Rim xususiy huquqining manbalari va sub’yektlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Rim xususiy huquqining manbalari va sub’yektlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

Rim xususiy huquqining manbalari va sub’yektlari Reja: 1. Rim huquqi manbalari 2. Rim huquqi subyektlari

1. Rim huquqi manbalari Rim huquqi manbalarining muhim tomonlarini teranroq tushunmoq uchun avval ularning aniq tasnifi bilan mufassal tanishib chiqish lozim bо‘ladi. Shu bois endi turli tabaqa huquqlarining ta’rifiga о‘tamiz. Avvalo shuni qayd etish lozimki, huquqning mazmuni jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni bilan bog‘liq degan gapda ham jon bor, ammo, shu bilan birga, jamiyatning ma’naviy holati ham bunda katta ahamiyatga ega. Rim huquqi bilan shug‘ullangan olimlarning kо‘pchiligi hokimiyat tepasida turgan sinf vakillari о‘z xohish-irodalarini, inon-ixtiyorlarini huquq yо‘li bilan о‘tkazishga intilganliklarini va bunga erishganliklarini ta’kidlaydilar. Shuning uchun ham ular hukmron sinfning iroda-ixtiyorini Rim huquqining asosiy manbai deb hisoblaydilar. Ammo bu irodaning shakllanishida asosiy о‘rinni egallagan manbalar ham mavjud va ular odat, qonunchilik, magistrlar ediktlari, huquq fanlaridan iborat. Quyida ularga alohida tо‘xtalamiz. 1. Odat – insonlar hayotida, ajdodlar turmushida yuzaga kelib avloddan avlodga о‘tib rivojlanib keladigan odob-axloq normalari. Odat rasmiy hujjatda yozilib mustahkamlanmasa ham xalq ongida saqlanib keladi hamda kо‘p marta takrorlanishi natijasida normativ kuchga ega bо‘lib ketadi va hayot muammolarini tartibga solishga xizmat qiladi. Rim huquqshunosi Pomponiy: “Davlatchiligimizning boshlang‘ich davrlarida xalq aniq yozilgan qonunlarsiz, aniq qayd etilgan huquqiy qoidalarsiz yashagan va hamma narsa rekslar hukmi bilan boshqarilgan”, – deb yozgan edi. Keyinchalik qonunlar qabul qilina boshlagan, qoidalar о‘rnatilgan. Ammo shu bilan qadimiy odatlar birdan unutilgan emas . Ularning Rim huquqiga ta ’ siri va hattohuquqiy kuchi uzoq vaqtgacha saqlangan . II asrdayoq , huquqshunos Yustinian odatlarning Rim huquqi manbalaridan b iri ekanligini quyidagicha ta ’ riflangan :

“ Qadimiy ildiz otgan odat qaror topgan huquqiyqoida sifatida qabul qilinadi va bu huquq xalq tabiatiga mos huquq darajasini oladi . Modomiki , agar qoidalar xalq to monidan qabul etilishi lozim b о‘ lsa , xalqqa ma ’ qulkelgan ( ammo hali rasmiy hujja tga tushmagan ) odatlar ham qonun о‘ rniga о‘ ta oladi . Chunki xalq о‘ z xohishini ov oz berish y о‘ li bilan e ’ lon qildimi yoki kundalik ishibilanmi , buning farqi y о‘ q ”. 2. Qonunchilik va qonunlar . Yozilmagan huquq hisoblanmish odatlardan fa rqli ravishda davlat idoralari tomonidan chiqarilgan qonun va farmonlar yozma hu quqnormalaridan iborat b о‘ ladi . Ular davlat tashkilotlarining maxsus faoliyati natij asida yuzaga keladi . Qonun davlat oliy idoralari faoliyatining natijasidir . Rimda qattiq siyosiy kurashlar natijasida yuzaga kelgan siyosiy о‘ zgarishlar , davlat t о‘ ntarishlari tabiiy ravishda qonun chiqaruvchi idoralarning ham о‘ zgarishi gaolib kelgan . Ilk davrlarda xalq majlislari shunday idora b о‘ lgan , s о‘ ng prinsipat davrida – senat va , nihoyat , monarxiya davrida imperator qonun chiqarish funksiyasini bajar gan . Demak , qonunlar manbaini ham xalq majlisining yoki senatning qarori yoxud imperatorning konstitutsiyasi tashkil etgan . Rim davlatining kengayishi , uning rivojlana va mustahkamlana borishi bilan yozma huquq qoidalarning yetishmasligi , ulardagi noaniqliklar , ularining eskirib qolganligi va , umuman , xalqning k о‘ pchiligini tashkil qiluvchi plebey larga yetib bormasligi yaqqol sezila boshlagan . Chunki qonunlar asosan patritsiylar q о‘ lida b о‘ lib , ular chidab b о‘ lmas о‘ zboshimchalikka y о‘ l q о‘ yganlar , qonunlarni buzib talqin etganlar . Ular о‘ zlari uchun imtiyozlar yaratib , plebeylar uchun esa siyosiy va iqtisodiy zulmni avj oldirganlar . Plebeylarning qattiq talablari natijasida mil. av. 462 yilda “Detsemvirlar” komissiyasi tuzilgan. Bu komissiya qonunlarni qarab chiqib qog‘ozga, tushuruvchi о‘n kishidan iborat bо‘lgan. Ana shu komissiyaning faoliyati natijasida XII jadval qonunlari jamlangan va nashr etilgan. Bular Rim fuqarolik huquqining eng avvalgi majmuasi hisoblanadi. XII jadval qonunlari – Rim milliy odatlari haqidagi yozuvlar bо‘lib, unda asosan kishilarning mulkiy

munosabatlari ifoda etilgan, shuning uchun ham chiqarilgan bu qonun fuqaroviy (sivil) huquq asoslari manbai bо‘lgan, deyish uchun tо‘la asos bor. U huquqshunoslik tarixida juda muhim о‘rin tutadi. Bu qonunlar qabul qilinganidan keyin 500 yil о‘tganidan sо‘ng ham ular maktablarda о‘rganilgan va yod olingan. XII jadval qonunlaridan boshqa qonunlar majmualari haqida tarixiy ma’lumotlar kam. Masalan, mil. av. IV asrda qabul qilingan qarzini tо‘lolmagan kishini qul qilish yoki о‘ldirish haqidagi qonunni bekor qilgan Peteliyev qonuni ( Lex Postelua ), III asrda qabul qilingan о‘ziga tegishli ashyoni shikastlantirgani uchun javobgarlik belgilagan Akviliy qonuni ( Lex Aguilia ) va boshqalar. 3. Senat qarorlari ( Senatus consulum ). Mil. av. 27 yilda respublika tuzumi ag‘darilib, prinsipat joriy etilishi bilan xalq majlislarining qonun chiqarish faoliyatiga ham barham berilgan. Bu vazifa senat vakolatiga kiritilgan va senat chiqargan qarorlariga xalq qonunlari kuchi berila boshlagan. Haqiqatda esa senat prinsipat siyosatini о‘tkazuvchi tashkilot bо‘lgan. Qonun kuchidagi qarorlar chiqarishni ham tez orada prinsipat о‘z tasarrufiga olgan. Uning takliflari ( orationes ) senatga kiritilgan va senat ularni hamma vaqt e’tirozsiz tasdiqlagan. Bunday takliflarning senat tomonidan rad etilishi Rim tarixida biron marotaba ham uchramaganligi diqqatni о‘ziga tortadi. 4. Imperator konstitutsiyalari ( Ueges ). Prinsipat davrida imperatorning shaxsiy kо‘rsatmalari ( constitutiones ) katta ahamiyat kasb etadi. Chunki bu davrda “Imperatorning xohishi – qonundir” degan qoida amalga kiritilgan. Bunday farmonlarining tо‘rt xili qо‘llanilgan: 1) ediktlar, ya’ni umumiy kо‘rsatmalar; 2) dekretlar, ya’ni sud nizolari bо‘yicha imperator qarori; 3) raskriptlar, ya’ni normalarni qо‘llash yoki sharhlashda ikkilanish yuz bergan taqdirda imperatorning javoblari; 4) mandatlar, ya’ni sud ishlari va idora qilish ishlariga doir imperatorning amaldorlariga bergan qо‘llanmalari, yо‘l-yо‘riqlari. Mutlaq monarxiya davrida imperator konstitutsiyalari “ Ueges ” degan umumiy nom bilan birdan-bir qonun chiqarish huquqiga ega bо‘lib qoldilar.

5.Magistratlar ediktlari. Mil. av. V asrdan podsholar quvib yuborilganidan sо‘ng Rim har yili xalq majlislarida saylangan amaldorlar tomonidan idora etiladigan bо‘ldi. Magistratlarning, ayniqsa, yuqori lavozimlardagi konsullar, pretorlar, ediktlarning vazifasi davlat ichida tinchlik, tartib-intizomni joriy qilish va saqlab turishdan iborat bо‘lgan. Bu vazifaning kо‘p asrlar davomida bajarilishi alohida huquqiy manba ( jus nonorarium )ning paydo bо‘lishiga olib keldi. Masalan, ikki kishi orasida nizo chiqsa-yu, uni hal etish uchun XII jadval va boshqa qadimiy qonunlarda tegishli kо‘rsatmalar topilmasa yoki ular yetarli bо‘lmasa, da’vogar pretorga murojaat etgan, u esa tekshirib, bir xulosaga kelgan va uning qarori qonun kuchiga ega bо‘lgan. Bora-bora bir xil da’vo munosabatlariga nisbatan bir xil yechimli qarorlar tо‘plana borgan va ular ediktlarga aylangan. Ediktlar pretorlar huquqiga taalluqli bо‘lgan. Vaqt о‘tishi bilan pretorlar huquqi fuqarolar huquqi bilan tо‘qnashgan va Rim xususiy huquqida “qо‘shaloqlik (juftlik)” paydo bо‘lgan, ya’ni xususiy huquqning bir jabhasida ikki manbadan chiqqan ikki xil qonun-qoida qо‘llanila boshlagan. 6. Pretorlar huquqi – respublikachilik davrining mahsulidir. U bilan bog‘liq bо‘lgan “qо‘shaloqlik (juftlik)” esa rimliklarga qonunchilikda hayot talabini hisobga olish imkonini bergan. Pretorlar har bir aniq holatda sharoitga qarab qaror qabul qilish imkoniyatiga ega bо‘lganlar. Respublikaning ag‘darilishi bilan pretorlar huquqi ham о‘z kuchini yо‘qota borgan. Natijada ediktlarni ham qayta kо‘rib chiqish zarurati yuzaga kelgan. Prinseps Adrianning farmoni bilan 125-128 yillarida yurist Salviy Yulian ediktni qayta ishlab chiqqan. U tayyorlagan loyihani senat “doimiy edikt” sifatida qabul qilgan va u har qanday mansabdor har qachon, har yerda va о‘zgarishsiz qо‘llash kerak bо‘lgan hujjatga aylangan. Pretorlar huquqini ma’lum bir tartibga keltirgan ushbu hujjat Rim huquqida XII jadvaldan sо‘ng turadigan ikkinchi muhim huquqiy manba bо‘lgan. 7. Yurisprudensiya – huquq ilmi. Rim klassik huquqshunosligini yaratishda Rim huquqshunoslarining xizmatlari ham pretorlarnikidan kam

bо‘lmagan. XII jadval qonunlarning chiqarilishi ularni sharhlash masalasini keltirib chiqargan. Buning uchun esa fuqarolik huquqlari normalarini belgilash lozim bо‘lgan. III asrdan boshlab bu faoliyat borgan sari kengaya borgan. Bu sohada bilimdonlar, mutaxassislar paydo bо‘lgan. Davlat ham xalq ichida huquqiy bilimni kengroq yoyish choralarini kо‘rgan, chunki rasmiy qonunda har bir fuqaroning magistrlikka yoki sudga saylanishi belgilangan. Huquqshunoslar faoliyati uzoq vaqtgacha quyidagi uch yо‘nalishda davom etgan: 1) shartnomalar tuzishda yordam berish; 2) da’vo va kelishuv masalalarida maslahatlar berish; 3) turli xil huquqiy masalalarda yuzaga kelgan fikrlar va tushunmovchiliklar borasida tushgan savollarga javob izlash. Respublikachilikning oxirgi davrlarida yuristlar faoliyati kо‘proq amaliy qiyofa kasb etgan va bu amaliyot haqida ancha-muncha kitoblar cha qirilgan . Bular orasida biz fuqarolik huquqidan qisqacha о‘quv qо‘llanmalari (institutsiyalar), izoh va sharhlar, turli savol-javoblar majmualari, risolalarni uchratishimiz mumkin. Shunday qilib, butun bir fan – huquqshunoslik ilmi paydo bо‘lgan. Uni о‘qitish muassasalari ham yuzaga kelgan. Imperiya vaqtida doimiy ravishda saboq beradigan huquqshunoslik о‘quv yurtlari ochilgan. Bu sohada turli yо‘nalishlar vujudga kelgan. Huquq fanlari Rimdagina emas, chekka о‘lkalarda ham о‘qitila boshlangan. Berit, Iskandariya, Sezor shaharlaridagi maktablar ayniqsa katta obrо‘ qozongan. Huquqshunoslikning ijodiy tomonlarigina emas, balki yuristlarga kо‘p masalalarda rasmiy qaror chiqarish huquqining berilishi bu sohaning obrо‘ini oshirib yuborgan. Bunday odat Avgust davrida joriy etilib, yuristlar fikrini imperator farmoni darajasigacha kо‘tarib qо‘ygan. Yuristlarning bunday fikrlari yoki muayyan vaziyatda qо‘llagan yechimlari boshqa shunga о‘xshash vaziyatlarda ham qо‘llanib (pretsedent), oxir-oqibatda qonun kuchiga ega bо‘lib qolishlari ham kuzatilgan. Yuristlar esa qonun

sharhchilardan qonun ijodkorlariga aylana borganlar. Shunday qilib, huquqshunoslik (yurisprudensiya) huquqni qо‘llashdan uni ijod qilish darajasiga kо‘targan. III asrda oxirlariga kelib Rim davlatining siyosiy, iqtisodiy faolligi pasaygan. Yuridik adabiyot kam yozilgan, yuristlar ijodiy ish о‘rniga qadimgi yuristlar ishlaridan saylanmalar tuzish bilan mashg‘ul bо‘lganlar. Buning natijasi о‘laroq, 426 yilda iqtiboslar (sitatalar) haqidagi qonun yuzaga kelgan. Unga kо‘ra, faqat besh yurist (Gay, Papinian, Ulpian, Pavel va Modestin) lardan olingan iqtiboslargina e’tiborga sazovor hisoblangan. 8. Yustinian qonunlari. VI asr boshlariga kelib Rim huquqi manbalari shu darajada xilma-xil bо‘lib ketdiki, endilikda ularni tartibga keltirmasa bо‘lmaydigan bir holat vujudga keldi. Bu muammo va uni hal qilish yо‘llari haqida imperator Yustinian shunday fikr yuritadi: “Barcha ishlar orasida qonun hukmronligidan muhimroq hech narsani kо‘rsatish mumkin bо‘lmagan, chunki u ilohiy va insoniy ishlarning barchasini tartibga soladi, nohaqlikni oradan kо‘taradi. Lekin shunga qaramay biz shunga amin bо‘ldikki, Rimga asos solingan davrdan boshlab yaratilgan qonunlarning barcha sohalari shunday qorishib, chalkashib ketganki, ular cheksiz yо‘nalishlarda ishlayveradi va ularni inson aqli qamrab ololmaydi”. “Bizning birinchi vazifamiz prinsepslarni boshlash, ular konstitutsiyalarni tо‘g‘irlab, mazmunini ravshanlashtirish edi. Biz ularni bir kodeksga tо‘pladik, ortiqcha takrorlanishlar, nohaq ziddiyatlardan tozaladik. Ularning mazmunan yaxlitligi ortib, kishilarga tez yordam beradigan bо‘lsin dedik” ( Dao su s tore 1). Bu о‘rinda gap Yustinian kodeksining birinchi tahriri ustida bormoqda. Ushbu hujjatni imperatorning maxsus farmoni bilan tashkil qilingan komissiya 529 yilda hozirlagan. Bu kodeks e’lon qilinganidan keyin komissiya yuristlarda n qolgan huquqiy meros ustida ish boshlagan. Natijada 1533 yilda Digestlar (yoki Pandektlar) e’lon qilingan. Digestlar Yustinian qonunlarining eng e’tiborli qismi bо‘lgan. Unda mashhur yuristlarning fuqarolik huquqi, pretorlar huquqi va huquqshunoslik faoliyatiga oid izohlar tо‘plangan.

Digestlarda jami 39 nafar Rim yuristining 2000 dan ortiq ilmiy ishlaridan namunaviy parchalar, fikrlar keltirilgan. Ular orasida Ssevol, Pavel, Modestin, Ulpian, Papiniandan to Germogeniangacha bо‘lgan mashhur huquqshunoslarning fikrlari mavjud. Shunday qilib, digestlarni butun Rim klassik huquqshunosligining samarasi desa bо‘ladi. Digestlar nashr qilinishi bilan Yustinian institutsiyalari ham ijod etildi. Bu eng oddiy о‘quv qо‘llanmasi bо‘lgan, ammo uning kо‘rsatmalari qonun kuchiga ega bо‘lgan. Mana shu uch hujjat, ya’ni Kodeks, Digestlar va Intitutsiyalardan iborat bо‘lgan uch hujjat Rim huquqi majmuasini tashkil etadi. Ammo, ular ustida ishlash davrida imperatorning yangi farmonlari ham e’lon qilingan. “Ellik qaror” deb atalgan ushbu farmonlarda Yustinian fuqaro huquqiga doir ba’zi munozarali masalalar hal qilingan. Bu farmonlar Yustinian qonunlarining 534 yilda chiqarilgan yangi nashriga kiritilgan. Rim fuqarolik huquqini tartibga solish shu bilan yakunlangan. 556 yilda imperator farmonlarining norasmiy majmuasi bosilib chiqqan (534, 556 yilgi nashrlar asosida). Bu tо‘plam “novellalar” (hikoyatlar) nomini olgan. Kodeks, Digestlar, Institutsiya va Novellalar “Rim fuqarolik huquqlari majmuasi” ( curpus jurus civilis ) nomini olgan. XII asr Yevropa uyg‘onish davriga kelib Rim fuqarolik huquqi boshqa xalqlar orasida ham о‘rganila boshlangan. 2. Rim huquqi subyektlari 1. Fuqarolar huquqi. Rim davlatchiligi mil. av. VI asr oxirlarida shakllangan. Mil. av. V asr boshlarida Serviy Tulliy islohotlaridan keyin shaxsning mavqei qadimgi Rim patritsiylarning oliy irq aslzodalar, oqsuyaklardan kelib chiqishi, nasl-nasabiga emas, balki mol-mulkiga qarab belgilana boshlagan. Bosib olingan yerlarni taqsimlashda ham shaxsning boyligi hisobga olina boshlagan. Bu esa plebeylarning patritsiylar ustidan siyosiy g‘alabasi edi. Endi ular о‘rtasida

siyosiy va huquqiy tenglik о‘rnatish uchun yо‘l ochilgan edi. Bundan keyin Rim xalqini tashkil etuvchi Rimda yashagan kishilar (fuqarolar) uchun barchaga barobar qonunlar majmuasi ishlab chiqildi. Bu mashhur XII jadvaldan о‘rin olgan qonunlar bо‘lib, ular mil. av. V asrda (451–450) xalq yig‘inida qabul qilingan. Ulardan bizgacha yetib kelgan qismi tahlil qilinganida ham о‘sha davrda ma’lum bо‘lgan huquqlarning kо‘p qismini о‘z ichiga olganligi ma’lum bо‘ladi (masalan, xususiy mulkchilik va mulkka egalik qilish huquqi, shartnomalar bо‘yicha majburiyatlari, zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar, jinoyat va jazo va boshqalar ) . Bizning vazifamiz Rim klassik huquqini tahlil qilish bо‘lgani bois XII jadval mazmuniga mufassal tо‘xtalmasak ham bо‘ladi. Chunki bu jadval mil. av. II asrdayoq qо‘llanilmay qо‘ygan. Ammo Rim yuristlari va notiqlari (masalan, Sitseron, Gay va boshqalar) Rim davlatining gullab-yashnagan davrlarida ham XII jadval qonunlarini tegishli hollarda tilga olib turganlar. “Kim davlat ishlari bilan shug‘ullansa, XII jadvalda davlat masalalari tо‘liq jamlanganligini kо‘radi, – deydi xususan Sitseron, – chunki unda jamoa baxti, davlat idorasi uchun kerakli hamma narsa jamlangan”. I asr Rim tarixchisi Tit Liv (17-yilda vafot etgan) fikricha, XII jadval qonunlari “ommaviy va xususiy huquqlar” manbai ekanligini hamma tan olgan. Garchi XII jadval qonunlari qо‘llanishdan tо‘xtagan bо‘lsa ham, Rimda yana kо‘p yillar qonunshunoslar tayyorlashda о‘rganish shart bо‘lgan. XII jadval qonunlari sivil yoki fuqarolik huquqlari, kvirit huquqlari deb ham atalgan. “Kvirit” sо‘zi Romul podshoning (mil. av. VIII asr) ilohiylashtirilgan shaklidan olingan bо‘lsa kerak. Shuning uchun “Kvirit” sо‘zini ishlatganlar eng qadimgi Rim huquqi demoqchi bо‘ladilar. “Sivil” sо‘zi esa “shahar” sо‘zidan kelib chiqib, “shaharliklar” ma’nosini beradi, demak, fuqarolar ma’nosida ishlatiladi. XII jadval qonunlari ishlatilishdan tо‘xtagandan keyin ham xalq yig‘inlarida qabul qilingan qonunlar sivil yoki fuqarolik huquqiga kiritilgan. Mil. av. 207-yilgacha hamma qonunlar Serviy Tulliy islohoti natijasida yuzaga kelgan sentraturiat komitsialar tomonidan qabul qilingan. Undan keyin

esa, Gortenziya qonuniga asosan plebeylar yig‘ilishlarida qabul qilingan. Xalq majlisi joriy etgan va buyurgan har bir narsa qonun deb e’lon qilingan. qonunlar sirasiga, avvalo, davlat huquqi mazmuniga ega bо‘lgan masalalar, ayniqsa, yerga egalik masalalari, Rim bosib olgan yerlarni taqsimlash, har bir kishi yerlarining eng kо‘p hajmi, protsessual tartibni belgilash kabilar kirgan. Xususiy huquq haqida, kam bо‘lsa ham, juda muhim qonunlar bо‘lgan. Masalan, Peteliy (mil. av. 326-y.) qonuni bо‘yicha qarzini tо‘lolmagan qarzdorlarni qul qilish yoki ajnabiylarga sotish taqiqlangan, Litsiniy – sekstiy (mil. av. VI asr) qonuniga kо‘ra yerga xususiy egalik 500 yuger (125 gektar) bilan cheklangan, unda bir xо‘jalikka tо‘g‘ri keladigan molning necha boshgacha bо‘lishi mumkinligi ham belgilangan. Yana sudlov ishlarini yuritish va sud tizimlari haqida ham qonunlar bо‘lgan. Bizgacha yetib kelgan 800 qonun taqqoslab tekshirilganda, ulardan faqat 30 ga yaqinigina xususiy huquqqa aloqadorligi ma’lum bо‘ldi. Rim yuristlari hech qanday qonun hayotda uchraydigan barcha voqealarni tо‘la qamray olmasligini yaxshi tushunganlar. Shuning uchun ular qonunlar turmushdagi asosiy voqealarning aksariyatini tartibga solish kuchiga ega bо‘lishi, mayda-chuyda masalalarga о‘ralashib qolmasligi kerak, deb hisoblaganlar. Bu jihatdan ular haq bо‘lganlar. Bu borada Rim qonunshunoslari va hukmdorlarining kо‘plab sо‘zlarini keltirish mumkin. Masalan, Gayning yozishicha, “shunday voqealar uchrashi mumkinki, ularga atalgan yuridik yechimlar mavjud, ammo ularni qо‘llash adolatsizlikka olib keladi va majbur qilish ham mumkin bо‘lmagan hollar bо‘ladi”. Shu bois Rim qonunlarining yig‘indisi bо‘lmish digestlarda: “qonun yo yozma kо‘rsatma beradi, yo man etadi, yo ruxsat beradi, yo jazolaydi”, – deb yozilgan. I asr oxirlari, ayniqsa, II asrdan boshlab imperatorlarning buyruq va farmonlari (reskriptlari) qonun maqomiga ega bо‘la boshlagan. Bunday farmonlarni ishlab chiqishga mashhur qonunshunoslar jalb qilingan. Ular davlat idoralarida ham mas’ul vazifalarda xizmat qilganlar.

III asrgacha shunday davom etgan. Sо‘ngra esa imperiyaning byurokratik apparati qonun chiqarish ishini ham, qonunlarni izohlash va talqin etish ishlarini ham batamom о‘z qо‘liga olgan. 2. Xalqlar huquqi. Rimda podsholar davrida kelib chiqishi noma’lum bо‘lgan huquqsiz plebeylar bilan birga, har turli ajnabiylar ham yashaganlar. Ular asosan har xil hunar egalari bо‘lib, kosibchilik, о‘qituvchilik, savdo-sotiq, tabiblik, keyinroq esa bankirlik bilan shug‘ullanganlar va “peregrinlar” deb atalgan. Perigrinlar Rimga Ulug‘ Gretsiya deb ataluvchi Italiya janubidan, Misr, Karfagen va yaqin Sharqning boshqa joylaridan kelganlar. Bu joylarda texnik va gumanitar madaniyat, jumladan, huquqiy madaniyat ancha ilgarilab ketgan. Bu vaqtda har xil joylarda paydo bо‘lgan huquqiy nizolar Rim aralashuvisiz о‘sha joylarning milliy huquqlari asosida hal qilingan. Bunday tortishuvlarga nikoh va oila, vorislik va boshqa masalalar kirgan. Faqat peregrin va Rim fuqarosi oralarida nizo paydo bо‘lgandagina unga fuqaroviy (sivil) pretor aralashgan. Peregrinlar erkin kishilar bо‘lib, tijorat bilan shug‘ullanish huquqiga ega bо‘lganlar, ammo siyosiy huquqqa ega bо‘lmaganlar. Faqat alohida xizmatlari uchungina ba’zilariga Rim fuqaroligi berilishi mumkin bо‘lgan. Rim magistratlari (boshliqlari), ayniqsa pretorlar, ular bilan birga butun jamiyat Rim iqtisodiy hayotiga peregrinlar bilan birga kirib kelayotgan yangiliklardan foydalanar edilar. Bu tajribalar (yangi bilimlar) Rim imperiyasi bosib olgan О‘rta dengiz atrofidagi yerlarni idora qilishda juda qо‘l kelgan . Endilikda pretorlarning kо‘pchiligi mana shu yangi mintaqalarda yashay boshlaganlar. Bu yerlar prokonsullar, propretorlar, prokuratorlar boshliq Rim amaldorlari tomonidan boshqarilgan. Viloyatlar bilan iqtisodiy aloqalar borgan sayin yaqinlashib mustahkamlanib borgan. Bu ishda peregrinlar pretorlari fuqarolar pretorlari bilan birga ediktlar chiqarish huquqiga ega bо‘lganligi katta ahamiyat kasb etgan. Dastlabki davrlarda peregrinlar pretori faqat sudyalik, ya’ni hokimlik qilibgina qolmay, balki kо‘proq о‘rtada turuvchi, kelishtiruvchi shaxs sifatida ish olib borgan. U da’vogarlarning va javobgarlarning har ikkisini rozi qiladigan qaror

qabul qilib, ularni kelishtirishga harakat qilgan. Chunki bu davrda sо‘z berish, qasam ichish kabi qoidalar eskirib, ularga hech kim ishonmay qо‘ygan. Peregrinlar urf-odatlarida umuminsoniy qoidalar, binobarin, barcha xalqlarda bо‘lgan huquqlar bо‘lgan. Shu odatlar va ba’zi normativ qoidalar asosida mashhur “yus gensium” , ya’ni xalqlar huquqi yuzaga kelgan. Bu huquq, avvalo, rimliklar va ajnabiylar orasidagi nizolarni hal etishda ishlatilgan va Rim qonunlari tizimining bir qismiga aylanib qolgan. Xalqlar huquqida, huquqqa baho berishda uning tо‘g‘riligi о‘lchovi “insof” va “adolat” ekanligiga katta ishonch bо‘lgan. Ular zararli va kishilar manfaatiga tо‘g‘ri kelmaydigan rasmiyatchilikka qarshi bо‘lganlar, undan qochgan. Oddiy va arzon tushadigan sud da’volarga erkinlik bergan va tortishuvchilik prinsipiga asoslangan. Sud taraflar fikrlarining tagiga yetishi, ular manfaatlarini faqat hujjatlardangina emas, balki о‘zlaridan surishtirib, shunga yarasha ish kо‘rishi kerak bо‘lgan “Yus gensium” da kо‘rsatilishicha, peregrinlar huquqida asosan quyidagilarga e’tibor berilishi kerak bо‘lgan : 1) faol hayotni bо‘g‘ib, uni kishanlab qо‘yuvchi rasmiyatchilikdan ozod bо‘lish; 2) har turli rasmiyatchilik va hujjatbozlikdan kо‘ra taraflar istagini kо‘proq hisobga olish; 3) shartnomaviy munosabatlarning yozma shaklda bо‘lishi; 4) sivil protsessi vaqtidagi eskirib qolgan og‘ir rasmiyatchilik о‘rniga sudlov protsessini soddalashtirish; 5) tomonlarda bir-biriga nisbatan ishonch vujudga kelishi uchun shart- sharoit yaratish; 6) tomonlarning teng huquqliligi va ularning manfaatlariga bir xilda yondashish; 7) hakamlar sudi va boshqalar. Peregrinlar huquqini Rim qonunshunoslari ularning tabiiyligi bilan izohlaganlar. Chunki avlod haqida g‘amxо‘rlik qilish, о‘zini, о‘z yerini himoya qilish huquqlari tabiiy bо‘lib, yer yuzidagi barcha xalqlarga xosdir.

Xalqlar huquqiga murojaat qilish qadimda о‘zgarmas hisoblangan qonunlarga, jumladan XII jadval qonunlariga hushyorroq qarashga о‘rgatgan, qog‘ozda yozilgan qoidalardan kо‘ra haqiqiy hayotning о‘zida yuz bergan voqealarni odamlar manfaatidan kelib chiqib, chuqurroq va adolatliroq tahlil qilishga chaqirgan. Endilikda kishilarning iqtisodiy, oilaviy va boshqa manfaatlarini ijtimoiy himoya qilishga e’tibor qilina boshlagan. Shu sababli ham “eksepto doli” (“aldovga qarshilik”) qoidasi hukm sura boshlagan. Bu bilan sivil pretori, qonunan tо‘g‘ri bо‘lsa ham, adolatga tо‘g‘ri kelmaydigan da’volarni rad etgan. 3. Pretorlar huquqi. Pretorlar huquqi ( ius gonorarium ) kundan kunga о‘sib borayotgan faol hayot jarayonidagi va qotib qolgan qadimiy huquqiy qonunlar, jumladan XII jadval qonunlari о‘rtasidagi kelishmovchiliklarning chuqurlashuvi natijasida yuzaga kelgan. Mil. av. 367 yilda patritsiylar magistraturasida shahar pretori vazifasi ta’sis etilgan va barcha sud ishlari uning ixtiyoriga berilgan. Pretorning xalq majlisi (qurultoyi)ni chaqirish va qonunlar loyihasini taklif qilish, topshiriq asosida qurolli kuchlarga qо‘mondonlik qilish singari huquqlari bо‘lgan. Shuningdek, u oliy hukmdor sifatida bajarilishi barchaga majburiy edikt chiqarish va enderdikt farmonlarini e’lon qilish huquqiga ham ega bо‘lgan. Ularning bajarilishi kuchli jazo sanksiyalari va boshqa choralar bilan ta’minlangan. Pretorlik muddati bir yil bо‘lganligi sababli , pretor chiqargan qonunlar ham ushbu muddat davomida kuchda bо‘lgan. Shu bois Sitseron ularni “bir yillik qonunlar” deb atagan. Ammo har bir pretor о‘zidan oldingi qonunlarning ma’qul qismini, an’anaga kirib qolganlarini saqlab qolgan va ular Rim qonunlari majmuasini tо‘ldira borgan. Pretor hayot tajribasidan, talablaridan kelib chiqib, unga yangi qoidalar ham qо‘shgan. Bunday qо‘shimchalar ham ediktlarning о‘zlaridayoq protsessual xususiyatga ega bо‘lgan, ya’ni ular da’volarni hal qilish tartibiga qaratilgan bо‘lgan. Pretorlar qonunlarni tо‘xtatish yoki bekor qilish huquqiga ega bо‘lmaganlar. Buning uchun xalq qurultoylari chaqiril gan. Agar favqulodda masala chiqib qolsa,

u senat qarori bilan hal qilingan. Pretorlarning qonun chiqarish huquqi bunday vaqtlarda juda qо‘l kelgan, ammo kamdan-kam hollarda qо‘llanilgan. Pretorlar harbiy va ma’muriy idoraning yuqori tabaqalariga mansub kishilar hisoblanib, Rim respublikasida muhim ishlar bilan shug‘ullangan-lar va mashhur kishilar qatorida bо‘lganlar. Pretor yuqori hokimiyat sohibi sifatida olti kishidan iborat soqchilar bilan yurgan. Ular bir bog‘lamdan xivichlar olib yurganlar. Xivichlar orasida bolta ham bо‘lgan. Legisaksion protsess о‘rniga formulyar protsess joriy qilinganidan keyin pretorlarning mavqei yanada oshib ketgan. Endi da’vo shakllari katta ahamiyat kasb eta boshlagan. Da’vo shakllarini esa pretor о‘zining xohish-irodasiga qarab belgilagan. Uning bu faoliyati iqtisodiy hamda ijtimoiy manfaatni kо‘zlagan. Adolat, insof, or-nomus, tomonlarning istak-xohishlari – hammasi da’vo shaklida о‘z ifodasini topgan. Pretor bergan formula sud uchun bajarilishi shart bо‘lgan kо‘rsatma bо‘l gan. U xalq uchun yozilib, kо‘cha va xiyobonlarga osib qо‘yilgan, qonun kuchiga ega bо‘lgan. Digestlarda kо‘rsatilishicha, pretorlar ediktlari XII jadvalning qat’iy hisoblangan qoidalarini tahrir qilar, ulardagi ba’zi tushunchalarni о‘zgartirar edi. Bu о‘zgarishlar, albatta, adolat nuqtai nazaridan qilinar, ammo “adolat” tushunchasining о‘zini ta’riflashda qiyinchiliklar paydo bо‘lar edi. Shu davrda pretorlar huquqi ( iusigonorarium ) paydo bо‘lgan va rivojlana boshlagan. Mulkiy nizolarni adolatli hal etishga qiynalib qolgan pretorlar kо‘pincha yuridik uydirmalar tо‘qib chiqara boshlagan, ya’ni masalaga aslida bо‘lmagan faktlarni qо‘shish yoki borlarini hisobga olmaslik kabi hollar yuz bera boshlagan. Ular rad etib bо‘lmas qilib tо‘qib chiqarilgani va pretorga xos bо‘lgani uchun yangi qonun chiqarish jarayonida muhim о‘rin tuta boshlagan. Pretorlar sо‘zda qadimiy qat’iy qonunlarni hurmat qilganlari holda, amalda ish bо‘yicha yangi qoidalarni о‘ylab chiqarar edilar. Rim yuristi Marsianning aytishicha, “U sivil (fuqaro) huquqining tirik tovushi bо‘lib, yangi hayotiy ehtiyojlarni qondirishda muhim omil bо‘ldi. Bu talablar savdo aloqalarining kuchayishi bilan ketma-ket bо‘lib turar edi”.

Imperiyaning shakllanishi bilan pretorlarning huquq ijodkorlik fao - liyati qisqara boshlagan. Chunki, bir tomondan, deyarli barcha masalalar bо‘yicha qonunlar ishlab chiqib bо‘lingan bо‘lsa, ikkinchi tomondan, endilikda qonun chiqarish imperatorning kо‘rsatma-farmonlari va senat-ning qarorlari kо‘rinishida rо‘y bera boshlagan. 130 yilda mashhur Rim yuristi Yulian imperator Adrian buyrug‘i bilan pretor ediktlari majmuasini tuzib chiqqan. U “Doimiy edikt” deb atalib, imperator Yusti ni an davri - gacha jamiyat hayotida muhim о‘rin tutib kelgan. Peregrin pretorlari qonunlar majmuasining tuzilishi haqida ma’lumotlarga ega emasmiz. Shuni aytish mumkinki, III asr (212-y.)dan boshlab Rimning erkin aholisi fuqarolik (grajdanlik) maqomini olgan, shundan sо‘ng “xalq huquqi” deb atalgan peregrinlar huquqi о‘zining alohida maqomini, mavqeini yо‘qotgan, fuqarolik va peregrin huquqlari birlashib ketgan. Pretor huquqi va fuqarolik huquqlari bilan ham xuddi shundan bо‘ldi. VI asrda vizantiyalik yurist Dorofey bu haqda shunday deb yozgan: “Sekin- asta vaqt о‘tishi bilan fuqarolik huquqi pretorlar huquqi bilan kelisha boshladi va shundan bir xillik kelib chiqdi, ya’ni ilgari bir-biri bilan qarama-qarshi turgan huquq manbalari qо‘shilib ketdi”. Biz о‘rganayotgan Rim klassik huquqi ana shu tariqa vujudga keldi. 4. Huquqshunoslar faoliyati. Rim huquqshunoslarining sharhlari ham fuqaro huquqi tarkibiga kirgan edi. Respublika davrida esa, huquqshunoslar faoliyati asosan quyidagilardan iborat bо‘lgan: 1) huquqiy masalalarda yordam sо‘rab kelgan fuqarolarga tushuntirish (maslahat) berish; 2) turli ish hujjatlarini tahrir qilish, bunga birinchi galda murakkab shartnomalar va shunga о‘xshash hujjatlar kirgan; 3) taraflarning protsessual harakatlariga rahbarlik qilish, yо‘naltirib turish, ya’ni agere (biroq bunda u advokat sifatida ish yuritmagan).

Mana shu faoliyat natijasida fuqarolar huquqi bilan bir qatorda sharhlovchilar huquqi, ya’ni qonunlarning yuristlar qilgan sharhlaridan tashkil topgan huquqiy qoidalar vujudga kelgan. Hozirgi kunda qonunlarni sharhlash, tushuntirish huquqi faqat qonun chiqaruvchilarga yoki sud idoralariga berilgan, xolos. Rimda qonunlarni sharhlash huquqi senatga berilgan. Ammo senat asosan umumxalq huquqlari bilan shug‘ullangan, kundalik hayot esa juda kо‘p masalalarni о‘rtaga qо‘yardi. Shu bois xususiy huquq masalalari bilan bilimdon mutaxassislar shug‘ullanganlar. Binobarin hayotdagi boshqa masalalar kabi huquqiy masalalar ham chuqur ilmiy tavsif va talqinga muhtoj bо‘lgan. Bu davr yuristlarning talqinlari davlat tomonidan quvvatlanib, davlat qonuni kuchiga ega bо‘la boshlagan. Yulian, Pomponiy, Marsian, Ulpian, Pavel, Selsiy va uning о‘g‘li davrlarida digest (qonun tо‘plamlari) juda kо‘p yaxshi qonunlar bilan boyitilgan. Keyinchalik Rimda mutlaq hokimiyat о‘rnatilganidan keyin Rim huquqshunosligi tanazzulga uchray boshlagan davrlarda ( III asr) ham yuqorida nomlari keltirilgan yuristlarning nashr qilingan asarlaridan iqtibos (sitata)lar keltirilishi odat bо‘lgan. Masalani hal qilishda ikki taraf baravar kelib qolgan vaqtlarda Papinian qaysi tarafda bо‘lsa, о‘sha fikr qabul qilingan. Shu о‘rinda huquqshunoslik ilmi tarixida muhim о‘rin tutgan olimlardan biri II asr yuristi Gayni eslab о‘tish joiz. U huquqshunoslikdan saboq berish bilan birga, kо‘plab asarlar ham yozib qoldirgan, Rim huquqini oddiy, sodda, tushunarli va aniq qilib ta’riflab bergan. Gay о‘z kitobini uchta muhim qismga bо‘lgan: 1-bо‘limi shaxslarning huquqiy holatlariga, 2-bо‘limi – ashyolarga, 3-bо‘limi esa majburiyatlarga bag‘ishlangan. Kodeksmi, о‘quv qо‘llanmasimi – baribir, bu yо‘sinda ta’riflash tizimi institutsiya deb atalgan. 5. Yustinian digestlari. Gay asarlarning bizgacha yetib kelgan qismi qanchalik muhim bо‘lmasin, ular Rim klassik huquqi haqida tо‘liq ma’lumot bera olmaydi. Ammo Vizantiya imperatori Yustinianning (483-565) digestlari bizgacha

tо‘liq yetib kelgan bо‘lib , ulardan kо‘proq ma’lumot olish mumkin . Yustinian dehqonlardan chiqqan bо‘lib, dono ish boshqaruvchi va askarboshi bо‘lgan. Intizomli va adolatli davlat barpo etishga uringan Yustinian о‘z davrining eng mashhur yuristlarini chaqirib, ularga quyidagi ishni topshirgan: Rim-Vizantiya huquqiy normalari majmuasini tuzish (u keyinchalik “institutsiya” (darslik) nomini oladi); 117-yildan boshlab Rimni idora qilgan imperatorlar chiqargan konstitutsiyalar, qonun-qoidalar majmuasini tuzib chiqish; 3) keyinchalik “digestlar” deb nomlangan qonunlar kodifikatsiyasini tuzish (“digestlar” yuridik matnlar, ya’ni “qonunlar yig‘indisi” deb tarjima qilinadi). Vizantiya imperiyasining davlat tili bо‘lgan yunon tilida esa u “pandekt” deb ataladi. Shundan kelib chiqqan “pandekt huquqi” termini esa digestlarga asoslangan huquqni bildiradi). Digestlar, albatta, yuridik matnlarning oddiy yig‘indisigina emas edi, ularga Vizantiya davlatining feodallashtirilishi uchun xizmat qiladigan qonun - qoidalargina tanlab kiritilgan edi. Ayni vaqtda unda bu davlatning boshqa manfaatlari ham e’tiborga olingan edi. Buning uchun 17 kishilik komissiya tuzilib, uning ishini imperatorning о‘zi nazorat qilib turgan. Bu ishga universitet professorlaridan tortib lotin tilini yaxshi bilgan bilimdon yuristlar ham jalb qilingan. Komissiyaning boshlig‘i imperiyaning birinchi yuristlaridan hisoblangan Tribonian edi. Digestlar о‘sha davr talablariga javob beradigan barcha muhim qonunlarni qamrab olgan , deyish uchun yetarli asoslar bor. Ular ham amaliy, ham falsafiy tomondan о‘zlariga, ya’ni endilikda yuzaga kelayotgan feodal tuzumga xizmat qiladigan yuridik hujjatlarga kо‘proq ahamiyat berganlar. Shunday qilib, “digest konsepsiyasi” yuzaga kelgan. Digestga kiritilgan barcha qoidalar qonun maqomini olgan, unga kirmay qolganlari esa, chetga surib tashlangan , e’tiborga olinmaydigan bо‘lgan va bora-bora о‘z kuchini yо‘qotgan. Yustinian huquq normalari kodifikatsiyasini tamomlagach, ularni ta’riflash va sharhlashni man etgan, chunki turli xil talqinlar ularning mazmunini buzib yuborishi ham mumkinligini nazarda tutgan.

Napoleon I ham shunday fikrda bо‘lgan. U tasdiqlagan Fuqarolik kodeksiga 1804 yilda kodeks mualliflaridan biri yozgan sharh chiqqanini eshitgan Napoleon: “Kodeksim tamom bо‘libdi!”, – degan ekan. Ammo hayotiy voqealarning barchasini qonunlar qolipiga solib bо‘lmagan: hayot doimiy ravishda о‘zgarib, yangi qirralarini namoyon etib turgan, bu esa tor doirada yozilib, tasdiqlab qо‘yilgan qonunlarga har taraflama ijodiy va oqilona yondashishni talab qilgan. Shuning uchun ham ularni ilmiy о‘rganish va sharhlash zarur bо‘lgan . Ushbu digestlarni tuzish uchun komissiya a’zolari, yuqorida aytilgandek, juda katta ishni amalga oshirganlar: ular uch yil davomida 2000 kitobni о‘rganib chiqib, ulardagi uch million satrdan 150 mingini tanlab olganlar. Bu esa 50 ta kitobni tashkil etgan. Bu kitoblarda, ya’ni digestlarda mil. av. II asrda yashagan yuristlardan boshlab milodning III asri gacha yashagan jami 39 huquqshunos olimlarning asarlaridan iqtibos (sitata) lar keltirilgan. 533 yilda Digestlar ustida ishlash oxiriga yetgan va ular qonun tusini olgan. 50 kitobning birinchisi huquq tarixi va bir qator umumiy masalalar haqida; 2–4-kitoblar – sud, sud jarayoni, da’volar haqida, 5–11-kitoblar – vorislik huquqi normalari haqida ma’lumot bergan; 12–19-kitoblar – garov huquqiga bag‘ishlangan; 23–25-kitoblar – oila va er-xotinning mulkiy huquqlari haqida; 26– 27-kitoblar – vasiylik va homiylik haqida; 28–38-kitoblar vasiyatlar haqida; 40- kitob – qullarni ozod qilish; 45–46-kitoblar boshqa shaxs tomonidan yoziladigan og‘zaki (verbal) shartnomalar haqida bо‘lgan; 45–47-kitoblarni Yustinian “dahshatli kitoblar” deb atagan bо‘lib, ular jinoyat va jazo masalalariga bag‘ishlangan; nihoyat 50-kitobda umuman huquq masalalariga nazariy yondashilib, ba’zi umumiy xulosalar chiqarilgan. 6. Ba’zi umumiy qoidalar. Rim yuristlari о‘z mulohazalarida masalaning amaliy tomoniga e’tiborni kuchaytirib, uning nazariy tomonini ikkinchi darajali deb bilganlar. Ammo shu bilan birga ular sudlar va advokatlar uchun yо‘l- yо‘riqlar, harakat qoidalarini ishlab chiqishlari lozim bо‘lgan. Ular, xususan quyidagilardir: “Sud qarori sudning barcha a’zolari yoki kо‘pchiligi tomonidan

qabul qilinishi lozim” . “Agar aksi isbotlanmagan bо‘lsa, ul kishi insofli, aybsiz hisoblanadi”, “Agar vasiyatnomada biror narsa xato yoki chalkash yozilgan bо‘lsa, unda vasiyat qiluvchining umumiy xohishi hisobga olinib, ushbu nuqtai nazardan talqin etilishi kerak”, “Aybsiz kishini jazoga mahkum etgandan kо‘ra, aybdorni jazosiz qoldirgan yaxshi”, “qonunni chetlab о‘tish va qonun ruhiga qarshi harakat huquqqa xilof harakat hisoblanadi” va h.k.

O'xshashlar

Mehnat huquqining manbalari

Rim xususiy huquqi – о‘quv fani

Qadimgi Yunoniston va Rim huquqining rivojlanish xususiyatlari

Xorijiy davlatlar konstitutsiyaviy huquqining manbalari

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari