Musulmon huquqi - Huquqshunoslik - Referatlar

Musulmon huquqi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5 KB

Ko'chirib olish

Musulmon huquqi Reja: 1. Musulmon huquqini tashkil topishi va rivojlani-shining o‘ziga xos tomonlari 2. Musulmon huquqi manbalari 3. Mulkiy va oilaviy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi 4. Musulmon huquqi bo‘yicha jinoyat va jazo 5. «Hidoya» fikxshunoslik ilmining shoh asari. 6. «Hidoya» asarida sud dalillari va sudlov haqida. 7. «Hidoya» asarida oila va nikoh munosabatlari.

Musulmon huquqi tashkil topishi va rivojlanishining o‘ziga xos tomonlari. Sharqda o‘rta asr tsivilizatsiyasining yirik hodisalardan biri musulmon huquqi (shariat) bo‘ladi. Ushbu dunyo ahamiyatini kasb etgan huquq tizimi Arab xalifaligi asosida paydo bo‘ldi va tasdiqlandi. Uning rivojlanish jarayoni arab davlatchiligining evolyutsiyasi bilan, ya’ni VII asrda uncha katta bo‘lmagan patriarxal-diniy jamoadan tortib, to VII - IX asrlarda yirik imperiya-lar: Ummaviylar va Abbosiylargacha bo‘lgan davr bilan mustahkam bog‘liqdir. Arab xalifaligi inqirozga uchragandan keyin mus u lmon huquqi o‘zining avvalgi ahamiyatini (nafaqat) yo‘qotmadi, balki go‘yoki “ikkinchi hayot” bilan rivojlandi va u yoki bu shaklda Islomni qabul qilgan (Misr, hindiston, Usmoniylar imperiyasi va hakozo) bir qancha O‘rta asr Osiyo va Afrika davlatlarida amaldagi huquq sohasiga aylandi. Musulmon huquqi o‘zida o‘zidan oldingi ko‘plab Sharq huquqiy madaniyat elementlarini mujassamlashtirgan. Xususan, islomgacha bo‘lgan Arabiston va arablar tomonidan bosib olingan hududlarning huquqiy urf-odatlarini bularga kiritishimiz mumkin. Misol uchun, Ummaviylar davrida, ma’lum vaqt mobaynida Eron sosoniylari, Vizantiya va qisman Rim huquqlari qo‘llanilib kelingan. Bu barcha manbalar oz bo‘lsada, shariat shakllanishida o‘zining ta’sirini ko‘r-satgan. Bu holatga Sharq va Farb tsivilizatsiyasining bog‘liqlik ramzi sifatida qarashimiz mumkin. Lekin shariatning qaytarilmas va o‘ziga xosligi, mustaqil huquq tizimi sifatida mavjud bo‘lishini oxir-oqibat ular tomonidan belgilab berilmagan. Muhammad (S.A.V.) va musulmonlarning muqaddas kitoblari bo‘lmish qur’on va Sunnati oyatlar, suralar va payg‘ambarimizning qilgan ishlarini tashviqot qilish orqali yig‘gan to‘rt xalifaning faoliyatlari shariatning shakllanishida eng muhim rol o‘ynadi. Ilk paytlardanoq shariat qat’iy konfessional huquq tarzida shakllandi va rivojlanib keldi. U islomning diniy-ahloqiy qarashlariga asoslanar edi. Islomning arkonlariga binoan, huquqiy munosabatlarga ilohiy qoida va qonunlarning bir. Musulmon huquqi manbalari. Shariatning muhim manbasi bo‘lib, oyat va suralardan tashkil topgan, musulmonlarning muqaddas kitobi bo‘lmish Qur’on

hisoblanadi. Tadqiqotchilar qur’onda unga nisbatan Sharqning qadimgiroq huquqiy yodgorliklarining holatla-ri mavjudligini ta’kidlashadi. qur’onni tuzish bir qancha o‘n yilliklarga cho‘zilgan. Uning to‘liq ishlangan nusxasi xalifa Umar (644-656 yillar) hozirgi holatga keltirgan. qur’onning o‘zida uning huquqiy ahamiyati quyidagicha ta’riflanadi: “Shunday qilib, biz uni arab qonunlari sifatida nozil qildik”. qur’on arablarga is-lom tomonidan o‘rgatilgan qoidalar foydasiga ajdodlar odatlari-dan voz kechishni tavsiya etadi. Qur’on 6666 oyatga bo‘lingan, 114 suradan iborat. Bu she’rlar-ning ko‘pchilik qismi diniy xarakterga ega va faqatgina 500 yaqini musulmonlarning yurish-turish qoidalariga tegishli. Ularning 80 ga yaqini huquqiy (deyarli, bular oila, nikohga tegishli), qolgani esa diniy marosim va majburiyatlarga qaratilgandir. Qur’onning ko‘pchilik qismi murakkab xarakterga egadir. Ko‘p-chilik holatlar noaniq ko‘rinishga ega bo‘lib, uning tarkibi nima-lardan iborat bo‘lishiga qarab turli ma’nolar kasb etishi mumkin. Turli mazhablar tomonidan bularni erkin tushunishi natijasida, ular bir-biriga qarama-qarshi huquqiy tavsiyalarda o‘z aksini topa boshladi. Musulmonlar uchun eng muhim manbalardan biri bu Sunna (“Muqaddas meros”) bo‘lib, u Muhammad (S.A.V.)ning fikr-muloha-zalari va qilgan ishlari jamlangan ko‘plab hodisalardan iboratdir. Shuningdek, hodisalarda arab jamiyatida ijtimoiy munosabatlarni rivojlanishini aks ettiruvchi turli huquqiy ko‘rsatmalarni uchra-tish mumkin. hodisalarning so‘nggi tarixi IX asrda, sunnaning 6 ta asosiy to‘plamlari tuzilib bo‘linganidan so‘ng amalga oshirilgan. Ular orasida Al- Buxoriyning to‘plami eng mashhurdir. Shuningdek Sunnada nikoh va meros, isbotlash va sudlov huquqi, qullar haqi-dagi normalar o‘z aksini topgan. Sunna hodisalari, ularning qayta ishlanganligiga qaramay, ko‘plab bir-biriga qarama- qarshi holatlar o‘z ichiga olgan va nisbatan “to‘g‘ri”sini ular orasidan tanlab olish fiqhshunoslar va qozilar extiyoriga qoldirilgan. Bundan tashqari, faqatgina Muhammad (S.A.V.) muridlari tomonidan aytilgan hadis-largina kuchga ega deb hisoblangan. Shialarda sunniylardan farqli o‘laroq, xalifa Ali va uning izdoshlari tomonidan aytilgan hodisa-larni tan olingan.

Musulmon huquqi manbalari ichida uchinchi o‘rinni Ijmo egallagan bo‘lib, unga musulmon jamoasining umumiy kelishuvi sifa-tida qaralgan. Ijmo qur’on va sunna bilan bir qatorda ta’sirchan manbalar guruhiga kirgan. Amaliy jihatdan ijmo Muhammad (S.A.V.) muridlari yoki oqibatda ta’sirchan musulmon-ilohiyotchilari huquqshunoslari tomonidan aytilib, bir-biriga mos diniy va huquqiy masalalar to‘g‘risidagi fikrlardan shakllangandir. Ijmo qur’onning ta’siri sifatida rivojlanishi bilan birga, Muhammad (S.A.V.) bilan bog‘liq bo‘lmagan yangi normalar sifatida ham shakl-langandir. Ular mustaqil yurish-turish qoidalarini nazarda tutib, muftilarning bir ovozdan qo‘llab-quvvatlashlari oqibatida majbu-riy tus olganlar. Musulmon huquqi normalarining bunday rivojla-nish yo‘li «ijtixod» deb nom olgandir. Ijmoning shariatning aso-siy manbalaridan biri sifatida, haqqoniyligi Muhammad (S.A.V.) ko‘rsatmalaridan aniqlangan: «Agar siz o‘zingiz bilmasangiz, bila-digan o‘zgadan so‘rang». qur’on va hadislarda aniq ko‘rsatma berilmagan huquqiy masa-lalarni hal qilishda musulmonlar jamoasining chiqargan hukmlari yakdillik bilan qabul qilingan qarorlari shunday deb atalgan va shunday yo‘l bilan chiqarilgan hukm shariatda sha’riy ya’ni qonuniy deb qabul qilingan. Ijmo’ bir necha turga bo‘lingan: Ijmo’-al-Muhosil alohida masalalar bo‘yicha yirik fiqhshu-noslarning birlikdagi fikrlari, Ijmo’-al-Manqul bu obro‘li, e’tiborli kishilarning xuddi shunday ishlari, ilgari shunday xol-larda qo‘llagan fikrlari va guvohliklari asosida hal etilgan ish-lari. Musulmonlarning umumiy majlisidagi jamoa fikri Ijmo’-al-umma davlat boshliqlari bilan diniy tashkilotlarning rahbarlari yig‘inida qabul qilgan qarorlari Ijmo’-al-aimma kabi turlarga bo‘lingan. Ijmoning shariatning rivojlanishidagi katta ahamiyati Arab xalifaligini boshqaruvchi diniy hokimiyatga yangi feodal jamiyat sharoiti va bosib olingan mamlakatlarning o‘ziga xosligiga moslash-tirilgan huquqiy normalar yaratish uchun imkoniyat tug‘dirishi bilan belgilangan. Shariatni to‘ldiruvchi huquqiy manbalar sifatida ijmoga alohida muftilarning huquqiy masalalar bo‘yicha fatvo- echim-lari va usulining keng tarqalishi munosabati bilan, musulmon huquqi

yuqorida ko‘rsatilgan huquqiy maktablarning asosiy asoschi-lari tomonidan ularning asarlarida ilmiy asoslash yo‘li bilan rivojlantirildi, keyinchalik esa ularning izdoshlari buni davom ettirishdi. X asrda bir qator obro‘li teolog- huquqshunoslar tomoni-dan bu vaqtga kelib to‘planib qolgan keng huquqiy materiallar tizimlashtirildi. XI asrdan boshlab, islomdagi asosiy oqimlar va har xil huquqiy maktablar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni chuqur-lashishi amalda musulmon huquqini yagona tizim sifatida mavjud-ligini tugatdi. Musulmon huquqininig eng tortishuvchi manbalaridan biri qiyos-analogiya (ilgarigi qarorga qarab qaror chiqarish) bo‘yicha huquqiy masalalarni yechish hisoblangan. qiyosga ko‘ra qur’ondi, Sunnada yoki Ijmoda o‘rnatilgan qoidalar bu huquq manbalarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatilmagan ishlarga ham qo‘llanishi mumkin bo‘lgan. qiyos nafaqat yangi paydo bo‘lgan munosabatlarni tez yechishga imkon yaratgan, balki u shariatni bir qator holatlarda ilohiy aralashuvlaridan ozod qilishga xizmat qilgan. Lekin qiyos tez-tez musulmon sudyalari qo‘lida ochiqdan-ochiq o‘z manfaatlarining quroliga aylanib turgan. Bu usul kengroq Abu Xanifa va uning izdoshlari xanifiylar tomonidan asoslangan edi. qiyosga nisbatan qat’iy qarshilik bilan xanbaliylar va alohida, uni umuman huquqning manbai sifatida tan olmagan, shialar qarar edilar. Huquqning qo‘shimcha manbasi sifatida shariat, uning printsiplari va normalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarshi bo‘lmagan mahalliy odatlarni ham tan olgan. Bular qatoriga arab jamiyatining o‘zida shakllangan urf-odatlarni, shuningdek, arab bosqinlari oqibatida bosib olingan qismi sifatida qaraladi. Ayniqsa, umuman shariat va uning doktorinal-me’yoriy qismi bo‘lmish fikh ilk davrdanoq, o‘zida nafaqat huquqiy qoidalarni, balki dogma va qarashlarni ham mujas-samlashtirgan. Shariatning bunday birligi (sinkretizm)ning o‘ziga xoslik tomoni shundaki, uning normalari birinchidan, ijtimoiy (insoniy) munosabatlarni tartibga solsa, ikkinchidan, musulmonlarni Olloh bilan munosabatlarini belgilab bergan. Shariatda ilohiy qoidalar va diniy qarashlarning o‘z aksini topishi huquqni tushunish hamda huquqiy va huquqiy bo‘lmagan harakatlarni baholashda o‘ziga xos yondashishni keltirib chiqaradi. Shunday qilib, huquqning islom teologiyasi

bilan mustahkam aloqa huquqiy va diniy tus beriladigan musulmonlarning besh xil xatti-harakatini shariatda o‘rnatilishiga olib keldi. Majburiy, tavsiyaviy, qilish mumkin bo‘lgan, jazo qo‘llash ko‘zda tutilmagan, lekin qoidalarga to‘g‘ri kelmaydigan, ta’qiqlangan va jazo qo‘llash ko‘zda tutilgan harakatlardir. Shariatda ilohiy oldindan belgilanishni tan olinishi musulmon kishisining erki va uning chegaralari haqidagi masalaning ahamiyatini yanada oshirdi. Bu masalada qarama-qarshilikka duch kelgan diniy maktablar alohida fikrlarni olg‘a surishdi. Shunday maktablardan biri (jabo-ritlar) umuman inson erkini inkor etdi. Shariat, ayniqsa uning rivojlanishining ilk davrlarida musulmon kishisining huquqlariga bo‘lgan e’tibor xarakterlidir (Olloh oldidagi). Bunday majbu-riyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan normalar shariatda keng o‘rin egallagan va ular e’tiqod qiluvchi musulmonning butun hayotini belgilab bergan (har kungi ibodat, ro‘za tutish, kulish qoidalari va hakozo). Shariatni tashkil qiluvchi normalarning o‘ziga xosligi, ularning faqat musulmonlarga hamda ular orasidagi munosabatlarga nisbatan qo‘llanilishi ekanligi bejiz emas. Ilk islom va shariatga o‘zida mehr-oqibat elementlarini mujassamlashtirgan ibtidoiy jamoa tuzumidan kelib chiquvchi normalar xosdir. Ammo shariatda insonning Olloh oldida kuchsiz ekanligi, unga so‘zsiz bo‘ysunishi kerakligi haqidagi qarashlar ham o‘z ifodasini topgan. qur’onda alohida musulmon kishining sabr-toqatli bo‘lishi kerakligi ta’kid-lab o‘tilgan. «Sabr qiling axir Olloh sabrliklar bilan birgadir» (8.48). Xuddi shunday shaklda mo‘minning xalifa va davlat hokimiyatiga bo‘ysunish majburiyati mustahkamlab qo‘yilgan: «Ollohga bo‘ysuning, payg‘ambarga va orangizdagi hokimiyat egasiga bo‘ysuning» (4.62). Shariatning diniy-mistik qobig‘i uni tashkil qiluvchi huquqiy tuzilish va tushunchalarni o‘ziga xosligini belgilab berdi, hamda Rim huquqida bo‘lganidek, tizim (sistema) ichida ongli va logik asosni shakllanishiga halaqit berdi. Lekin VIII - IX asrlarga kelib (bu davrga kelib shariat dunyoni ibtidoiy-qabila nuqtai nazaridan qarash chegaralaridan chiqib, feodallashayotgan ijtimoiy munosabatlarga to‘qnashadi), u musulmon huquqshunoslarining samarali sayi- harakatlari bilan huquqni anglashning ilohiy usulidan ratsional (ongli) usuliga,

huquq normalarini yuritishning noaniq usulidan tizimlashgan logik usuliga o‘tildi. Musulmon huquqshunos olimlari shariatning negizi va an’analarini buzmagan holda alohida yuridik tabiatga ega bir qancha yangi huquqiy doktrina va normalarni ishlab chiqdilar. Dunyoga mash-hur bu davr musulmon huquqshunoslaridan «Buyuk ustoz» unvonini olgan Abu Xanifa (767 yilda vafot etgan), Malik ibn Anos (795 yilda vafot etgan), Ahmad ibn Xonballarni sanab o‘tishimiz mumkin. Huquqshunos olimlari tomonidan musulmon huquqini, unga logik-ratsional asos kiritib, oqibatda katta miqdordagi yangi huquq norma (fiqhni qiyinlashtirish) yaratib, ilmiy qayta ishlanishi qur’on va Sunnada ko‘rsatilgan asl islomdan ajralib ketdi degan tushunchani anglatmaydi. Aksincha, yangi normalar va doktrinalar muftilar va mujtaxidlar sud qilish amaliyotida buzilmagan bo‘lsa bas, ular huquqiy va artodoksal islom normativ mo‘ljal berayapti, hamda hayotning barcha hodisalari normalar orasidagi ichki qarama-qarshilikni inkor etayapti degan tasavvur shakllandi. O‘rta asrlar musulmon huquqining o‘ziga xos tomonlaridan biri (ayniqsa ilk asrlarda) uning nisbatan butunligida edi. Yagona tangri Olloh degan tasavvur bilan birga universal xarakterga ega bo‘lgan yagona huquqiy tartib haqidagi g‘oya tasdiqlandi. Bundan tashqari, ilk bor Arabiston yarim orolida vujudga kelgan musulmon huquqi, xalifalik hududi kengayishi bilan yangidan-yangi hudud-larga yoyildi. Lekin u birinchi navbatda hududiy tamoyilni emas, balki diniy tamoyilni qo‘ydi. Qaysi davlatda bo‘lishidan qat’iy nazar, musulmon kishi shariatga amal qilmog‘i, islomga sadoqatni saqlamog‘i darkor edi. Asta-sekin islomni yoyilishi va asosiy dunyo dinlaridan biriga aylanishi, shariatni o‘ziga xos jahon huquqiy tizimiga aylantirdi. Bu islomni partikulyarizm, chegaralangan faoliyat sohalari, ichki kelishmovchilik va hokazo kabi xususiyatlarga ega bo‘lgan, o‘rta asr G‘arbiy Yevropa davlatlarining huquqidan ajratib turar edi. Konfessional huquq sifatida shariat Yevropa davlatlaridagi kanonik huquqidan shunisi bilan farq qilganki, u qat’iy belgilangan ijtimoiy sohalar va

masjid (cherkov) hayotini emas, balki bir qator Osiyo va Afrika davlatlarida o‘rnatilgan umumqamrab oluvchi normativ tizimni tartibga solgan. Vaqt o‘tishi bilan shariat normalari Yaqin va O‘rta Sharq chegaralaridan chiqib, o‘z ta’sirini O‘rta Osiyo va Kavkazortining bir qismiga, Shimoliy hamda qisman Sharqiy va Farbiy Afrika davlatlariga, bir qator Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga yoydi. Biroq, shariat va islomning bu tarzda tez va keng yoyilishi, unda borgan sari keng mahalliy o‘ziga xoslikni, hamda alohida huquq institutlari va muayyan huquqiy nizolar bo‘yicha bo‘ladigan qarorlarni turlicha talqin qilinishiga olib keldi. Shunday qilib, vaqt o‘tishi bilan islomda ikki asosiy oqimlarning o‘rnatilishi, o‘z- o‘zidan shariatda parchalanishga olib keldi. Endilikda artodoksal yo‘nalish (sunniylik) bilan birga hatto hozirda ham Eron, qisman Livan va Yemenda asosiy oqim bo‘lib kelayotgan shialar oqimi paydo bo‘ldi. Bu ikki yo‘nalishlar o‘rtasidagi kurash jamiyat va davlat hayotining turli xil tomonlarini o‘zida qamrab oluvchi huquqiy normalarda ham o‘z hokimiyatini meros tariqasida o‘tkazish huquqiy qoida-si, hamda begunoh hisoblangan imomlar qo‘l ostida diniy va dunyoviy hokimiyatning to‘planishi o‘z ifodasini topgan. Bundan tashqari, shialar faqatgina xalifa Ali tomonidan ma’qullangan payg‘ambari-miz Muhammad (S.A.V.)ning meros va huquqiy ko‘rsatmalarini tan olganlar. Sekin-asta sunniylar ham o‘z shakl-mohiyatiga ko‘ra mustaqil huquqiy maktablarni ifodalaydigan 4 ta mazhabga bo‘lindi. Bu quyidagi 4 ta musulmon huquqshunoslari nomi bilan bog‘liq: Xanafiylar, Molikiylar, Shofi’iylar, Hanbaliylar. Ular orasida eng keng tarqalgani xanafiya mazhabi bo‘lib (Abu Xanifa) Misr, Turkiya, Hindiston, shuningdek, bizning davlatimiz hududlarida o‘z izdoshlariga ega bo‘lgan. Yangi asosiy maktab-mazhablarning faoliyati musulmon huquqining yanada rivojlanishiga, eskirgan normalardan voz kechishga yaqqol imkoniyat yaratdi. Vaqt o‘tishi bilan bu maktablar orasida huquqning muhim masalalari bo‘yicha qarama- qarshiliklar chuqurlashib bordi. Shiaizm asosida ham qator mustaqil maktablar qaror topdi: Ismoiliylar, jaffariylar, zaydiylar va boshqalar. Shunday qilib, o‘rta asrlarning oxiriga kelib,

nazariy va normativ asoslari qiyinlashgan va sezilarli o‘zgarishlarga uchragan shariat favqulodda qiyin va noan’anaviy huquqiy hodisaga aylandi. Yoki keyinchalik musulmon huquqi ta’siriga tushib qolgan ko‘p sonli xalqlarning odatlarni ham kiritishimiz mumkin. Va so‘ngisi, shariatdan kelib chiquvchi musulmon huquqining manbasi bo‘lib, Xalifalarning qarorlari, buyruqlari- farmonlari hisoblangan. Qonunchilik faoliyatining rivojlanishi bilan boshqa musulmon davlatlarida huquq manbasi sifatida tobora rivojlanib borayotgan «qonunlar» muhim rol o‘ynaydi. O‘z navbatida farmonlar va qonunlar ham shariat printsiplariga qarama-qarshi bo‘lmasligi, hamda, eng avvalo, davlat organlari faoliyatini tartibga soluvchi va davlat hokimiyati bilan aholi o‘rtasidagi ma’muriy- huquqiy munosabatlarni tartibga soluv-chi normalarni to‘ldirishlari kerak edi. Mulkiy va oilaviy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi. Shariat huquqni alohida sohalariga bo‘lishni nazarda tutmasada, unda fuqarolik-huquqiy munosabatlar, xususan, mulk huquqi, shartnoma va delikt huquqlar nisbatan rivojlandi. Alohida e’tibor shariatda Arab xalifaligidagi «shaxsiy maqom huquqiga» ajratilar edi. Boshqa o‘rta asr Sharq davlatlaridagidek, bu yerda ham alohida tabaqachilik tuzumi shakllanmagan edi. Musulmon huquqiga binoan shaxsning huquqiy holati uni dinni qabul qilishi bilan belgilangan. Xristian yoki iudaizm dinini qabul qilganlar qiyin ahvolga solingan va katta davlat soliqlarini to‘lashga majbur etilganlar. Ularga nisbatan shariat normalari faqatgina ular musulmon kishi bilan bitim tuzganlarida yoki jinoyat sodir etganlarida qo‘llanilgan. Ijtimoiy munosabatlarni rivojlanishi qullarning holatiga ta’sir qildi. Ular huquq sub’ekti sifatida tan olinmas edilar, lekin o‘z xo‘jayinlarining roziligi bilan turli savdo aloqalarini olib borishlari va mulk sotib olishlari mumkin bo‘lgan (Egalik qilish maqsadida). Musulmon qullarini ozodlikka chiqarish savobli amal hisoblangan. Shuningdek shariatga binoan shaxsning huquqiy holatidagi o‘ziga xos belgilardan biri erkak va ayolning notengligi hisoblangan. Shariatning diniy qarashlariga ko‘ra huquqning sub’ekti Olloh hisoblanganligi sababli, musulmon odamga xudo tomonidan o‘rnatilgan majburiyatlarni bajaruvchisi sifatida qaralgan. Islom ko‘rsatmalariga binoan, diniy

majburiyatlarni bajarishiga qarab, u shariatda belgilangan huquq, erkinlik va boshqa yuridik imkoniyat-larga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan. Shuning uchun musulmon huquqshu-noslari huquqiy layoqat masalasini ishlab chiqishdan ko‘ra, shaxsning uni bajarish qobiliyatiga, ya’ni uning shartnoma va boshqa huquqiy hujjatlarda qatnashish imkoniyatlariga katta e’tibor qaratganlar. Fuqarolik muomalaga layoqat mulk huquqini qo‘lga kiritishda zarur shart-sharoit sifatida qaralgan. To‘liq muomalaga layoqat voyaga yetgan va aqliy ruhiy sog‘lom bo‘lgan shaxslarga berilgan. Shaxslar masalasida musulmon huquqi jismoniy va yuridik shaxslarga bo‘linadi. huquqning asosiy sub’ekti jismoniy shaxslar bo‘lib, ularning huquqiy layoqati uch holatda: a) ozodlik holatiga; b) diniy e’tiqodiga; v) oilaviy sharoitiga bog‘liq bo‘lgan. huquqiy layoqat tug‘ulish bilan vujudga kelib, shaxsning vafoti bilan bekor bo‘lgan. Muomila layoqati erkaklar uchun 15 yosh, xotin-qizlar uchun 9 yosh hisoblangan. Shariatda yo‘qolgan kishini bir necha yildan so‘ng vafot etgan deb e’lon qilish mumkinligi to‘g‘risidagi yagona fikr yo‘q. Yo‘qolgan kishi tug‘ilganidan 120 yil o‘tgach, keyinchalik ayrim hollarda 90 yil o‘tgandan keyin o‘lgan deb e’lon qilingan (hisoblashgan). Har bir alohida holatda voyaga yetganlikni belgilash huquqi bu masalani o‘zining qarashlariga binoan hal qiladigan sudyalar tomo-nidan amalga oshirilgan. Shuningdek yosh bolalarga, aqliy norasolar-ga va mast holdagi shaxslar uchun cheklangan muomala layoqati tushun-chasi ma’lum edi. Musulmon huquqi ta’limotida muhim o‘rinni mulkiy munosa-batlarni tartibga soluvchi normalar egallagan. Eng avvalo, huquqiy ta’limotda ashyo huquqining sub’ekti sifatida mulk to‘g‘risidagi tushunchalar mustahkamlangan. Alohida toifani, musulmon kishisi tasarrufida bo‘lishi mumkin bo‘lmagan yoki taqiqlangan ashyolar tashkil qilgan. Bular, havo, sahro, dengiz, masjidlar, suv yo‘llari va hakozolar. Musulmonning shaxsiy mulki sifatida, shuningdek «nopok ashyolar» deb atalmish – vino, cho‘chqa, islom arkonlariga zid kitoblar ham tan olinmagan. Arab bosqinlari oqibatida bunday ashyolarning yo‘q qilish holatlari

juda ko‘p bo‘lgan. Vaholanki, o‘zga din vakillariga tegishli mulkni yo‘q qilish huquqi tortishuvli bo‘lib, har xil mazhablarda turlicha talqin qilingan. Musulmon huquqiga shuningdek, ashyolarning ko‘chadigan va ko‘chmaydigan, tikla-nadigan va tiklanmaydigan turlarga bo‘lish ma’lum bo‘lgan. Musulmon huquqshunoslari yer shaklidagi mulklarni tizimlashga katta e’tibor berar edilar. Yer shaklining quyidagi turlari mavjud bo‘l-gan: davlat yerlari, xususiy yerlar, tashlandiq yerlari va hakozolar. qishloq jamoa yerlari, diniy tashkilotlarga tegishli yerlar (vaqf yerlari) mavjud bo‘lgan. Soliq to‘lash tartibiga ko‘ra: a) Xiroj yerlari (davlat yerlaridan foydalanib, davlatga) soliq to‘langan; b) ushriya yerlari, xususiy kishilarning hosilning o‘ndan biri-ni soliq sifatida to‘laydigan yerlar; v) sulh yerlari – ya’ni davlatga tobe bo‘lgan boshqa dindagi shaxs-larning yerlari yoki bosib olingan o‘lkalardagi yerlar. Shariatda mulk huquqining paydo bo‘lish usullari aniq belgi-langan bo‘lib, bunda ham turli mazhablar huquqshunosliklarining fikrlari turli xil bo‘lgan. Arablarning bosqinchilik yurishlari harbiy bosqinlarning bosib olingan mulkka nisbatan mulkdorlik huquqini paydo bo‘lishi qoidasining huquqiyligi haqidagi masala-ni keltirib chiqardi. Umumiy qoidaga binoan bosib olingan yerlarga davlat mulki sifatida qaralgan, hamda xalifalar va amirlar tassar-rufiga o‘tgan. Dushmandan tortib olingan o‘zga mulkning huquqiy holati, eng avvalo, uni qaysi yo‘l bilan (majburiymi yoki ihtiyoriy) qo‘lga kiritgani bilan bog‘liq holda belgilangan Kuch bilan bosib olingan mulk bir qancha qismlarga bo‘lingan bo‘lib, ularning hajmi alohida mazhablarda turlicha belgilangan. Ulardan biri bosib oluvchining o‘ziga, ikkinchisi davlatga, uchinchisi masjidga va hakozo kabi tasarrufiga o‘tgan. Shariatda, shuningdek, mulk huquqiga ega bo‘lishning – meros, shartnoma, ashyoni topib olish kabi turlari ma’lum bo‘lgan. Ashyoni topib olishdagi o‘ziga xoslik shundan iborat bo‘lganki, o‘zining hududida birovning ashyosini topib olgan yer egasi uning mulkdoriga aylangan.

Mulk huquqi holatlar bo‘yicha yoki qonunlarga binoan bekor bo‘ladi. Birinchi holda molning jismoniy yo‘q bo‘lishi, mulk egasi-ning o‘z mulkidan voz kechishi hamda molning yo‘qolishi, dushman qo‘liga o‘tishlarini ko‘rsatish mumkin. Musulmon davlatlarida shakllangan mulkiy munosabatlar tizi-mi qunt bilan ishlab chiqilar va shariat normalari bilan qo‘riq-lanar edi. Xususiy mulkning o‘ziga xosligi uning ilohiy kelib chiqishi, doimiy va chegaralanmaganligi, mulkdorning esa o‘z mulkini mustaqil tasarruf etish erkinligi bilan belgilangan. Xususiy mulkning qat’iyligi bevosita qur’ondan kelib chiqqan bo‘lib, qur’onda bu haqda: «Biz ayrimlarga bergan narsalarga ko‘z olaytirmanglar» (20.31) deyilgan. Alohida huquqiy holatga “xijoz” deb ataladigan, ilk musulmon jamoasi hududini (Makka va uning atroflari) tashkil qiladigan yerlar ega bo‘lgan. Bu yerlarda faqat musulmon yashashi mumkin bo‘lgan va daraxtlarni kesish, ovchilik qilish taqiqlangan. Bosib olingan hududlar aholisi, qoida tariqasida, egalik qilish huquqini yo‘qotganlar va ularning yerlari davlatga o‘tgan. Yer egalari esa ijarachilar sifatida namoyon bo‘lgan bo‘lib, davlatga katta va og‘ir soliqlar (xiroj) to‘lashga majbur bo‘lgan. Arab xalifaligida xususiy feodal mulk davlat mulki va jamoaviy yerdan foydalanishga nisbatan qaramlik holatida bo‘lgan, shuning uchun u keng yoyilmagan. Yevropa davlatlaridagidan farqli o‘laroq feodal mulk tabaqachilik tizimiga ega bo‘lmagan hamda turli majburiyatlar va xizmatlar o‘tash sharti bilan bog‘lanmagan. Davlat yer fondini o‘sishi va feodal muno-sabatlarining rivojlanishi bilan birga yerga egalik qilishning shartli shakli ham kengayib bordi. Bosib olingan yerlarning bir qismi harbiy yoki davlat xizmatini o‘tagani uchun feodallarning yuqori tabaqa vakillariga berila boshladi. (Iqto) Iqtador o‘z qo‘li ostidagi aholidan o‘zining foydasiga yig‘imlar undirish huquqiga ega bo‘ldi. Keyinchalik “iqto” meros tariqasida o‘tganligi uchun, u mulkdorlik huquqi bilan mustahkamlangan yer shakliga yaqinlashib qoldi. qur’onning ilk ta’siriga binoan sho‘rlanmagan suv ham havo kabi umumboylik hisoblangan. Lekin asta-sekin quduqlar, daryolar va kichik ko‘llar yirik yer egalari mulkiga aylana bordi. Faqatgina ma’lum bir qismdagi daryo va ko‘llar ilgarigidek jamoa va davlat

mulkining umumiy tizimiga kirib, bu o‘z navbatida irrigatsion ishlarni birgalikda, mansabdor shaxs nazorati ostida amalga oshirishni talab qilar edi. Ashyo huquqi bilan bog‘liq bo‘lgan, shariatning o‘ziga xos institutlaridan biri “vaqf” bo‘lib, u o‘zida mulkni aks ettirgan. Odatda bu mulk mulkdor tomonidan qandaydir diniy va ilohiy maqsadlar yo‘lida berilgan. Vaqf o‘rnatgan shaxs mulkdorlik huquqi va ushbu mulkidan mahrum bo‘lgan, lekin vaqfni boshqarish va undan tushgan ma’lum foydani o‘zi va merosxo‘rlari foydasiga undirib olish huquqini saqlab qolgan. Vaqfni tashkil qiluvchi mulk oldi-sotdi, kafolat kabilar sifatida munosabatlarda qatnashishi mumkin emas edi. Lekin vaqf yerlari ijaraga berilishi yoki teng qiymatli yerga almash-tirilishi mumkin bo‘lgan. Ushbu institut boy tabaqa tomonidan katta soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashda keng qo‘llanilgan, chunki vaqfni tashkil qiluvchi mulk davlat soliqlardan ozod qilingan edi. Rim huquqidan farqli o‘laroq, shariatda majburiyatning umumiy kontseptsiyasi aniq belgilanmagan bo‘lib, ammo tovar-pul munosabatlariga asoslangan amaliy shartnoma huquqi masalalari har tomonlama ishlab chiqilgan. Majburiyatlar bir tomonlama va ko‘p tomonlama, tez bajariladigan va tez bajarilmaydigan turlarga bo‘lingan. Musulmon jamiyati uchun o‘ziga xos bir tomonlama majbu-riyatlar – ob’ektlarning yoyilishi xarakterlidir. Shariatga binoan shartnomaga tomonlarning o‘zaro ishonchlari asosida paydo bo‘luvchi aloqa sifatida qaralgan. Shartnoma shartlari hoxlagan shaklda ifoda etilishi mumkin bo‘lgan: hujjatda, norasmiy xatda, og‘zaki. Tuzilgan shartnoma qat’iy bo‘lgan. Majburiyatga amal qilmoq qur’onda muqaddas hisoblanadi. quyidagi shartnomalar haqiqiy hisoblanmagan: «nopok» yoki muomaladan chiqarilgan ashyodan foydalangan holda be’mani maqsadlarni ko‘zlab tuzilgan shartnomalar. Musulmon huquqshunoslari shartnomada tomonlar erkini ifoda etishga bog‘liq shakllarga qattiq shartlar o‘rnatmaganlar. Tomonlar-ning shartnomaga kirish, shartnoma shartlari bilan kelishuvlari hujjat, og‘zaki va norasmiy xat shaklida ifoda etilishi mumkin bo‘lgan. Shariatda turli shartnomalar turlari aniq ko‘rsatilgan: oldi-sotdi, ijara, xadya, birodarlik, ittifoq va hakozo. Savdoni tez rivojlanishi munosabati

bilan oldi-sotdi shartnomasi keng aha-miyat kasb eta boshladi. Savdoning «o‘zaro rozilik asosida» xalol-ligi qur’onda ham o‘z ifodasini topgan. (4.33). Oldi-sotdi shartnomasining o‘zi bir necha turlarga bo‘ling. 1. Boyi kote’ – bunga ko‘ra sotilgan mulk sotib oluvchiga uning haqini to‘lashdan oldin o‘tishi mumkin bo‘lgan. 2. Boyi joiz – biror bir shartni qo‘yib, savdo-sotiq shartno-masini tuzish, u shart bajarilmasa bekor bo‘lishi mumkin. 3. Boyi fosil – bunga ko‘ra sotilgan mulk uni ko‘rinishini o‘zgarmagan holda, uchinchi kishiga xali sotilmasdan, egasi tomonidan qaytib sotib olinishi mumkin bo‘lgan. Musulmon huqiqida keng tarqalgan huquq tizimi Shuf’a (Shubizm) bo‘lib, unga ko‘ra yer mulki uylar sotilgan vaqtida shu joyni qo‘shnisi imtiyozli sotib olish huquqiga ega bo‘lgan. Oldi-sotdi shartnomasi ayni paytda mavjud ashyolarga nisba-tangina tuzilishiga yo‘l qo‘yilgan, va faqatgina xanafiya mazhabida kelgusida ishlab chiqiladigan ashyolar oldi-sotdisi tan olingan. Sotib olingan ashyoni berkitilgan kamchiliklari (qulning, hayvon-ning kasalligi) aniqlangan holda, xaridor shartnomani bekor qilishi mumkin bo‘lgan. Shariatda sudxo‘rlikni rasman qoralaydigan holatlar o‘z ifodasini topgan. Qur’onda ham: «Olloh savdoga ruxsat berdi va sudxo‘rlikni ta’qiqladi» - deb ta’kidlab o‘tilgan. Lekin amalda bu ta’qiq ko‘p buzilgan. qarzdorni qarzi uchun qulga aylantirish ta’qiqlangan. Lekin uni o‘z qarzi evaziga kreditor foydasiga ishlashga majbur qilish mumkin bo‘lgan... Musulmon huquqida hattoki e’tibor mulk ijarasiga, eng avvalo yer ijarasiga qaratilgan. Ijaraning bir necha turi ma’lum bo‘lib, mulkdor foydasiga to‘lanadigan haqning hajmi va tartibiga birinchi navbatda e’tibor berilgan. Arab jamiyatida ittifoq va birodarlik shartnomalari keng tarqalgan. Bu huquqiy shakl yerni birgalikda ishlatish, savdo karvonlarini kerakli narsalar bilan birgalikda ta’minlashda foydalanilgan. Islom dinida nikohsizlik salbiy holat, nikoh esa har bir musulmonning burchi sifatida qaralgan. Lekin amalda nikoh shartnomasi o‘ziga

xos savdo bitimiga aylanib qolgan hollar oz emas. Rasman nikohga kirishish uchun tomonlar shuningdek kelinning roziligi kerak bo‘lgan. Lekin kelinning erkini ota- ona bildirishga haqli deb hisoblanganligi sababli, nikoh shartnomasi ko‘p hollarda qiz bolani sotishning berkitilgan shakliga aylanib qolgan. Aslida ota katta pul evaziga qizlarining taqdirlarini hal qilgan. Nikoh shartnomasida tomonlarning roziligi olinmasdan nikoh tuzishlari mumkin bo‘lib, bunday nikoh “fuzuliy” nikoh deb atalgan. Nikoh tuzishda ijtimoiy tenglik, diniy e’tiqodi birligi, ozodli holati, mustaqilligi, jismoniy sog‘liq, rostgo‘ylik va er-xotinlarning mashg‘ul bo‘lgan kasblari bo‘lishi kabi shartlari bo‘l-gan. Ikkinchi bir sharti qalin pulini eng kam miqdori uch dirxam-gacha belgilangan. Muhammad (S.A.V.) Oyshani 9 yoshida o‘z nikohlariga olganlari sababli, bu yosh nikohga kirishda ayollar uchun yetarli deb tan olingan. Shialarda ma’lum muddatga tuzilgan vaqtinchalik nikohga yo‘l qo‘yilgan. Shariatga binoan musulmon kishi (ayol) g‘ayri din yoki islomdan qaytgan kishi bilan nikohga kirishi mumkin bo‘lmagan. Ushbu qoidalarni buzgan holda tuzilgan nikohlar bekor qilingan. Lekin musulmon erkak kishiga g‘ayri din ayol bilan nikohga kirishishga yo‘l qo‘yilga, sababi erkak kishi ayolni musulmon diniga qaratadi deb o‘ylangan. Musulmon ayoli g‘ayri din bilan nikohga kirishi taqiqlangan. Qur’onda musulmon erkak bir vaqtnig o‘zida 4 ta bilan nikohda bo‘lishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Bundan tashqari qullari ichida jazmanga ega bo‘lishi mumkin edi. Lekin er har bir xotinini o‘zining sharoitiga to‘g‘ri keladigan mulk bilan, uy-joy, ust-bosh bilan ta’minlashga majbur edi. Lekin amalda bir necha xotin bilan nikohda bo‘lish feodal jamiyatining yuqori tabaqa vakillarining-gina qo‘lidan kelar edi. Islom dini oilada ayolning past va qaram holatini yoqlar edi. Erning hukmronligi qur’ondagi quyidagi qoidaga asoslanadi: «Olloh erkaklarga ayollar ustidan hukmronlikni hamda erkaklarni o‘z mulki hisobidan ayollarga chiqim qilishni buyurdi». Xotin erkak-larga yuklatilgan uy xarajatlariga aralashmagan, lekin uy xo‘jali-gini yuritish, bolalarni tarbiyalashga majbur bo‘lgan. Mulkiy

munosabatlarda ayollarning mustaqil qatnashishi chegaralangan. Masalan, molikiylar ayollar erning roziligisiz umumiy mulkning 3 dan bir qismigacha mustaqil foydalanishi mumkin deb qaraganlar. qur’on xotinga nisbatan er tomonidan turli jazolar, xatto tan jazosini qo‘llashni ruxsat bergan: «Buysunmaydiganni majbur qiling, yotgan joyidan tashlab keting, uring...» Musulmon huquqida nikohni bekor qilish sabablari va tartibi aniq belgilangan. Shariat bo‘yicha nikohni bekor qilishning to‘rt turi mavjud bo‘lgan. 1. Uzil-kesil (bain) bekor qilish, uch marta er «sen menga xotin emassan» degan so‘zlarni aytish orqali amalga oshirilgan. 2. Erning xotinini kechirishi mumkin bo‘lgan holda bekor qilinishi, bunday holda xotin erning uyida yashagan, toloq to‘la aytilmaydi. 3. Xotinning ixtiyori bilan eridan nikohni bekor qilishni talabi orqali o‘z ozodligini sotib oladi va qozi tomonidan nikoh bekor qilinadi. 4. har ikkala tarafning roziligi bilan faqat endi er xotini-ga haq to‘lab nikohni bekor qilish. To‘rtta nikohdan istagan biri bekor qilinishi mumkin bo‘lgan. Shariatga tartibi va yuridik oqibati jihatidan farq qiladigan ajralishning bir necha turi ma’lum. Masalan, o‘ziga xos sinov mud-datini ko‘zlaydigan vaqtinchalik ajralish mavjud bo‘lgan. Ajralish-ning sabablari aniq belgilanganligiga qaramay, er hech qanday sa-bablarni qisqartirilgan h olda tushuntirmasdan, belgilangan quyi-dagi iboralardan: «sen ozodsan», «urug‘ing bilan birlash» birini aytib xotini bilan ajralishi mumkin bo‘lgan. Odatlarga binoan, nikoh bekor qilingan taqdirda er xotiniga kerakli mulkni ajratib berishi shart edi. Ajrashgan ayol uning xomila borligi yoki yo‘qligi-ni aniqlash maqsadadida uch oy mobaynida sobiq erining uyida qolishi kerak bo‘lgan. Bola tug‘ilgan taqdirda u ota uyida qolishi shart bo‘lgan. Xotin nikohni bekor qilishni faqat sud orqali talab qilishi mumkin bo‘lgan bo‘lib, bunda ham qat’iy sabablarni: erning jismoniy kamchiliklarini, er-xotinlik majburiyatlarini bajarma-ganligini, xotini bilan vaxshiy munosabatda bo‘lganligi kabilarni ko‘rsatishi shart bo‘lgan.

Meros huquqi murakkab va noaniq hisoblanib, turli huquq maktablarida har xil talqin qilingan. Merosning ikki tartibi tan olingan: vasiyat va qonun bo‘yicha vasiyat qonuniy merosxo‘rlar foydasiga tuzilishi va vasiyat qiluvchi mulkning 1 qismidan ko‘p qismini o‘z ichiga olishi mumkin emas edi. Uni tuzish chog‘ida ikkita guvox ishtiroki shart edi. qonun bo‘yicha meros qat’iy ishlab chiqarilgan edi. O‘lgan kishining mulkidan, eng avvalo, uni ko‘mishga ketadigan chiqimlar qoplangan, so‘ngra esa barcha qarzlari to‘langan. Sharitaning o‘ziga xos tomoni shundaki meros tariqasida o‘lganning majburiyatlari emas, balki mulkiy huquqlari o‘tgan. qolgan mulk esa marhumning qonuniy merosxo‘rlariga o‘tgan: ular bir qancha toifa-larga bo‘li n ga n bo‘lib, ular o‘rtasida meros oluvchilarning ketma- ketligi belgilangan. Shunday qilib, merosni birinchi navbatda marhumning bolalari, keyin aka-ukalari, tog‘alari olganlar. Ayollar-ning merosdagi ulushlari erkaklarnikiga qaraganda ikki barobar kam bo‘lgan. Dindan qaytganlar, ajrashgan er-xotinlar, meros qoldi-ruvchining o‘limiga qandaydir harakati bilan sababchi bo‘lib qolgan shaxslar meros olish huquqiga ega emas edilar. Faqatgina molikiy- lar adolat uchun qotillik sodir etgan shaxsning meros olish huquqi-ni olganlar. Jinoyat va jazo. Jino ya t huquqi normalari shariatning nisbatan past darajada ishlab chiqilgan qismini o‘zida aks ettiradi. Ular qadimgi elementlarni o‘zida saqlab qolganligi, hamda yuridik texnikaning nisbatan past darajasini aks ettirish bilan ajralib turadi. Jinoyatning umumiy tushunchasi bo‘lmagan. Suiqasd, ishti- rokchilik, aybni yengillashtiradigan va og‘irlashtiradigan holatlar kabi instiktlar yaxshi ishlab chiqilmagan. Musulmon huquqshunos-lari o‘rta asrlardayoq barcha jinoyatlarni uch turga ajratganlar. Ularning birinchisi, «Olloh huquqlariga» tajovuz qilish tashkil qilgan bo‘lib, avf etishga yo‘l qo‘yilmagan. Eng avvalo bunga o‘lim jazosi bilan jazolanadigan, islomdan qaytish taalluqli bo‘lgan. Bunday qattiq jazo shuningdek boshqarish tartibiga qarshi jinoyat-lar – qo‘zg‘olon va davlat hokimiyatiga qarshi turish kabilar uchun ham qo‘llanilgan. Bu turga o‘g‘rilik, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, xotinbozlik, nohaq ayblash kabi jinoyatlar kirgan va ular «xadd» jinoyatlari guruhi ham deb atalgan.

Jinoyatlarning ikkinchi guruhini butun musulmon jamiyatiga emas, balki alohida shaxslarning huquqlariga tajovuz qilish sifatida qaraladigan g‘ayri huquqiy harakatlar tashkil qilgan. Ularga «qasos» yoki «dia» guruhidagi jinoyatlar deb qaralgan. Ularni tartibga soluvchi normalar urug‘ qabila tuzumi odatlaridan kelib chiqqan bo‘lib, aybdor va jabrlanuvchining bevosita qasd olish kabi qoldiqlari saqlanib qolgan. qasddan odam o‘ldirish yoki o‘limga olib keladigan darajada jarohat yetkazish o‘ldirilgan shaxsning qarin-doshlari tomonidan qonli qasos olinishiga olib keyinchalik sha-riatda agar o‘ldirilgan shaxsning qarindoshlari qotilni kechirsa-lar, qonli qasosni pul bilan qoplash imkoniyatlari nazarda tutil- gan. Xun haqi ozod kishini qasddan o‘ldirganlik uchun ming oltin tanga, kumushdan ming dirxam, 100 ta tuya berish nazarda tutilgan. Ehtiyotsizlikdan qilingan qotillik uchun sotib olish belgi-langan bo‘lib, bunga qo‘shimcha tariqasida 1 oy ro‘za tutib berish va bitta musulmon qulni ozod qilish shart bo‘lgan. Bu guruhga kiruvchi boshqa jinoyatlar, xususan, tan jarohati uchun ham javobgarlik qasd ya’ni tovon printsipi asosida paydo bo‘lgan. Bu printsip Q ur’onda qat’iy belgilab qo‘yilgan: «qalb uchun qalb, ko‘z uchun ko‘z, quloq uchun quloq, burun uchun burun javob berishi kerak». Va nihoyat, uchinchi guruh jinoyatlarni xalifalikni tashkil topishi davrida jazolashga loyiq emas deb hisoblangan harakatlar tashkil qiladi. Shuning uchun ular asosiy shariat manbalarida ham o‘z ifodasini topmagan. H uquqiy ta’limotning rivojlanishi va yuqori tabaqaning shakllangan ijtimoiy tartibni mustahkamlashga intilishi oqibati-da – zakot to‘lamaslik, ro‘zaga amal qilmaslik, yengil tan jarohati yetkazish, haqorat, bezorilik, firibgarlik, poraxo‘rlik kabi harakat-lari jinoyat sifatida baholanadigan va sud tartibida jazolana-digan bo‘ldi. Bu ishlar yuzasidan jazoning chegarasi mujtaxidlar tomonidan bildirilgan fikr va alohida sud’yalarning shaxsiy baholashiga bog‘liq bo‘lgan. Musulmon huquqida jazolar jazolashning davlatgacha bo‘lgan usullari bilan bir qatorda, yetarli darajada ishlab chiqilgan yo‘nal-tirilgan huquqiy repressiyani o‘zida aks ettiradi.

Birinchi va ikkinchi guruh jinoyatlar qat’iy belgilangan va qattiq jazolanadigan xarakterga ega bo‘lgan. Uchinchi guruhga tegishli, jinoyat uchun jazo keng turli xilliylik va egiluvchanlik bilan ajralib turadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, shariat qonli qasosni ruxsat bergan, bu bilan qonunlashtirgan. Shu bilan birga shariatda qotil jabrlanuvchi yoki uning qarindoshlaridan, agar ular o‘zlarining qonli qasos olish huquqlaridan voz kechsalar kompensatsiya tariqasida ashyo yoki pul berib o‘z jonini sotib olishi mumkin bo‘lgan. Shariat o‘rta asrlarga xos qattiq va vaxshiy jazo-larni qo‘llashni ko‘zlaydi. Masalan, bir qancha jinoyatlarga nisbat oshirilgan, so‘ngra jasad umumiy nalatlashga qo‘yilgan. Shuningdek o‘lim jazosining tirigicha ko‘mish yoki cho‘ktirish kabi turlari ham qo‘llanilgan. Jinsiy a’zolarni ishdan chiqarish va tan jazolari, barmoqlarni oyoq va qo‘llarni kesish bichish, toshbo‘ron qilish, kabi-lar keng qo‘llanilgan. Arab xalifaligida odatda qamoq jinoyatchi-larni sudgacha saqlab turadigan joy vazifasini bajargan, asta-sekin uni jazo turi sifatida qo‘llash keng tus oldida, ayniqsa, aloxida holatlar bo‘yicha butun umrga qamash holatlari ko‘p kuzatil-gan. Ozodlikdan maxrum qilish shuningdek uy yoki masjidga qamash yo‘li bilan amalga oshirilgan. Mus u lmon huquqida , shuningdek mulkiy sanktsiyalar va uyalti-rish jazolari – soqolini olib tashlash, hamma oldida izza qilish, surgun qilish kabilar ma’lum bo‘lgan. Sud jarayoni . Odatda musulmon huquqida sud jarayoni ayblov-chi xarakterga ega bo‘lgan. Ish davlat organlari nomidan emas, balki manfaatdor shaxslar tomonidan qo‘zg‘atilgan. Jinoyat va fuqarolik ishlari o‘rtasida farq bo‘lmagan. Sud ishlari ochiq, odatda barcha hoxlovchilar qatnashishi mumkin bo‘lgan masjidlarda ko‘rilgan. Tomonlar advokatlar yordamidan foydalanmasdan ishni o‘zlari olib borishlari kerak bo‘lgan. Protsess og‘zaki olib borilgan bo‘lib, yozma shaklda ifodalanmagan. Vaqt o‘tishi bilan Abbosiylar davrida fuqarolik ishlari bo‘yicha sud protokoli tuzilgan. Tomonlarning tan olishi, guvohlar ko‘rsatmasi va qasam asosiy isbot hisoblangan. Ish bitta majlisda hal bo‘lishi shart edi, keyingi majlisga o‘tishi mumkin emas edi. Aslini olganda sud protsessi tomonlarning bella-shuviga aylanib ketar edi. Tabiiyki, bunda boy, kambag‘allar

bir xil holatda bo‘lmaganlar. Nisbatan ko‘p bo‘lmagan ishlarni hisobga olma- ganda, sud’yalar qaror chiqarishda o‘zining shaxsiy qarashlar va to-monlarning ijtimoiy holatini hisobga olish imkoniyatini beradi-gan ishlarni mustaqil hal qilish huquqiga ega edilar. Shariat protsessual huquqining o‘ziga xos tomoni shundaki, sud qarorlari oxirgi va o‘zgarmas qaror bo‘lgan. Yangi faktlar va sudya o‘zining qarorini qayta ko‘rib chiqishi mumkin bo‘lgan. Bu suiste’molchilikka yo‘l ochib berar edi. Dalillarni baholashda, sudda, shaklanliq muhim o‘rin tutgan. Shunday qilib, ish bo‘yicha to‘liq isbot deb ishonchga munosib ikki musulmon – guvohlarining ko‘rsatmasi tan olingan. Ayollar ko‘rsatmasi yarim isbot sifatida qaralgan. Aniq va ishonchli dalillar yo‘q bo‘lgan holatlarda ayblanuvchi tomonidan aytiladigan qasam qo‘llanilgan. Tantanali tarzda va Ollohga murojaat bilan aytilgan qasami ishonchli dalil sifatida qabul qilingan. Bu ayblanuvchini javobgarlikdan ozod etgan yoki hech bo‘lmaganda jazoni yengillashtirgan. Ayblanuvchining jinoyat sodir etganligini tan olishi, agar bu harakat voyaga yetgan, aqli raso, shaxs tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, sud hukm chiqarishi uchun yetarli dalil hisoblangan. “Hidoya” islom dunyosida e’tiborli kitoblardan bo‘lib, barcha madrasalarda musulmon huquqi bo‘yicha qo‘llanma sifatida o‘qitilgan. “Hidoya” muallifi mujtahidi muallaq darajasidagi fikh olimi bo‘lib, yuridik amaliyotda pretsedent (o‘xshash holatlar va ishlarga qo‘llanilishi mumkin) bo‘la oladigan qarorlar (fatvo)ni qabul qilishga haqli edi. Shuning uchun ham muallif kitobning ko‘pgina joylarida huquqiy masala yechimida o‘z fikrini keltiradi. Sharhlar berilgan joylarda Abu Hanifa huquq maktabi hamda uning shogirdlarining fikrini ham keltiradi. “Hidoya” faqat musulmon dunyosida fikhni o‘rganish manbai sifatidagina emas, uning yuridik (huquqiy masalalarni hal etishda qo‘llanma) manbaiga ham aylanib qolgan. Unga o‘z zamonasining amaliyotchi qonunshunoslari murojaat qilganlar va sharhlar bitishgan. Jumladan, Husomiddin al Husayin bin ali as Sig‘noqiy (1313- 1314 yillarda vafot etgan) bu kitobga to‘la sharh: «Nihoya»ni yozgan.

“Hidoya” ma’lum ma’noda, madrasa talabalari, qozi va muftilarning o‘rganishlari hamda qo‘llashlarga qulaylik yaratish uchun yozilgan, deyish mumkin. Movarounnahr fikhlari uchun, ma’lum-ki, huquq tarmoqlari haqida «Al hidoya»ga o‘xshash 50dan ortiq kitoblar yozishgan. Marg‘inoniy «Hidoya»sini shuhrat topganligining sababi uning ilmiy va amaliy jihatdan mukammalligi bo‘lishi edi. Asar o‘quvchiga o‘sha davrdagi musulmon huquqining tarmoqlari bo‘yicha to‘la tasavvur beradi. Uning bizgacha arab tilidagi bir necha nusxalari yetib kelgan bo‘lib, bu asar fors, ingliz va rus tillariga ham o‘girilgan. Asar ikki jild va to‘rt juz’ 57 kitobdan iborat bo‘lib, birinchi juz’ga asosan ibodat masalalari kiritilgan. qolgan uchta juz’ fikh masalalarini o‘z ichiga oladi. Ingliz va rus tillariga qilingan tarjimalar esa 4 jildga bo‘linib nashr etilgan. 1-jild 5 kitob: tozalanish, ibodat qilish xayr-ehson qilish, ro‘za tutish va haj qilishdan iborat. Bundan yaqqol ko‘rinib turibdiki, musulmon huquqida diniy urf-odatlar va huquq hamda majburiyatlar bilan dunyoviy fikh masalalari bog‘lanib ketgan. Shuning uchun ham bu jild fors tilidan ingliz tiliga o‘girilganda, xayr-ehson qismi-dan boshqasi tushirib qoldirilgan. 2-jild 14 kitob: nikoh, sut bo‘yicha qarindoshlik, nikohni bekor qilish, qasam, jazo, o‘g‘rilik, siyosiy qonun-qoidalar, topilgan narsalar haqida, daraksiz yo‘qol-ganlar, o‘rtoqlik shartnomasidan iborat. Ya’ni, bu jildda asosan oila va nikoh haqidagi hamda qisman grajdanlik huquqi masalalari yoritiladi. 3-jild 22 kitobga bo‘lingan: savdo-sotiq, pulni mayda-lash, kafolat, qarzlarni o‘tkazish, qozi (sud’yaning) majburiyatlari, guvohlik ko‘rsatuvlarini rad qilish, ishonchnoma, da’vogar, tan olish, kelishuv, garov, qarz, ssuda, hadya, ijara, vasiylik. Bundan ko‘rinib turibdiki, mazkur jildni grajdanlik huquqining asosiy masalalari va sud-protsessual huquqiga bag‘ishlangan deb aytish mumkin. 4-jild 16 kitobdan: aralash mulk huquqini olish va bunday huquqning vorislikka o‘tishi, mulkni bo‘lish, yerlarni ishlash bo‘yicha tuzilgan shartnomalar, oziq-ovqatlarni yetishtirish va iste’mol qilishdagi turli ehtiyot choralari, bo‘sh yotgan yerlarni ishlash, ta’qiqlangan (ichimlik) suyuqliklar, ov haqida, zakolat, shaxsga qaratilgan shikoyatlar, pul bilan undiriladigan (qoplanadigan) jazo choralari, peniya (pinni) undirish, vasiyatlardan iborat. Ya’ni mazkur jild hozirgi zamon huquq tarmoqlariga

nisbatan olganda, diniy huquq, yer huquqi, jinoyat huquqi masalalariga bag‘ishlanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, musulmon huquqi XII asrdayoq ma’lum tarmoqlarga va institutlarga ega bo‘lgan huquq tizimini tashkil qilgan. Ana shu jihatdan o‘rganishda bu manbaning ahamiyati katta bo‘lgan. Shuning uchun ham «Al hidoya»ni o‘qib, sharhlay bilish madrasada fikh ilmidan ma’lum natijaga erishganlikni bildirib, mufti, qozi lavozimlarini bajarishga huquq bergan. Xullas, «Hidoya» asari o‘z davrini islom huquqshunosligining o‘ziga xos qomusi bo‘lgan desak, adashmaymiz. Burhoniddin Marg‘inoniyning “Al-hidoya” asarida sud dalillari va sudlov haqida “Hidoya” shariat sudlari – qozilar, ularning oldiga qo‘yiladigan maqsad va vazifalar, ish yuritish, jazo, hukmni ijro etish masalalariga maxsus kitob bag‘ishlangan bo‘lib, u “qozining majburiyatlari” deb ataladi. Musulmon fikhi asosida ish ko‘radigan sud’yalar–qozilar tizimi ham dastlab Arabistonda vujudga kelib, ayniqsa Abu Yusuf davrida u maxsus muassasa sifatida shakllangan, musulmon huquqiy ideologiyasiga ko‘ra qozilik so‘rab yoki iltimos qilib, yugurib tanish-bilishchilik qilib egallanadigan mansab emas, hukmdor tomonidan shu ishga loyiq qilish majburiy taynlash nati-jasida egallanishi rag‘batlidir. Bunday hisoblanishiga Muhammad Alayhissalomning hodisalarida keltirilgan “kim qozi qilib tayinlansa, u halqumi o‘tkir pichoq bilan emas, o‘tmas pichoq bilan kesilayotgan hayvon kabi azobga tortiladi”, degan hadis sabab bo‘lsa kerak. Shuning uchun ham manbalarda keltirilishicha, ko‘plab fikhlar qozilik mansabini egallashdan bosh tortganlar (Masalan, Abu hanifaning o‘zi), qiynoq ostidagina uni egallashga rozi bo‘lganlar. Q ozilar oldiga qo‘yilgan talablar un ch a murakkab emas, oddiy kasbiy va insoniy talablar dan iborat dir. “ H idoya”ga ko‘ra, qozilik vazifa-siga shunday kishilar tayinlanmog‘i lozimki, u kishi shu vazifani bajarish, qarorlar qabul qilish,

oliy darajada adolat mumkin, ammo ikki xotin kishining ko‘rsat masi bir erkak kishining guvohligiga to‘g‘ri keladi. Guvohlik ko‘rsatmalarini berish bu farz, ya’ni musulmonning majburiyatlaridan biridir. Shuning uchun undan bila turib, bo‘yin tovlash mumkin emas. Shuni n g bilan birga qullar, cho‘rilar, tuhmatchilikda ayblanganlar, motam marosimlarida yig‘lash va k u ylash bilan shug‘ullanuvchilar ( g o‘yandalar), ta’qiqlangan ichimlik ichishga o‘rganib qolganlar, qush ovchilari, ilgari rahmsiz jinoyatlar qilgan kishilar, sudxo‘r va o‘yinchi, kamtar bo‘lmagan kishilar ham guvoh bo‘lishlari mumkin bo‘lmagan. Xullas, “ H idoya” islom dunyosida e’tiborli kitobdan bo‘lib, barcha madrasalarda musulmon huquqi bo‘yicha qo‘llanma sifatida o‘qitilgan. “ H idoya” muallifi mujtahidi muallaq darajasidagi fikh olimi bo‘lib, yuridik amaliyotda va yaxshilik tarafdori bo‘lishlari lozim. Ular kamida guvohlik bera oladigan shaxslarga qo‘yilgan talablarga javob bera bilishlari kerak. Chunki guvohlar uchun muhim bo‘lgan xislatlar qozilar uchun ham muhimdir. Agar qozilikka tayinlanayotgan shaxs ozod va sog‘lom, musulmon bo‘lmasa, voyaga yetmagan, tuhmatda ayblangan bo‘lsa, unga bu vazifa berilmagan. Bu talabni hozirgi huquqshunoslik tili bilan ifodalasak, qozi aqli raso, huquq va muomalaga layoqatli, jismoniy shaxslar talabiga javob bera oladigan, fikh ilmidan yaxshi xabardor bo‘lishi lozim. Q ozilik mansabiga tayinlash davlat vakolati xususiyatiga ega. H ukmdor (davlat boshlig‘i) bu mansabga o‘z majburiyatlarini bajaradigan va adolat bilan qarorlar chiqara oladigan shaxslarni tayinlashi lozim edi. Q ozilikka noqobil kishilarning tayinlanishi jamiyatga katta zarar keltiradi. Bu holni Marg‘inoniy Rasululloh hodisalariga tayangan holda asoslab beradi. “Muhammad Rasululloh aytganlar:” Kimda kim biror tegishli mansabga qo‘li ostiga shu mansabni bajarishga loyiq, sofdil, adolatli kishilarni tayinlamay, boshqa bir kishini tayinlasa, u xudoga, payg‘ambarga, musulmonga nisbatan adolatsizlik qilgan bo‘ladi.” Yana shuni ko‘rsatish mumkinki, qozilikka o‘z qobiliyatiga ishonadigan shaxslar tayinlanishi lozim. ammo bu ishga o‘zini o‘zi nomzod ko‘rsatish nomzod qilib ko‘rsatish maqsadga muvofiq hisoblanmaydi. Ammo har bir musulmon kishi

qozilikka tayinlanish istagiga ega bo‘lishi mumkin. Muhammad Rasululloh deganlar: “Kimda-kim qozilik mansabini axtarsa, u o‘ziga o‘zi javob berishi kerak, lekin kimda kim majburiyat orqasida istasa, uning uchun farishta osmondan tushib, uni boshqaradi”. Bundan ko‘rinib turibdiki, musulmon huquqiy falsafasiga ko‘ra , majburiyat orqasida qozi bo‘lish faxrlidir. Q ozilikka tayinlangan shaxslar o‘z majburiyatlarini masjidda, xaloyiq oldida, yoki o‘z uylarida olib borishlari kerak bo‘lgan. Eng yaxshi joy jome’ masjidlari hisoblangan. Ularning pora olishlari, o‘z qarindosh-urug‘lari va yaqin do‘stlaridan, boshqa shaxslardan sovg‘a-salom kutishlari mumkin emas edi. Ammo qarindosh urug‘lari ham qonunga qarshi harakat sodir etgan bo‘lsa, qozi undan sovg‘a-salom olishdan voz kechishi zarur edi. Q ozi imomning ruxsatisiz o‘z o‘rinbosarini tayinlay olmagan. Agar qozi imomning ruxsati bilan o‘zi x ohlagan kishini o‘rinbosar etib tayinlasa, keyinchalik uni bo‘shatish huquqidan mahrum bo‘lgan. Chunki o‘rinbosar hukmdor (davlat boshlig‘i)ning vakili hisoblangan. har bir qozi o‘z faoliyatida boshqa qozilarni adolat bilan ishlashga undashi, qur’oni Sharif va sunnatlarga rioya qilishlikni talab etish kerak. Agar javobgar qozi hukm chiqarish paytida dastlab da’vogar talabiga qarshi tursayu, so‘ngra ko‘rinmay ketsa, qozi qaror chiqarish muddatini kechiktirishi mumkin. Chunki, qoidaga ko‘ra, qozi qaror chiqarayotgan paytda da’vogar bilan javobgar o‘rtasida haqiqiy bahs bo‘lishi kerak. Q ozi hakamlar sudining qarorini ko‘rib chiqib, agar uni ma’qullasa, unga ijro kuchini bergan. Ammo unga norozi yoki qarshi bo‘lsa, u holda qozi uni bekor qilishi lozim, chunki hakamlar sudining qarori qozi uchun majburiy bo‘lmagan. Sudda agar da’vogar, javobgarga biror narsani da’vo qilsayu, javobgar bundan tonsa, u holda javobgar o‘zining javobgar emas-ligini guvohlar orqali isbotlashi kerak va bunday hollarda javob-garga ishonish lozim bo‘lgan. Agar nasroniylik diniga mansub kishi vafot etsayu, uning bevasi qozi huzuriga musulmon ayol sifatida kelsa, ammo merosxo‘rlar uning aksini (musulmon

emasligini) tas-diqlasalar, bunday holda marhumning merosxo‘rlariga ishonish kerak hisoblangan. “ H idoya”ga ko‘ra qozining buyrug‘i bilan har qanday kishi jazolash to‘g‘risidagi hukmni ijro etishi mumkin. Agar qozi: “Men bu shaxsni toshbo‘ron qilishga hukm qildim, shuning uchun uning qo‘lini chopib tashla deb aytsa, buyurilgan shaxs qozining hukmini bajarishga majbur bo‘lgan. qozi ishdan bo‘shatilgandan so‘ng oddiy xususiy shaxs bo‘lib qolgan. Ma’lumki, sud davlat tomonidan turli ko‘rinish va shakllarda ta’sis etilib, hokimiyat vakolati bilan ta’minlangan, faqatgina o‘ziga topshirilgan maxsus sudlovni amalga oshiradigan davlat organlarining bir turidir. Sud jamiyatning siyosiy tashkiloti bo‘l-gan- davlatning ajralmas belgisi, davlat faoliyatining bir yo‘nali-shi, odil sudlovni amalga oshiradigan tashkilotdir. Shuning uchun ham sud organlari davlat va huquq bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Boshlang‘ich, sud faoliyati ma’muriy faoliyatidan ajralmagan. Arab-lar tomonidan bosib olinishi va Turkistonda musulmon huquqining yoyilishi bilan alohida sud organi qozilar sudi tizimi tashkil topdi. Musulmon huquqiy ideologiyasiga ko‘ra, sud faoliyati sodir etilgan g‘ayriqonuniy harakatning diniy ijtimoiy xavfli daraja-sini va uni sodir etgan ayblanuvchi Shariat qonunlari asosida aniqlash, keltirilgan zararni qoplatish (Xun olish), zararli oqibatni tugatishni nazarda tutgan. Bu yerda biz Farbiy Yevropa mamlakatlarida bo‘lganidek, tartibni sudlarni diniy (inkvizatsion ) sud-lar va dunyoviy sudlarning alohidaligini, inkvizatsion sud tomoni-dan turli shakllarda qo‘llanilgan azoblash usullarini ham ko‘rmay-miz. Bu yerda huquq tizimi yagona bo‘lgani kabi sud tizimi, sud faoliyati va huquqiy targ‘ibot ham yagona. Ammo musulmon huquqi mam-lakatlarida ham xudosizlik, diniy jinoyatlar qattiq ta’qib ostiga olingan. Sud tashkilotlari, huquqiy tizim ham islom davlatini qo‘riqlovchi, mustahkamlovchi vazifani bajaradi. Davlat ham sud va huquqqa nisbatan uyushtiruvchi, qo‘riqlovchi vazifalarni amalga oshiradi. Diniy huquqiy targ‘ibot ko‘proq nazorat etuvchi mansabdor shayxlar Shayxulislom (yoki rais), sadr, mu h tasib kabilan faoliyati bilan ta’minlanganligini ko‘ramiz.

Dunyoviy huquq – tartibot esa qozilarning barcha turlari, bosh qozi (qozi kalon) (qozi kuzzat), shuningdek, biylar sudlari, bulardan tashqari, davlatga qarshi jinoyatlarni hokim va beklar o‘zlari ko‘rib jazo tayinlaganlar. Ammo bu sudlar vazifalari biror bir sud to‘g‘risidagi qonunlar bilan aniq ajratib qo‘yilmagan. Shuning uchun ham sudlovlilik turli qozilarga almashib, o‘tib ham turgan. qozilar shariat fikh ilmlaridan xabardor, odatda madra - salarda tahsil ko‘rgan kishilardan tayinlangan. “ H idoya”da shahodat berish yoki dalillarga ajratilgan qoida hamda fikrlar maxsus kitobda (XXI-XXII) jamlangan. Bunda dalil-larni qabul qilish, ularni qabul qilishni rad qilish, guvohlarning ko‘rsatuvlari orasidagi fikrlar haqida, meros masalalarida dalil-lar, dalillarni guvohlantirish kabi mas a lalar yoritilgan. Sudda isbot dalil kuchiga ega bo‘lgan asosiy narsa bu guvohlarning ko‘rsatuvlari, hujjatlari hamda lozim bo‘lgan hollarda, qozi tomo-nidan yashirin yoki ochiq holda o‘tkaziladigan gumonlardan (shartli ravishda psixatrik ekspertiza) tozalash o‘tkazilishi. Bunda guvoh yoki javobgarning so‘zlariga ishonish mumkinmi? Uning xarakteri, ruhiyati qanday? Degan savolga javob berish uchun uni yaxshi bilgan yoki kishilarning xarakterini ajratishi mumkin bo‘lgan kishilarga qozi yozma so‘rov ba’zan ochiq majlisiga shunday kishilarni (kamida 2 kishi bo‘lishi kerak) taklif qiladi. Guvoh aqli raso, shaxsan ozod, obro‘li, er va xotin kishilar ham bo‘lishi mumkin, ammo ikki xotin kishining ko‘rsatuvi bir erkak-nikiga to‘g‘ri keladi. Guvohlik ko‘rsatmalarini berish bu farz, ya’ni musulmonning majburiyatlaridan biridir. Shuning uchun undan bila turib, bo‘yin tovlash mumkin emas. Shuning bilan birga qullar, cho‘rilar, tuhmat-chilikda ayblanganlar, motam marosimlarida yig‘lash va kuylash bilan shug‘ullashuvchilar (go‘yandalar), ta’qiqlangan ichimlik ichishga o‘rganib qolganlar, qush ovchilari, ilgari rahimsiz jinoyatlar qil-gan kishilar, sudxo‘r va o‘yinchi, kamtar bo‘lmagan kishilar ham guvoh bo‘lishlari mumkin bo‘lmagan.

Oila-nikoh munosabatlari Nikoh so‘rash va qabul qilish o‘tgan zamon fe’li yoki kelasi-o‘tgan zamon fe’li shaklida bo‘lishi mumkin. Nikoh ahdnomasi “Nikoh”, “Tazvij”, “hiba”, “Tamlik” va “Sadaqa” so‘zlari vositasida bajariladi. Musulmonlarning nikohlari aql-hushli balog‘at yoshidagi ikkita ozod musulmon erkak yoki bir ikki ayolga guvohlarsiz amalga oshirilmaydi. Musulmon kishi ustidan kofir guvohlik qila olmaydi. Chunki kofirlar musulmonlarning gapini eshitmaydilar. Bir kishi biror-bir boshqa odamga o‘zining balog‘atga yetmagan qizini turmushga uzatish vazifasini topshirgan holda o‘sha odamning qizini turmushga nikohlashi marosimida uning o‘zi qizining otasi va yana bitta guvoh bo‘lsa bunday nikohga ruxsat etiladi. Agar qanday majlisda ota bevosita ishtirok etmasa, bu holda nikoh marosimini o‘tkazish mumkin bo‘lmaydi. Erkak kishi o‘z onasiga, ota va onasi tomonidan bo‘lgan buvilariga uylanishi mumkin mumkin emas. O‘z qiziga, nabirasiga va undan quyi avlodlariga uylanish mumkin emas. Qayinonalariga, yaqinlik qilgan xotinlarning qizlariga ham uylanishi ta’qiqlanadi. Ota va bobolarning xotinlariga uylanishi ta’qiqlanadi. O‘z o‘g‘lining xotiniga va nabira keliniga uylanish ham mumkin emas. qur’oni Karimda: “sizlarni emizga n va bir ko‘krakni emishgan singillaringizga uylanish ta’qiqlanadi” degan oyat mavjud. Ikki opa-singil bir vaqtning o‘zida bir kishi nikohida turish yoki bir kishi bir vaqtning o‘zida opa-singillar bilan yaqinlik qilish huquqiga ega emas. Bir ayol o‘z amma, xola yoki qiz jiyanlari bilan bir kishining nikohida bo‘lishi mumkin emas. Erkak kishi bir ayolni va uning oldingi eridan qolgan bu ayolga o‘gay qizini nikohiga olsa bo‘ladi.

Kimki bir ayol bilan zino qilsa, unga bu ayolning onasi va qizi mahram bo‘lib qoladi. Kimki o‘z xotinini taloq qilgan bo‘lsa toki bu ayolning iddasi o‘tmaguncha uning singlisiga uylanishi mumkin emas. Ma’jusiy dindan bo‘lgan ayollarga uylanish mumkin emas. Ozod kishining cho‘ri ayolga uylanishiga, faqatgina ilojsiz holatdagina ruxsat etiladi. Ozod xotinning ustiga cho‘ri ayolni nikohlash mumkin emas. Cho‘ri ayol ustidan ozod ayolni nikohlash mumkin. O zod erkak (bir vaqtning o‘zida) cho‘ri va ozod ayollardan bo‘lgan to‘rttasiga uylanishi mumkin, undan ortig‘iga mumkin emas. Q ul erkak ikkitadan ortiq xotin olishi mumkin emas. Imom Shofi’iy fikricha zinodan homilador bo‘lgan ayol turmushga chiqsa, uni nikohlash mumkin, lekin homiladan turib unga uylangan bo‘lsa, poklanish davri o‘tishini kutmay xotini bilan yaqinlik qilishi mumkin. Muhammad (s.a.v.) esa, poklanish davrini kutmay turib yaqinlik qilish durust emas, deb hisoblaydilar. Al-Mu q ta nikohi shunday nikohki, unda bir erkak bir ayolni muayyan muddatga va muayyan mablag‘ hisobiga lazzatlanish uchun nikohga oladi. Al- Muaqqat nikohi ham g‘ayriqonuniydir. Agar ayol kishi bir kishi ustidan u kishi menga uylandi deb da’vo qilsa va shu da’voni tasdiqlaydigan dalillar keltirsa, qozi bu ayolni o‘sha kishi deb e’lon qiladi. Asir olingan homilador ayolni nikohlash g‘ayriqonuniydir. Kimki , o‘z joriyasi bilan jinsiy yaqinlik qilgandan keyin uni boshqa birovga turmushga bersa bunday nikohga ruxsat etiladi. Abu H anifa va Abu Yusuflarning fikrlaricha, shuningdek, bir kishi bir ayolning zino qilganini ko‘rib turib unga uylangan bo‘lsa, poklanish davri o‘tishini kutmay xotin bilan yaqinlik qilishi mumkin. Muhammad (s.a.v.) ha poklanish davrini kutmay turib yaqinlik qilish durust emas, deb hisoblaydilar.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y. 1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y. 2. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y. 3. 4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil. 5. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son 6. .Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B 7. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 8. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar

O'xshashlar

ARAB XALIFALIGI VA MUSULMON HUQUQI

Musulmon huquqi tizimi sohalari va institutlari

Musulmon huquqi yo`nalishlari va mazhablar

Musulmon huquqi fanining tushunchasi, predmeti, uslubi va ahamiyati

Oila huquqi