, urushlarda qо‘lga kiritilgan о‘ljalarni taqsimlash va boshqalar konsulning vazifalariga kirgan. Ammo shunday keng huquqlarga ega bо‘lishiga qaramay, konsulning harakatini cheklovchi omillar ham bо‘lgan. Chunonchi: 1) uning magistratlik muddati faqat bir yil bо‘lgan; 2) u boshqalar bilan bamaslahat ish yuritishi lozim bо‘lgan, zero boshqa magistratlar uning buyrug‘ini о‘zgartirishlari va hatto bekor qilishlari ham mumkin bо‘lgan; 3) shahar hududi doirasida qо‘llaniladigan konsul farmonlari yuzasidan xalq majlisiga shikoyat qilish mumkin bо‘lgan; 4) Senat urush vaqtida ham konsulni nazorat qilgan, mablag‘lar sarfini tekshirib turish uchun guaestor (kvestor) deb yuritilgan maxsus odamni yuborgan. Konsullardan tashqari, plebeylar (ya’ni xalq) tribunalari ham mavjud bо‘lgan. 494 yildan boshlab plebeylar о‘z oralaridan ma’lum bir amaldorni saylash huquqiga ega bо‘lganlar. Plebey tribunlari (minbarlari, notiqlari) deb atalgan ushbu amaldorlar magistrlarning manfaatiga zid bо‘lgan har qanday farmon va buyruqlarga aralashishlari mumkin bо‘lgan. Ularning shaxsi muqaddas va daxlsiz hisoblangan, tribun hayotiga qasd qilganlar о‘lim jazosiga hukm etilganlar. Ular alohida consiliaplebis tributa deb atalagan plebeylar majlisida 2 kishidan iborat qilib saylanganlar va senati, hatto konsullarning harbiy faoliyatini nazorat qiluvchilarga aylanganlar. Keyinchalik ularning soni besh, hatto о‘n kishiga yetkazilgan. 3. Diktatorlar (hukmdorlar) amalining qachon paydo bо‘lgani noma’lum. Podsholik davrida ham hukmdorlar mavjud bо‘lgan va ular magister populi deb atalganlar. Respublika davrida bunday hukmdorlar favqulodda holatlarda, xususan, ichki qо‘zg‘olonlar yoki katta urushlar paytida tayinlanganlar va ularga favqulodda huquqlar berilgan.

Konsuldan tortib magistrlargacha – barcha diktatorga bо‘ysungan. Diktator olti oy muddatga tayinlangan. Diktator zimmasiga yuklatilgan vazifasini ado etib bо‘lgach yoki undan oldin ham vazifasidan ozod etilgan. 216 yildan sо‘ng bu amal umuman qо‘llanilmagan. 4. Senzor. 444 yilda senzor (muxtasib) amali joriy etiladi. Uning vazifasi nazoratchilik bо‘lib, u davlat mulkini boshqargan, soliq solish, bosib olingan yerlarni nazorat qilish, davlat imoratlarini barpo etish, boshqarish ishlari bilan shug‘ullangan. U senatorlikka tavsiya etilgan kishilarning axloqi va mulkiy holatlarini yaxshi bilgan. 5. Edillar – bozorо‘char ishlari, Rimni non bilan ta’minlash, shahar tozaligi masalalari bilan shug‘ullanganlar. Xalq majlislari – respublika davrida uch xildagi xalq majlislari amal qilgan. Ular comitia curiator , comitia conturiata , comitia tributa deb atalgan. 1. Kuriat xalq majlislari – urug‘chilik davrlaridan qolgan qabilalararo yig‘ilishlar bо‘lib, ularda plebeylardan tashqari, faqat Rim fuqarolari qatnashganlar. Milodiy III asrga kelib ularning ta’sir kuchi kamaya borgan. Ular rasman magistrlarni turli lavozimlarga tayinlangan, farzandlikka olish, vorislik masalalari, xususan, vasiyatnomalar tuzish bilan ham shug‘ullanganlar. Rimda bu dastlabki davlat organlari bо‘lib, keyinchalik demokratlashtirish tomonga о‘zgargan. 2. Senturat majlislari – Rim xalqining hammasi qatnashadigan juda muhim majlis bо‘lgan. Ovoz berish senturiyalarda о‘tkazilgan. 193 ta senturiya mavjud bо‘lib, ularning har biri alohida ovozga ega bо‘lgan. Ularga magistratlar (konsullar, pretor)larni saylash, о‘lim jazosidan afv sо‘raganlar arizasini kо‘rish kabi vazifalar yuklatilgan. 3. Trib yoki hududiy okrug majlislariga patritsiylar ham plebeylar ham, qatnashganlar. Ularning qarorlari “populyussitlar” deb atalgan. Majlisga faqat plebeylar yig‘ilgan bо‘lsa, uning qarori “plebessit” deyilgan. Plebessit barcha fuqarolar uchun birdek kuchga ega qonun hisoblangan.

3. Rim huquqining tarixiy davrlarga bо‘linishi О‘zining ming yildan ortiq tarixi davrida Rim huquqi zamon о‘zgarishlariga va hodisalariga qarab turli о‘zgarishlarga uchrashi tabiiy bir hol edi. Bu esa Rim huquqi tarixini davrlarga bо‘lib о‘rganishini taqozo etadi. Zero bunday usul har bir davrning о‘ziga xos tomonlarini ajratib, har tomonlama tahlil qilish imkonini beradi. Hozirgi zamon romanistika ilmi Rim huquqi tarixini besh davrga bо‘ladi. Bular: 1) qadimiy (arxaik) davr – mil. av. 753–367yillar; 2) klassik davrdan oldingi davr – mil. av. 367–17yildan; 3) klassik davr – mil. av. 17 yildan milodiy 235yilgacha; 4) klassik davrdan keyingi davr – milodiy IV – V asrlar; 5) Yustinian davri – 527–565yillar. 1. Qadimgi davr. Rim huquqi tarixining bu davri mil. av. 753 yildan, ya’ni Rim shahriga asos solinishidan boshlangan. Bu davrda shahar pretorligi tashkil topgan. Albatta, jamiyat hayotini huquqiy tartibga solish an’analari rimliklarda Apenin yarim orolini italiyaliklar (Kelt qabilalari) egallab, о‘zlashtirishlaridan ancha ilgari boshlangan. Ammo kо‘rsatilgan davriy chegarada jamiyatda moddiy dunyoga qiziqish kuchaygan, tashqi dunyoni mustaqil о‘zlashtirayotgan shaxs, ya’ni qabila, urug‘dan tashqarida yashovchi inson ham tan olina boshlangan. Rimdagi qadimiy jamoachilik an’analari kishi о‘zini oilaning bir bо‘lagi deb tasavvur qilgan davr xususiyatlarini aks ettirgan. Oilaning yashash joyi ham (ajdodlar qabri bilan birga) muqaddas hisoblangan. Undan tashqaridagi dunyo begona hisoblangan. Ijtimoiy munosabatlar ham mana shu aqidaga asoslangan. Narsalar almashish ham iqtisodiy xususiyatga ega bо‘lmay, faqat aloqa vositasi bо‘lgan. Bunday aloqalar begona oilalarni yaqinlashtirgan, dushmanlarni dо‘stlashtirgan. Boshqalar bilan dо‘stlashgan odam о‘zini ham shaxs sifatida tan ola boshlagan. Bunday dо‘stlik sadoqat ( fidis ) (afsunjodu) va diniy vosita (qasam,

fol ochish, totemlar almashtirish va h. k.)lar bilan mustahkamlangan. Sо‘ngroq shular asosida turli marosimlar paydo bо‘lgan. Ularning bajarilishini alohida kohinlar (ruhoniylar) nazorat qilib turganlar. Rimliklar о‘z huquqiy rivojlanish tarixining ilk davridanoq alohida sud hukmronligi ( iurisdi s tio ) ga ega bо‘lganlar. Romuldan boshlab barcha keyingi podsholar shunday hukmronlik huquqiga ega bо‘lganlar. Xususiy nizolar va bahslarni podshoning о‘zi tekshirgan, muhokama qilib, hukm chiqargan. qonun chiqarish huquqi ham podshoga tegishli bо‘lgan. Ijtimoiy munosabatlar haqida u bir yechimga kelib, uni kuriyalar bо‘yicha xalq majlisiga kiritgan. Deyarli barcha hollarda majlis ularni hech qanday о‘zgarishsiz qabul qilgan, ya’ni tasdiqlangan. Mil. av. 509yilda podsholarning quvilishi bilan sud hokimiyati va qonun chiqarish faoliyati ikki oliy magistrat, ya’ni konsullar va senat zimmasiga tushgan. Ular zodagonlar kengashi hisoblangan. Respublikaning tashkil topishi xalq mustaqilligining g‘alabasi ( populus , va shundan “ Publikus ”) va Rimning fuqarolar jamiyati ( civitas )ga aylanishini bildirgan. Bu jarayonni mil. av. VI asrda hukmronlik qilgan Etruss sulolasining podsholari boshlab berganlar (Podsho Serviy Tuliy islohotlari). V asrga kelib Rimda ikki tabaqa – patritsiylar va plebeylar mavjud bо‘lgan. Plebeylar о‘z magistratlariga ega bо‘lish huquqini qо‘lga kiritganlar. 367yilga kelib esa konsullarning bittasi albatta plebeylardan saylanishini belgilab bergan qaror chiqqan. Patritsiylar shaharni idora qilish uchun oliy hokim – “shahar pretori” (p r e tor urbanus ) mansabini joriy etganlar. Bu esa sud hokimiyatining alohida institut sifatida ajralib chiqishini bildiradi. qadimiy davr shular bilan ifodalaniladi. 2. Klassik davrdan oldingi davr. Millodan avvalgi 367–17yillarni о‘z ichiga olgan bu davrda Rim respublikasi о‘z taraqqiyotining eng yuksak chо‘qqisiga yetgan va inqirozga duch kelgan. Bu davr oxirida, ya’ni mil.av. 27yildan boshlab Avgust hukmronligi о‘rnatilgan. Plebey tribunlari, konservator senatchilar partiyasi, harbiylar orasidagi kurashlar qizg‘in tus olgan.

Rimda uzoq vaqt davom etgan fuqarolar urushi faqat Oktavian Avgustning yangi – prinsipat tuzumi о‘rnatilishi bilangina barham topgan. Rim hukmronligi Yevropa, Osiyo va Afrikadagi katta hududlarga tarqalgan. U Italiyani tо‘liq egallab, О‘rta dengizga chiqqan va Karfagen bilan urushga kirishgan (264yildan). Bu urushdagi g‘alabalar Rimning dengiz orti davlatlari ustidan ham hukmronlik qilishiga olib kelgan. U yerlarda ham konsullar va pretorlar vazifasini bajaruvchilar paydo bо‘lgan. Shunday qilib, klassik davrdan oldingi davrni yangi munosabatlar, yangi huquqiy normalarning qaror topishi davri deyish mumkin. Rasmiy (ratkul) shaklga rioya qilinsa ham, har ikki tarafning roziligi bilan tuzilgan kontraktlar endilikda pretorlar tomonidan himoyaga olinadi. Ammo pretor XII jadval qonunlariga rioya qilishi shart bо‘lgan. Mil. av. II asrning ikkinchi yarmida Ebutsiy qonuni bilan ( lex Aebutia ) yangicha sudlov tartibi joriy etilgan. Keyingi yuz yillikda Rim huquqiy tizimi ancha murakkablashib, fuqarolik da’volari qatoriga pretor da’volari qо‘shilgan. Bu bilan fuqarolik huquqiy normalariga tо‘g‘ri kelmagan va hatto zid bо‘lgan da’volarni ham himoya qilish mumkin bо‘lgan. Bu esa ishning hal etilishini chо‘zib, chalkashtirib yuborgan. Ushbu norma mil.av. 17 yilda odil sudlovni yuritish tо‘g‘risidagi podsho Avgust qonunining qabul qilinishi bilan bekor qilingan. Bu davr huquqshunosligi sohasida amalga oshirilgan katta ishlardan biri huquqshunoslikka oid hujjatlarning dialektik metod asosida tartibga solinishi bо‘lgan. Buning natijasida huquqshunoslik tartibga keltirilgan fan (a rs ) xususiyatiga ega bо‘lgan. Bu sohada paydo bо‘ldi. Masalan, Sitseron, Serviy Ruf, Aralan Var, Epitoma Pavel kabi kо‘plab huquqshunos olimlar yetishib chiqqan. Yuridik qonunlarni tartibga solish haqida Sitseron о‘zining “Notiq haqida” asarida shunday yozdi: “Avvaliga butun fuqarolik huquqini turlarga bо‘lib chiqish lozim, keyin bu turga kirganlarni yana xillarga taqsimlash, keyin har birini ta’riflash orqali ahamiyatini bayon qilib, fuqarolik huquqi haqida mukammal fanga

ega bо‘lasiz”. Bu davrda Rim bosib olgan hududlarni idora qilish uchun munitsipal qonunlar ham ishlab chiqilgan. Klassik davrdan oldingi davr qisqacha shular bilan ta’riflanadi. 3. Klassik davr. Rim huquqining bu bosqichi yangi siyosiy tartib о‘rnatilgan prinsipat tuzumi davriga tо‘g‘ri keladi. Fuqarolar urushida g‘olib chiqqan Oktavian Avgust mil. av. 17 yilda asos solgan bu tuzum milodning 235 yilida Aleksandr Sever о‘limi bilan inqirozga yuz tutgan. Avgust tuzgan maslahat kengashi ( konsilium ) kо‘p masalalarda Senat о‘rniga о‘tgan. Avgust plebeylar tribuni vazifasini о‘zidan soqit qilgan, ammo u xohlagan magistratining qaroriga veto qо‘yish huquqiga ega bо‘lgan. Shu davrdan boshlab yangi siyosiy tuzum batamom shakllanib bо‘lgan. Davlatni idora qilishning bunday usuli senat bilan siyosiy hamkorlikni yaxshi yо‘lga qо‘yish va imperiyani samarali boshqarish imkonini bergan. Imperator Avgust davrida maxsus devonlar (idoralar), masalan, Sezar yozishmalari, shaxsiy kishilar iltimoslariga javoblar tayyorlash idorasi, imperator nomiga kelgan shikoyatlarni kо‘rib chiqish idorasi va boshqalar paydo bо‘lgan. Keyinchalik bu byurokratik tuzilmalar kuchaya borgan. Unda imperator amaldorlari muhim mavqeni egallaganlar. Bu davrda Rim imperiyasi Yevropada о‘z chegaralarini Shotlandiyagacha kengaytiradi, janubda Misrni qо‘shib oladi, markaz va chet о‘lkalar bilan munosabatlar tartibga solinadi. Bu esa Rim xususiy huquqining takomillashuviga, fuqarolik huquqi normalarining rivojlanishiga olib keladi. Bu davrda kо‘proq konservativ dunyoqarashga ega bо‘lgan Amey Kapitan va ijodiy yondashish tarafdori Labson kabi qonunshunoslar faoliyat kо‘rsatdilar. Ulardan qolgan bir qator (30 gacha) asarlar klassik davr qonunshunosligini о‘rganishda muhim manbalar hisoblanadi. Klassik davrda ham kо‘plab mashhur huquqshunoslar faoliyat kо‘rsatganlar. Ular о‘z maktablarini yaratib, “qilni qirq yorib” yozgan asarlarida Rim huquqi va, umuman, huquqshunoslik fani haqida insoniyatga juda qimmatli fikrlar yozib

qoldirganlar. Bular orasida Gay, Yulian, Piy, Kassiy, Sobin, Prokul, Lobeon va boshqalar bо‘lgan. Ularning asarlari hanuzgacha о‘z qimmatini yо‘qotmagan. XIX asr olimlari A. Rudolf va O. Lenel shunday boy manbalardan foydalanib, mil. av. I asrda vujudga kelgan Pretorlar ediktining barcha bо‘limlarini tiklab chiqqanlar. Bu edikt asosan tо‘rt qismidan iborat bо‘lgan: 1bо‘lim – sud muhokamasigacha bо‘lgan taraflar huquqi haqida; 2bо‘lim – alohida da’volar va ularning shakllari haqida; 3bо‘lim – sud qarorining bajarilishi haqida va 4bо‘lim – pretorlarning alohida himoya vositalari haqida bо‘lgan. Munitsipal qonunlarning turli variantlari va, umuman, bu davrdan qolgan hujjatlar qonunshunoslik tarixini о‘rganishda juda muhim о‘rin tutadi. 4. Klassik zamondan keyingi davr ( IV – V asrlar). Bu davrga chuqur siyosiy (dominatning shakllanishi), madaniy (xristianlikning qaror topishi) va Yevropaning qiyofasini kо‘p asrlarga belgilab bergan ilk о‘zgarishlar xos. Bu davrda respublikani idora qilishda ham yaxlitlik bо‘lmagan, har bir podsho о‘zicha yо‘l tutishga harakat qilgan. Davrning huquqiy taraqqiyotiga kelsak, u ham byurokratik (rasmiyatchilik, tо‘rachilik), davlatni feodallashtirish va shaxs erkining tushkunligiga moslashgan holda inqirozga uchray borgan. Konstantin zamonida tajribaga suyangan ijobiy huquq edikt shaklidagi imperator konstitutsiyasi edi. Bu davrda idora ishlarining sifati keskin pasayadi. Yuridik qonunlarning tili va ifoda yо‘sini klassik davrga aslo tenglasha olmaydi. Bu davr yuristlari ijodiy yondashuvdan foydalanmaganlar, chunki ularga qolgan huquqiy meros ulug‘ va qudratli, uning obrо‘ui juda baland bо‘lgan. Klassiklarning bu asarlari darslik vazifasini о‘tgan, ularga arzimas qisqartish va о‘zgartishlar kiritilgan, xolos. Bu yо‘sin davr odati bо‘lib qolgan. Masalan, IV asr boshida Ulpianning “ Redulae ” kitobi asosida undan qisqaroq darslik tuzilgan. Shunday qо‘llanmalar boshqa kitoblar asosida ham tuzilgan yoki ularning mazmuni imperatorlar chiqargan farmonqonunlarni izohlashdan iborat bо‘lgan.

IV asr oxirlaridan boshlab qonunshunoslik maktablarida huquqqa nisbatan klassik davrdagiday munosabat rivojlana boshlagan : qiroatxonlik , quruq yodlash kuchaygan . Klassik davrdagi obr о‘ li olimlardan uzundan uzoq iqtiboslar ( sitatalar ) olish odatga aylangan . Ushbu olimlarning ishlariga tarixiy yondashuv о‘ rnini ularning fikrmulohazalarini о‘ zgarmas aqida sifatida qabul qilish avj olgan . Universitetlarda yuristlarni tayyorlash Gayning eng oddiy asarlari bilan tanishtirishdan boshlangan. Sо‘ngra ediktlar (u ham Ulpian talqinida) undan keyin Papinian asarlari о‘qitilgan. Shundan keyingina amaliy ishga va Pavel asarlarini mustaqil о‘rganishga о‘tilgan. Faqat 5yiliga kelib xususiy professorlar rahbarligida konstitutsiyani о‘rganishga kirishilgan. Klassik davr mualliflarining kо‘pgina asarlari yoki ulardan yig‘ilgan parchalar turli xrestomatiyalar kо‘rinishida yoxud boshqa shakllarda bizgacha yetib kelgan. 5. Yustinian davri. Yustinian davrida huquqshunoslik va huquqiy ilmga bо‘lgan talab va qiziqish davlat darajasiga kо‘tarilgan. Imperator Yustinian klassik davr huquq fanining q о‘ lga kiritgan yutuqlariga suyanib , huquqshunoslikda ma ’ lum barqarorlikka erishishga harakat qilgan va bunga muvaffaq ham b о‘ lgan . U yuridik ilmning qayta uyg‘onishiga erishdi va bu “Yustinian klassitsizmi” deb ataldi. Normativ barqarorlikka erishishga harakat qilgan imperator va uning idoralari klassik merosga tayangan va qonunlarni kodifikatsiya qilgan. Bu esa juda kо‘p edikt tо‘plamlari, imperatorlar farmonlari va, umuman, yuridik fikr shoh asarlarining saqlanib qolishiga sabab bо‘lgan. Bu asarlar butun Yevropa uchun ham katta ahamiyatga ega bо‘lgan. Yustinian kodeksi imperator Adriandan to Yustiniangacha (534 yilgacha) bо‘lgan imperatorlarning konstitutsiyalarini о‘z ichiga oladi. Ular kо‘pincha qisqartirilgan holda berilgan va eskirib qolgan atamalardan tozalanib, tahrir qilib chiqilgan. Ulardan keyin Yustinian e’lon kilgan yangi farmonlar keltirilgan. Yustinian kodifikatsiyasida eng muhim о‘rinni “Digestlar” egallagan. Bu nashr klassik yuridik matnlarning eng muhimlarining bizgacha yetib kelishiga sabab bо‘lgan.

XI asrda italiyaliklarning о‘zlari ham shu kitob orqali qadimgi klassik davr Rim huquqini qayta kashf qilganlar va butun Yevropa mamlakatlarida uni qaytaqayta nashr qilib о‘rganganlar. Digestlar kitobi 38 huquqshunosning 275 kitobidan olingan asarlardan tashkil topgan bо‘lib, tuzuvchilar faqat birinchi manbalardan foydalanganlar va ularni aniq kо‘rsatib о‘tganlar.

O'xshashlar

Xususiy mulk huquqi

Rim xususiy huquqining manbalari va sub’yektlari

Qadimgi sharq Yunoniston va Rim davlati va huquqi

Oila huquqi

Musulmon huquqi