ARAB XALIFALIGI VA MUSULMON HUQUQI - Huquqshunoslik - Referatlar

ARAB XALIFALIGI VA MUSULMON HUQUQI

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

233.5 KB

Ko'chirib olish

ARAB XALIFALIGI VA MUSULMON HUQUQI Reja : 1. Arab xalifaligining tashkil topishi va taraqqiyot bosqichlari. 2. Ijtimoiy va davlat tuzumi xususiyatlari. 3. Musulmon huquqining asosiy belgilari. 4. Musulmon huquqining manbalari. 5. Shariat bo`yicha fuqarolik huquqi masalalarining tartibga solinishi. 6. Musulmon huquqida nikoh-oila va meros masalalarining tartibga solinishi. 7. Shariat bo`yicha jinoyat huquqi va sud ishlarini yuritish tartibi.

1. Arab xalifaligining tashkil topishi va taraqqiyot bosqichlari VII asrda tashkil topib, XIII asrgacha hukm surgan Arab xalifaligi insoniyat tarixida chuqurroq iz qoldirgan. Arab xalifaligining davlat tuzu-mi va o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lgan huquqiy tizimi - musulmon huquqi Yevropa, Osiyo va Shimoliy Afrika hududlariga tarqalgan. Xusu-san, O`zbekiston hududida ham VIII asrdan XX asrgacha islom dav-latchiligi va musulmon huquqi amalda bo`lgan. Musulmon huquqi hozirgi vaqtda ham Yaqin va O`rta Sharq hamda Shimoliy Afrikaning qator davlatlarida ma`lum darajada harakat qilmoqda. Arab xalifaligining dastlabki hududi Arabiston yarim oroli bo`lib, u hududiy jihatdan Yevropaning to`rtdan uch qismiga to`g`ri kelgan va uchta asosiy viloyatlarga bo`lingan edi. Uning janubiy-g`arbiy viloyati - Yaman yoki «baxtli Arabiston» bo`lib, bu yerda dehqonchilik va chorvachilik mashg`ulotlari uchun qulay shart-sharoitlar mavjud edi. Yaman miloddan avvalgi I ming yilliklardayoq yuksak iqtisodiy darajaga erishgan va mut-tasil ravishda birining o`rnini ikkinchisi egallab kelgan bir necha davlat-lardan iborat edi. Yaman aholisi qo`shni mamlakatlar bilan qizg`in savdo-sotiq ishlarini yuritgan. Yarim orolning Qizil dengiz bo`ylab cho`zilib ketgan kambar qismi Hijoz («chegara») deb atalib, g`arbda joylashgan. Uning faqat ayrim vohalaridagina dehqonchilik qilish mumkin edi. Hijoz aholisining bir qismi ko`chmanchi chorvachilik bilan shug`ullanardi. Bu yerda, shuningdek, Yamandan keltiriladigan qishloq xo`jalik mahsulotlari bilan, Eron va Vizantiyada ishlab chiqariladigan hunarmandchilik buyum-lari bilan savdo qilish juda rivojlangan. Yamandan Misr, Suriya va Ikki daryo oralig`iga qadar savdo yo`llari o`tgan edi. Yarim orolning eng katta qismi - Najd - sug`oriladigan yerlari juda kam bo`lgan g`oyat katta yassi tog`liklardan iborat bir joy bo`lib, faqat chorvachilik uchun yarar edi. Bu yerda cho`l aholisi - badaviylar («bad-havi»- arabcha cho`lda yashovchi odam, ko`chmanchi degani) yashardi. Arab xalifaligi tarixini uch davrga ajratish mumkin. Birinchi davr - arablarda davlatning tashkil topishidan to Umaviylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishigacha bo`lgan vaqtga to`g`ri keladi va qarayib 30 yil davom etadi. Bu vaqtda arab davlati tashkil topgan, arab-larning ijtimoiy va davlat tuzumida ibtidoiy jamoa tuzumining ko`pgina qoldiqlari, harbiy demokratiya belgilari saqlanib qolgan edi. Aynan shu davrdan boshlab Arab xalifaligining o`ziga xos belgilari - davlat boshlig`i qo`lida ham dunyoviy, ham diniy hokimiyatning qo`shilib ketishi sodir bo`ladi. Ikkinchi davr - Damashq (Suriya) davri - Umaviylar sulolasining hukmronligi davri (661-750 yillar) bo`lib, bu vaqtda o`ziga xos despotiya ko`rinishidagi merosiy xalifa boshchilik qiladigan nisbatan markazlashgan davlat tashkil topgan. Xalifa ayni paytda islom dinining ham boshlig`i hisoblangan. Uchinchi davr - Bog`dod (Eron-Mesopatamiya) davri - Abbosiylar sulolasining idora qilish davri bo`lib, 750 - 1055 yillarni o`z ichiga oladi va xalifalikning turklar tomonidan bosib olinishi bilan tugaydi. VI-VII asrlardagi arablarning ijtimoiy tuzumida hali urug`chilik belgilari kuchli edi. Arablar - ko`chmanchi (badaviy) arablar ham, o`troq arablar ham juda ko`p urug` va qabilalarga bo`lingan edi. Xun olish bor edi. Urug`ning boyroq

a`zolari qurbsizroq qarindoshlariga iqtisodiy jihat-dan yordam berishi lozim edi. Har bir qabilaning o`z diniy marosimi mav-jud edi. Qabila va urug`larning boshida shayx va saidlar turib, hokimiyat faqat shularning qo`lida edi. Biroq urug`chilik tuzumining yemirilish alo-matlari ro`y bera boshlagan edi. Urug`-qabila zodagonlari eng yaxshi yay-lovlarni va dehqonchilik uchun yaroqli uchastkalarni - vohalarni (bunday uchastkalarning o`zi oz edi) o`z qo`liga kirgizib olmoqda edi. Zodagon oilalarning ko`pdan-ko`p mollari, shuningdek, qullari bor edi. Shayx va saidlar shu oilalardan chiqardi. Urushda qo`lga kiritilgan o`ljalarning eng ko`p qismi bularga ajratilardi. Arablarda urug`-qabila zodagonlaridan tash-qari, ya`ni qabila-urug` boshliqlari va oqsoqollaridan tashqari, yana sha-harli savdogar- sudxo`rlardan iborat boshqa bir yuqori tabaqa ham avj olib bordi, bu tabaqa ham muayyan bir qabila va urug`ga kirgan bo`lib, odatda badaviy qabilalarning boshliqlari bilan qattiq bog`langandi. O`rta dengiz-dan Hindistonga boradigan muhim savdo yo`li qadimdan Arabistondan o`tardi. Shu savdo yo`lida ilk vaqtlardayoq katta-katta savdo punktlari, Makka, Yatrib va boshqalar vujudga keldi. Makka shahri ayniqsa katta ahamiyatga ega edi. Arablar o`rtasida juda dong`i ketgan ibodatxona bo`l-mish Ka`ba va undagi muqaddas qora tosh (hajari asvad) shu Makkada edi. Makkada shu Ka`ba atrofida har yili katta yarmarka bo`lib turardi. Makka-ning savdogar-sudxo`rlardan iborat yuqori tabaqasi savdodan katta-katta foyda ko`rardi. Ular qullarni ekspluatatsiya qilish va qul qilib sotish bilan ham shug`ullanardilar. Shahardagi mayda hunarmandlar ham shu savdo-gar-sudxo`rlardan hamma vaqt qarzdor bo`lib, iqtisodiy jihatdan ularga qaram edi. VI asrning oxiri - VII asrning boshlarida arablar qattiq iqtisodiy va ijtimoiy inqirozga uchradi. Yarim orolning aholisi ko`payib, yer yetishmay qoldi. Oddiy arablar uchun katta madad bo`lib kelgan karvon savdosi ham tushkunlikka uchradi. VI asrda eronlar bilan habashlar o`rtasida bo`lgan va uzoq-uzoq davom etgan urushlar natijasida Yaman deyarli butunlay xarob va vayron bo`ldi. Shimoldan janubga va janubdan shimolga tovar olib borish juda ham kamayib ketdi. Eroniylar Hindistonga boradigan va o`zlari uchun foydali bo`lgan boshqa bir yo`lga, ya`ni Tigr (Dajla) va Yevfrat (Frot) daryolari bo`ylab Fors qo`ltig`iga boradigan yo`lga homiylik qilardilar. Ana shunday sha-roitda arablarda sinflarning tashkil topish jarayoni tezlashib ketdi. Arab shaharlaridagi aholining quyi tabaqalari o`z ahvolidan norozi edi, ular sud-xo`r boylarga nafratlanib qarardi. Bu norozilikni va nafratlanib qarashni dehqonchilik bilan shug`ullanuvchi o`troq qabilalardagi va chorvachilik bilan shug`ullanuvchi ko`chmanchi qabilalardagi oddiy omma ham quv-vatladi, bu qabilalar ham yerga muhtoj edi va o`z urug`- qabilasidagi feodallasha boshlagan zodagonlardan jabr-zulm ko`rardi. Urug`doshlik tuzumining yemirilishi jarayoni ayniqsa Hijozda, xusu-san, Makkada ko`zga yaqqol tashlanadi. Bu yerdagi quraysh qabilasida urug` - qabila aristokratiyasi ajralib chiqib, hokimiyatni qo`lga olgan edi. Badaviylarda urug`chilik tuzumi ancha uzoq saqlanib qolgan. Lekin ularda ham tez orada urug`- qabila aristokratiyasi - qabila oqsoqollari (shayxlar, amirlar, sayid (hukmron)lar, qoid (dohiy)lar) va boshqalar ajralib chiqadi. Ularning hokimiyati amalda meros bo`lib o`tadigan bo`ldi. Urushlar vaqtida maxsus dohiylar saylanardi.

Arablarda ham davlatning tashkil topishining asosiy sababi jamiyat-ning sinflarga ajralishi edi. Bundan tashqari, arablar iqtisodiy inqiroz tufayli yangi- yangi hududlarga muhtoj bo`lib, Eron va Vizantiya yerlariga kirib borishga harakat qilganlar. Bu inqiroz arab qabilalarining ittifoqlarga birlashishi jarayonini tezlashtirdi, oqibatda butun Arabistonda yagona davlatning tashkil etilishiga olib keldi. Mayda arab qabilalarini birlashtirish harakati, ayniqsa, VI asrda ku-chaydi. Bunga urug` va qabila zodagonlari boshchilik qilardi. Qabilalarni birlashtirish yakka xudoga sig`inish - monoteizmni targ`ib qilish shiori ostida o`tardi. Arab xalq ommasining ijtimoiy noroziligi mafkura tarzida, yangi din - islom dinining vujudga kelishida ifodalandi. VII asrning bosh-laridan Muhammad (SAV) arab qabilalarini birlashtirish maqsadida islom dinini targ`ib qila boshlaydi. 610 yilda u din targ`ibotchisi (payg`ambar) sifatida maydonga chiqqandi. Shu bilan birga urug`lar o`rtasidagi o`zaro urush-janjallarni to`xta-tishni ham talab qildi, urug`larning bir-biridan qasos olishiga, urug` va qa-bilalarning tor qon-qarindoshlik doirasida biqinib yotishiga qarshi chiqdi. Arab jamiyatining bundan buyog`iga rivojlanishiga g`ov bo`lgan urug`chi-lik tuzumining tor doirasiga qarshi olib borilgan bu kurash Muhammad-ning ko`p xudolikdan qaytib, bitta xudoga - Allohga sig`inish kerak, degan asosiy diniy talabida ifodalandi (islom dinining «Lo iloha illalloh, Muham-madun rasululloh» degan asosiy formulasi - «xudo - bir, Muhammad uning payg`ambari», demakdir). Alloh - quraysh qabilasidagi bosh xudoning nomi bo`lib, Muhammad unga butun olam xudosi tusini berdi. Mo`min musulmonlar «Allohning haqiqiy payg`ambariga» (Muhammad o`zini shunday deb e`lon qilgan edi) so`zsiz itoat qilishlari kerak edi. Muhammad (SAV) sudxo`rlikni qattiq qoraladi, har bir kishidan kambag`allarga yordam berishni, o`z daromadining o`ndan bir qismini kambag`allarni boqish uchun ajratishni talab qildi. Muhammad (SAV) vujudga keltirgan yangi dinning beshta asosiy qoidasi, ya`ni: 1) bitta xudoga - Allohga ishonish, 2) har kuni albatta besh vaqt namozni tark qilmaslik, 3) yilda bir marta ramazon oyida ro`za tutish, 4) zakot (kambag`allarga ushur) berish va 5) haj qilishdan iborat besh farzi muhim ahamiyatga ega. Muhammad (SAV) qullikni qonuniy deb hisobla-di, ko`p xotin olishga fatvo berdi, savdoga va xususiy mulkchilikka homiy-lik qildi. Shu bilan birga yangi din dastlabki vaqtlarda xalq ommasining kayfiyati bilan hisoblashishga har holda majbur bo`ldi. Zakotning farz qilib qo`yilishi va sudxo`rlikning birmuncha cheklanishi buning yorqin dalilidir. Dastlabki vaqtlarda Makkadagi quraysh aristokratiyasi Muhammad (SAV)ga nihoyatda dushmanlik ko`zi bilan qaradi. Muhammad Makka-ning azaldan beri davom etib kelayotgan urf-odatlarining ildiziga bolta urayotgandek, Ka`baning ahamiyatini gumon ostida qoldirayotgandek tuyulgan edi. Qurayshlar payg`ambarning o`zini va uning barcha muridlarini o`ldirmoqchi bo`lishdi. Muhammad (SAV) Makkadan qo`shni Yatrib shahriga ko`chib o`tishga majbur bo`ldi; Yatrib o`sha vaqtda Makka bilan raqobat qilardi. Bu voqea eramizning 622 yilida yuz berdi.

Muhammad (SAV)ning Yatribga ko`chishi (arabchasiga «hijrat») islom tarixida bir era bo`lib, musulmonlar o`z hisobini mana shu eradan boshladi. Shundan keyin Yatrib shahri Madinat-un-Nabi, ya`ni «payg`am-bar shahri» deb atala boshladi. Madinada Muhammad (SAV) mo`minlar - «Alloh bandalari»ning katta jamoasini tuzdi («islom» degan so`z «banda» demakdir). Madinadalik davrida ham Muhammad (SAV) bilan Makka o`rtasida nihoyatda dushmanlik munosabati davom etdi. Madinaga hamda ittifoqchi badaviy qabilalarga suyanib turib, Muhammad (SAV) qurol ku-chi bilan makkaliklarni o`z hokimiyatiga bo`ysundirdi. Makka aristokra-tiyasi oxir-oqibatda yon berishga majbur bo`ldi. Makka aristokratiyasi is-lom dinini va Muhammad (SAV)ning e`tiborini tan oldi. Lekin Muham-mad (SAV) ham Makkaning diniy ustunligini, Ka`baning va undagi qora toshning muqaddasligini e`tirof etib, har bir musulmon Makkaga haj qili-shi shart, deb e`lon qildi. Bu bilan Muhammad (SAV)ning yangi diniy tashkiloti quraysh zodagonlarining siyosiy ta`sirini ham tan oldi. Haqiqat-da, arablarda turli arab qabilalarini bitta qilib birlashtirgan davlat dini teokratik shaklda tashkil topa boshladi. Makka zodagonlari va badaviy qa-bilalarning boshliqlari bu yangi davlatda o`zlarining hukmronlik mavqeini kengroq, umum Arabiston doirasida mustahkamlab olish imkoniga ega bo`ldi. Muhammad (SAV) vafot etgandan keyin, oradan ko`p o`tmay, islom bayrog`i ostiga birlashgan arab qabilalari Arabiston yarim orolidan tashqariga chiqib, Vizantiya, Eron yerlarini istilo qila boshladi. Shunday qilib, turli arab qabilalarining birlashtirilishi natijasida yagona arab davlati tashkil topadi. Bu davlat teokratik - dinga tayangan davlat bo`lib, quldorlik tuzumining yemirilishi bilan feodal davlat sifatida paydo bo`ldi. Muhammad (SAV) vafotidan keyin Abubakr (632-634 yil-lar), Umar (634-644 yillar), Usmon (644-656 yillar), Ali (656-661 yillar) hukmronlik qilishgan. Bu xalifalar kelib chiqishlari jihatidan Muhammad (SAV)ning qarindoshlari yoki yaqin do`stlari edi. Islom ta`limoti bo`yicha Muhammad (SAV) Allohning yerdagi noibi, unga ummaning yo`lboshchisi degan unvon ham Alloh tomonidan beril-gan. Bundan keyin hech kim Allohning yerdagi noibi bo`lishi mumkin emas. Undan keyin faqat o`rinbosarlar, merosxo`rlar, ya`ni xalifalar bo`li-shi mumkin edi. Yuqoridagi to`rt xalifa xuddi shunday merosxo`rlar edi. Xalifalar ham dunyoviy, ham diniy hokimiyat boshlig`i edi. Qonun chiqa-rish, ijro etish, sud hokimiyati ham ularga tegishli edi. Ushbu to`rt xalifalar islomda «xulafo ar-roshidin» («to`g`ri yo`ldan borgan xalifalar»), dindor-lar o`rtasida choryorlar deb atalgan. Abubakr Muhammad (SAV)ning safdoshlaridan, uning qaynotasi (Oyshaning otasi) bo`lib, yirik savdogar edi. Uning davrida Iroq va Suriya bosib olingan, sosoniylarga (633 yil), vizantiyaliklarga qarshi (Falastin yerlariga, 634 yil) qo`shinlar yuborilgan va Arabistonda islom musatah-kamlangan. U o`zi hukmronlik qilgan ikki yil ichida ridda nomli arab qabilasining kuchli va xavfli qo`zg`oloniga duch kelgan. U o`limi oldidan kengash chaqirib o`zining yaqin safdoshi Umarni (634 yil) vasiyat yo`li bilan o`ziga voris etib tayinlagan. Umar xalifaligi davrida Suriya, Falastin, Misr, Iroq va Eronning katta qismi bosib olingan va Arab xalifaligiga qo`shilgan. U davlat apparatini ancha mustahkamlagan, soliq tizimini tartibga solgan, davlat xizmatchilari va harbiy

boshliqlar maoshini aniq belgilagan, bosib olingan mamlakatlar-da, shaharlarda arablarning harbiy lagerlarini, ulardan keyinchalik Basra, Sheroz, Qohira va boshqalarni vujudga keltirgan. Aynan shu davrda yangi musulmon yil hisobi - hijriy yil kalendari joriy etiladi. Islom an`anasida Umar hukmronligi davri islomning «oltin asri» deb hisoblanadi. 644 yilda xalifa Umarga xristian qullardan biri (hunarmand kishi) suiqasd qiladi. U o`limi oldidan o`z atrofidagi 6 kishidan iborat kengashga (shuuraga) o`z oralaridan merosxo`r saylashni topshiradi. Kengash Madina aholisi fikrini o`rganib chiqadi va Usmonni uchinchi xalifa sifatida tasdiq-laydi (644 yil). Xalifa Usmon quraysh qabilasining umaviylar shajarasidan kelib chiqqan edi. Uning davrida xalifalik hududi ancha kengaydi, uning buyru-g`i bilan Qur`on matnlari to`plandi. U makkalik, ayniqsa umaviy zodagon-larga homiylik qiladi, qarindosh va yaqinlariga davlat mansablarini va katta-katta yerlarni, xazina mablag`larini bo`lib beradi. Natijada norozilik kelib chiqadi va birinchi xalifa Abu- Bakrning o`g`li Abdullo ibn Bakr rahbarligida (656 yilda) o`ldiriladi. Shundan so`ng, 656 yilda Madinadagi masjitda musulmonlarning ulkan jamoasi - ummada Muhammad payg`ambarning yaqin qarindoshi (amakivachchasi va qizi Fotimaning eri) Ali xalifa etib saylangan. Lekin umaviylar uning hokimiyatiga bo`ysunmadilar. Ular eski arab qabilalari qonunlariga binoan, Usmonning o`limi uchun qonli o`ch olishni talab qiladilar. Bu harakat tez orada Aliga qarshi muxolifiyatning asosiy shiori bo`lib qoladi, unga Suriyaning umaviychi noibi Muoviya boshchilik qiladi. U yangi xalifani tan olish va unga bo`ysunishdan voz kechadi hamda 658 yilda Damashqda o`zini xalifa deb e`lon qiladi. Ali taxt uchun kurashda g`alaba qozonolmay, umaviylar bilan kelishishga ko`nadi. Ali o`z davlat poytaxtini Madinadan Iroqning Kufa shahriga ko`chiradi. Alining murosa-sizlik siyosatidan norozi bo`lgan uning tarafdorlaridan bir qismi (xorijiy-lar) suiqasd uyushtirib, 661 yilda uni o`ldiradilar. Shu bilan xalifalikning «respublika davri» deb atalgan davr, ya`ni to`rt xalifa davri tugaydi. Muoviya Suriya hokimi etib tayinlangandan so`ng arablar istilosi na-tijasida egalari tashlab ketgan yerlarni, Sosoniy shahanshohlari va Vizanti-ya imperatorlarining mol-mulklarini qo`lga oladi. Hijozdagi otasidan qol-gan mulkni harbiy asirlar kuchi bilan obod qiladi. Asoratga solingan xalq-larning ichki ishlariga aralashmay, faqat soliqlar yig`ish bilan kifoyalanadi, joylarda boshqarish ishlarini mahalliy amaldorlarning ixtiyorida qoldiradi. Shuning uchun ular uni qo`llab-quvvatlagan edilar. Ali vafotidan keyin (661 yil) Muoviya arab zodagonlari va harbiy boshliqlar yordamida yago-na hukmron bo`lib qoladi. 661-685 yillarda Umaviylar Ali tarafdorlari va xorijiylar ustidan g`a-laba qozonib, hokimiyatni mustahkamlab oladilar. Umaviylar qator islo-hotlar o`tkazadilar. Ular xalifa lavozimini nasliy mulkka aylantirish, davlat xazinasi va davlat arxivini tashkil etish, arab tilini davlat tili deb e`lon qilish, yangi oltin, kumush va mis pul chiqarish, harbiy-dengiz floti tashkil etish va boshqalar bo`yicha islohotlar o`tkazadilar. Bu tadbirlar Umaviylar davlatining harbiy-siyosiy hamda iqtisodiy qudratini oshiradi. Poytaxt Damashqda qoladi. Suriya xalifalikning markaziy viloyatiga aylanadi. Umaviylar davrida arablar sharqda

Afg`oniston, Hindistonning shimoliy qismi, Armaniston, Gruziya, Movarounnahr, g`arbda Shimoliy Afrika va Ispaniyaning katta qismini bosib oladilar. Umaviylar sulolasi VIII asrning o`rtasidagi Abu Muslim boshchili-gidagi qo`zg`olon natijasida ag`dariladi. Xalifalik taxtiga Muhammad (SAV)ning amakisi avlodlaridan bo`lgan Abul-Abbos as Saffoh (749-754 yillar) o`tiradi va umaviylar avlodlaridan bo`lgan shahzodalarni qirib tash-laydi va abbosiylar sulolasiga asos soladi. Poytaxt Damashqdan Bog`dod-ga ko`chiriladi. Bu sulola 750-1055 yillar mamlakatni idora etadi. Mahdiy (775-785 yillar), Xorun ar-Rashid (786-809 yillar), Amin (809-813 yillar), Ma`mun (813-133 yillar), Mu`tasim (833-842 yillar) va boshqalar davrida Arab xalifaligi markazlashgan qudratli davlatga aylanadi, unda feodal mu-nosabatlar rivojlanadi. Arab xalifaligiga Yaqin va O`rta Sharq, Shimoliy Afrika davlatlari kiradi. Feodallar zulmi kuchayishi bilan xalq qo`zg`olon-lari (masalan, Bobak, Muqanna, Sumbod Mug` boshchiligidagi qo`zg`o-lonlar, zinjiylar qo`zg`oloni va boshqalar) ko`tariladi. IX asrning II yarmi- dan boshlab Abbosiylar xalifaligining markaziy hokimiyati zaiflasha boradi, xalifalik tarkibida bir necha mustaqil davlatlar vujudga keladi. Ma-salan, 756 yilda Ispaniyada Qurtoba amirligi tashkil topadi, Shuningdek, tez orada Afrikada Ag`labiylar davlati, Xuroson va Movarounnahrda So-moniylar davlati, Marokash, Tunis, Misr va boshqa mustaqil davlatlar vu-judga keladi. 945 yilda Erondagi Buvahiylar Bog`dodni egallab, Abbosiy-larni siyosiy hokimiyatdan chetlashtiradilar. 1055 yilda Bog`dodni saljuqiy turklar bosib oladilar va o`z boshliq-lari To`g`rulbekni sulton deb e`lon qiladilar. So`nggi xalifa Mustasimni mo`g`ullar xoni Xulagu qatl ettirgan edi (1258 yilda). XIV asrda Arab xalifaligi hududi Amir Temur tomonidan bosib olingan. XV asrda xalifalik Usmonli Turk saltanati tarkibiga qo`shib olinadi. 2. Ijtimoiy va davlat tuzumi xususiyatlari Arab xalifaligi ijtimoiy munosabatlarining o`ziga xos tomoni shunda ediki, unda Yevropa mamlakatlaridagi singari tabaqaviy tuzum o`rnatilmadi. Bu yerda aholi turli guruhlari huquqiy holatidagi o`ziga xos belgi, avvalo, musulmonlar va nomusulmonlar, arablar va boshqa xalqlarning huquqlari noteng va har xil ekanligida edi. Shariat bo`yicha kishining huquqiy layoqati va muomila layoqati islomga e`tiqod qilishiga qarab belgilanadi. Musulmonlar musulmon bo`lmaganlar oldida imtiyozli hisoblanadilar. Hatto qul musulmonlar erkin nomusulmonlarga nisbatan imtiyozli huquqlaridan foydalanadilar. Shariat bo`yicha faqat musulmonlar to`la huquqiy layoqatga ega. Boshqa dindagi-lar - zimmiylar to`la huquqiy layoqatga ega emas, deb hisoblanganlar. Ular islom davlatida musulmon hukmdorlarga tobe bo`lib yashayotgan hamda o`zlarining jon va mol-mulklarini musulmonlar omon saqlamoqlari uchun har yili juz`ya solig`i (jon solig`i) to`lab turmoqni o`z zimmalariga olgan g`ayridinlar hisoblanadi. Bu haqda Qur`oni karimning 10-pora 9-Tavba surasining 29-oyatida shunday deyiladi: «Allohga va oxirat kuniga ishonmaydigan, Alloh va Rasuli harom qilgan narsalarni harom sanamay-digan, Ijtimoiy tuzum

haq din (Islom)ni din qilib olmaydigan ahli kitoblardan iborat kishi-larga qarshi - to ular o`zlarini past tutib, jiz`ya (soliq)ni naqd bermagun-laricha - jang qilingiz!». Juz`ya solig`ini to`lab turgan zimmiylar va musul-mon hukmdorlar o`rtasidagi ahdga qat`iy rioya qilmoqlari haqida Pay-g`ambarimiz hadislarini Imom Al-Buxoriy ham o`z kitobida ta`kidlab o`tgan 9 2 . Zimmiylarga nisbatan shariat normalari faqat ular musulmonlar bilan bitimlar tuzganlarida yoki jinoyat sodir etganlarida qo`llanilgan. Boshqa hollarda, ular o`z fuqarolik-huquqiy aloqalariga amal qilganlar va o`z oqsoqollari tomonidan idora etilganlar. Zimmiylarning musulmonlar bilan nikohga kirishi, musulmonlardan qullarga ega bo`lishi taqiqlangan. Ular ot minib yura olmaganlar, faqat xachir va kichkina eshaklarda yurish-lari mumkin edi. Ular uchun yana boshqa bir qancha taqiq va cheklovlar mavjud edi. Arab xalifaligida ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi qullarning huquqiy holatiga o`z ta`sirini o`tkazdi. Musulmon huquqi bo`yicha qullar huquq subyekti bo`lmagan, lekin ular o`z xo`jayinlarining roziligi asosida erkin kishilar bilan shartnoma tuzishlari va mulkka egalik qilishlari mumkin edi. Musulmon qulni erkinlikka qo`yib yuborish savobli ish hisoblangan. Erkinlikni qo`lga kiritgan qullar mavalilar deb yuritilgan. Lekin ularning erkinligi to`liq bo`lmagan. Ularning ahvoli xuddi Rim imperiya-sidagi erkinlikka chiqarilgan qullarning ahvoliga o`xshash edi. Mavalining mol-mulki u o`lgandan so`ng merosxo`ri bo`lmasa, xo`jayiniga o`tgan. Arablar tomonidan bosib olingan xalqlarning aholisi ham mavalilar deb atalgan. A rab xalifaligi rivojlanishining yuqoridagi uchta bos-qichida uning davlat tuzumi o`zgarib borgan. Arab xalifa-ligining birinchi davrida hali davlat tuzumida harbiy demokratiya qoldiqlari saqlanib qolgan bo`lsa, Umaviylar va Abbosiylar davrida xalifalik despotik davlatga aylangan. Muhammad (SAV) Makkadagi muhojir sheriklari (muxojirun) va madinalik tarafdorlari (ansor) bilan birgalikda o`zining «Umma» nomli diniy-siyosiy jamoasini tuzadi. Bu ayni vaqtda arablar yerida qon yoki qarindoshlik rishtalari asosida emas, balki g`oya asosida ijtimoiy tashkilot vujudga keltirishga dastlabki urinish bo`lgan edi. Buning uchun shunday universal qonun talab qilinadiki, u ana shu vaqtgacha kuchli yoki ayyor rahbarlik irodasi ustunlik qilgan jamiyatda yangilik kiritishi lozim bo`lgan qabila yo`lboshchisi bo`lishi yoki yerdagi qandaydir boshqa mavjudotdan yuqori turishi kerak edi. Muhammad (SAV) tashkil etgan diniy-siyosiy jamoa ana shu g`oya-ga asoslangan bo`lib, unda Alloh davlat mustaqilligining timsoli, payg`am-bar esa umrbod uning qonuniy noibi va yerdagi oliy rahbar edi. U ana shu tariqa o`z qiyofasida yakka hokimga xos obro`-e`tiborning barcha jihatlari-ni birlashtirgan edi. U Allohning qonun-qoidalarini dindorlarga uning so`zlari bilan e`lon qilgan va ularni o`zi va boshqalar oldida muvaffaqiyatli himoya qila olgan edi. Shu bilan birga Muhammad (SAV) qavmlari uchun mutlaq qonun chiqarish hokimiyatini o`zida saqlab qoldi. 9 2 Qarang: Imom al-Buxoriy. «Hadis». 1997, 2-jild, 346-bet .Davlat tuzumi

Bundan tashqari u oliy sudya, cheklanmagan ijroiya va harbiy hoki-miyatga ham ega edi. Zabt etilgan qabilalar unga itoat etishardi; u bilan shaxsan ittifoqlar tuzilardi. U aholining butun-butun guruhlarini quvg`in qilish yoki ularni jazolash to`g`risida qaror qabul qilar, soliqlar va ularni undirib olish usulini belgilar, qo`lga kiritilgan o`ljalarini erkin tasarruf etardi. Muhammad (SAV)ning obro`siga doir mutlaq va shaxsiy o`ziga xos xususiyati shundan iborat ediki, u hech qanday kengash, hech qanday majlis o`tkazishni joriy etmagandi. Aytilishicha, garchi u o`z tevarak-atro-fidagilardan tez-tez maslahat so`rab tursa-da, lekin ularda hamisha taso-difiy va aslo majburiy bo`lmagan tavsiyalar haqida gap borardi. Butun ijtimoiy hayot masjid qonunlari doirasida borardi. Bu yerda barcha muhim davlat va jamoa masalalari hal etilardi, ommaviy ibodatlar o`tkazilardi, hukmlar e`lon qilinar va ijro etilardi. Masjidga tirkab qurilgan suffa deb ataluvchi zal o`quv xonasi, masjid hovlisi esa harbiy o`quv maydoni hisoblanardi. Garchi yosh musulmonlar jamoasida ruhoniylar tabaqasini belgilash va ierarxiya tashkil etishdan voz kechilgan bo`lsa-da, payg`ambar (SAV) tez orada o`z vakolatining bir qismini shaxsiy vakillariga topshirishga majbur bo`ldi. Ana shu vakillarining malaka mezonlari ularning halol-pokligida, musulmon huquqini (shariatni), bunga qadar islomga ko`rsatib kelingan xizmatlarni bilishda edi. Muhammad (SAV) harbiy boshliqlar, soliq yig`uvchilar, harbiy boylikni saqlovchilarni, shuningdek, hujjatlar, mulkiy holatlarni qayd etish, soliq tushumlarini baholash, xatlar yuborishni tartibga solish uchun kotiblar ham tayinlardi. Birinchi musulmon davlati Madina shahrida tashkil etilgandan keyin bir necha yil o`tgach, u Arabiston yarim orolining katta qismini qamrab ol-di, shundan keyin payg`ambar viloyat boshqaruvi tizimini joriy qildi. Har bir viloyat tepasida endi valiy turardi, u jamoat xavfsizligi va tartibini saq-lash, shuningdek, sud vazifalarini ham ado etishi lozim edi. U ayni vaqtda imom ham bo`lib, dindorlarning ommaviy ibodatlariga boshchilik qilardi. Muhammad (SAV) hayot vaqtida musulmon davlatchiligi shak-shubhasiz teokratik (diniy hukmronlikka asoslangan) edi. Alloh davlatining oliy mus-taqil hokimi sifatida Muhammad (SAV) Allohning buyruqlarini amalga oshiruvchi, yetkazuvchi sifatida maydonga chiqdi. Payg`ambar (SAV) shu tariqa o`zining farmoyishlarini ifodalamasdan, xudo amrini bajaruvchi sifatida ish ko`rdi. Bu lavozimda u ikki vazifani ado etdi: birinchidan, pay-g`ambar vazifasini bajardi, ya`ni Alloh so`zlarini dindorlarga yetkazib turdi; ikkinchidan, Allohning yerdagi dunyoviy noibi vazifasini bajardi. Payg`ambar (SAV)ning Madinada barpo etilgan davlatdagi davlat-huquq vaziyati o`ziga xos darajada noyob va betakror edi, chunki Muham-mad (SAV) Qur`on bo`yicha «Allohning payg`ambari va payg`ambarning so`nggisidir». Shu tariqa payg`ambar lavozimini meros qilib olishga avval boshdanoq barham berilgan edi: Muhammadning (SAV) Alloh vakili sifa-tidagi mavqei faqat uning shaxsi bilan cheklangan bo`lib, uning izdoshlari-ga meros bo`lib o`tishi mumkin emas edi. Lekin musulmon dinshunoslari-ning fikricha, Muhammad (SAV) yerdagi noib, ya`ni musulmonlar jamoasi - ummaning yo`lboshchisi sifatida bevosita Allohning o`zi tomonidan e`lon qilingan bo`lib, uni faqat xalifalar meros qilib olishlari mumkin edi.

Arabcha - «xalifa» so`zi merosxo`r yoki o`rinbosar ma`nosini bildiradi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, xalifalar (arabcha «xillaafa») di-niy vazifalar bilan birga dunyoviy vazifalarni ham bajarardilar. Shu tariqa ular davlat va hukumat boshlig`i, shuningdek, musulmonlar ommaviy ibodatlarining ma`naviy rahbari ham edilar. Dastlabki to`rt xalifa musulmon aslzodalari orasidan saylangan edi. Muhammad (SAV) payg`ambarning vorislari hisoblangan bu xalifalar ham diniy, ham dunyoviy hokimiyatga (qonun chiqaruvchi, ijrochi, sud hoki-miyatiga) ega bo`ldilar. V.V.Bartold ana shu o`ziga xos xususiyatni qayd etar ekan, bunday deb yozgan edi: faqat «dindor xalifalar davridagina Arab xalifaligidagi oliy hokimiyat teokratik xususiyatni saqlab qoldi. Bu davrda xalifalar faqat diniy rahbarlar (imomlar) emas, shu bilan birga harbiy rahbarlar (amir al-mo`minin) ham bo`lib qoldilar». Shunday qilib, xalifalik teokratik shakldagi davlat bo`lib, unga xalifa - payg`ambar (Allohning yerdagi «vakili» va «noibi») ning o`rinbosari boshchilik qilgan. Xalifalar o`z qo`lostilarida ham diniy, ham dunyoviy hokimiyatni jamlagan edilar. Shundan keyingi davrlarda mahalliy musulmon hukmdor-lari tomonidan xalifalardan mustaqil, alohida hokimiyatning o`zlashtiri-lishi, arab huquqshunoslari ta`limotiga ko`ra dinga asoslanmagan hukm-ronlik edi. Xalifa hokimiyatining manbai quyidagilar edi: birinchidan, uning musulmon jamoasi tomonidan saylanishi; ikkinchidan, xalifaning vasiyat tariqasidagi farmoyishi. Vaqt o`tishi bilan haqiqiy real hokimiyatni qo`lga kiritish usuli odat-dagi usulga aylandi. Xalifa o`z talabini qondirgan har qanday kishini o`zi-ga voris qilib tayinlashi mumkin edi. Xalifalar xalifa oilasining a`zolaridan biri bo`lishi yoki hech bo`lmasa Muhammad (SAV) payg`ambarning uru-g`idan, ya`ni qurayshlar qabilasidan chiqqan bo`lishi, kamolatga yetgan va tanasida kamchiliklar bo`lmasligi lozim edi. Bundan tashqari muayyan axloqiy sifatlarga va ma`lumot darajasiga ham ega bo`lishi talab qilinardi. Dastlabki to`rt xalifa (al-xulafo ar-roshidin) davlati keyingi asrlarda ham an`anachilar sifatida, ham islohotchilar sifatida, ham musulmonlar-ning ideal davlati sifatida maqtalib, unda davlatning dastlabki musulmon tushunchasi sof ma`noda amalga oshgan edi. Musulmonlar orasida, hatto, ekstremistik qarashlar ham mavjud bo`lib, ularga binoan ushbu xalifalar-dan keyingi davrdagi qonuniy musulmon idora usulining mavjudligi umuman inkor etilardi. Ularning hukmronlik davri Abubakrning 632 yilda birinchi xalifa lavozimiga o`tirishidan to 661 yilda to`rtinchi xalifa Alining o`ldirilishiga qadar bo`lgan qariyb o`ttiz yilni qamrab oldi. Musulmon ta`limotida dastlabki to`rt xalifa hech vaqt begunoh kishilar deb qaralmagan, lekin ular birmuncha e`tibor va ishonchga sazo-vor bo`lishgan. Taxmin qilishlaricha, ularning sofligi va Muhammad (SAV)ga sadoqati uning farmoyishlariga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar-dan saqlanishlariga yordam bergan. Bordi-yu, ulardan birortasi bu farmo-yishlarni bilmasdan buzgan taqdirda payg`ambarning boshqa muxlislari ularni to`g`rilagan bo`lishardi. Buning oqibati

shu bo`ldiki, to`rt xalifaning tajribasi, xuddi Muhammad (SAV)niki kabi tez orada qonun tusini olgan ediki, keyingi musulmon hukmdorlarida odatda bu narsa bo`lmagan. Muhammad (SAV) va uning to`rt bevosita merosxo`rlari davrida mu-sulmon davlati vujudga kelishi tongotarida hukumatning shakli va vazifa-lari o`ziga xos bir qator xususiyatlarga ega bo`ldiki, ular keyinroq musul-mon davlati huquqiy tizimining yanada rivojlanishini belgilab berdi. Ke-yinchalik tashqi ko`rinishi jihatidan bu davlatga Eron va Vizantiya ta`sir ko`rsatgan bo`lsa ham ular muhim o`zgarishlarga olib kelmadi. Lekin mu-sulmon davlatining aniq ifodasi: monarxiya shakli, hukmdorning shaxsiy obro`si va davlat boshqaruvining teokratik xarakterda bo`lishi namoyon bo`lib qoldi. Bu yerdagi mutlaq hokimiyat ma`nosidagi monarxiya shakli lavozim egasining mumtozligidan, shuningdek, xalifaning o`z lavozimini umrbod egallaganidan va saylanganidan keyin hech bo`lmaganda nazariy jihatdan davlatdagi birdan-bir obro`li kishi ekanligidan kelib chiqar edi. Faqat bitta musulmon jamoasi - umma mavjud bo`lib, shunga mo-nand jamoaning yo`lboshchisi ham bitta edi. Aytishlaricha, Abubakrni saylash oldidan davlat boshlig`i qilib muhojir va ansor vakillaridan iborat kengash belgilashga intilish bo`lgan edi. Asosan Umarning bu g`oyaga qarshi keskin norozilik bildirishi tufayli bu intilishni bostirishga muvaffaq bo`lindi. Umar yerdagi mustaqqillikni hech qanday shaxs yoki tashkilot bilan bo`lib o`tirmadi, vali (viloyat hukmdori) lar, harbiylar yoki vaqt o`tishi bilan xalifalik hududida ta`sis etilgan tashkilotlar xalifa obro`si asosida va uning rahbarligida ish olib bordilar. To`g`ri, dastlabki xalifalar ko`pincha o`z atrofidagi kishilardan maslahat so`rashardi, lekin bu uning shaxsiy obro`si cheklanishini anglatmas edi. Xalifaning nufuzi muayyan hududga egalik qilishga yoki hukmron-likka emas, balki ishonch, umumiy manfaatlar kabi shaxsiy xislatlarga, o`zining yagona va noyob asoschi bilan aloqasiga asoslanardi: xalifa xudo-ning marhamati bilan hukmron bo`lgan edi. U o`sha vaqtda odat tusiga ki-rib qolgan va mavhum davlat obro`siga asoslangan dunyoviy unvonlardan birortasiga ega emasdi. U xalifa, demak, payg`ambarning noibi ediki, bu narsa favqulodda shaxsiy unsurni anglatardi. Xalifa so`ngra tom ma`noda-gi imom, ya`ni diniy marosimlar o`tkazilayotgan vaqtda ummaning yo`l-boshchisi, nihoyat «dindorlarning boshlig`i (amir al-mo`minin)» degan rasmiy unvonga ega bo`ldi, u birinchi navbatda harbiy- siyosiy ishlarga, ikkinchi navbatdagina xalifalikning diniy ishlariga e`tibor qilardi. Amir unvoni aslida maxsus yoki favqulodda xususiyatga ega emas. «Amara» - buyurmoq so`zining ildizi va «amir» iborasi buyruq berishga, ayniqsa harbiy ishda buyurish huquqiga ega bo`lgan har qanday shaxsni bildiradi. Masalan, har bir harbiy boshliq amir bo`lgan. Musulmon davlati-dagi harbiy boshliq faqat dindorlarga qo`mondonlik qilganligi sababli uni ko`pincha amir al-mo`minin deb atashgan. Tez orada bu unvon, chamasi, ikkinchi xalifa Umar davridan boshlab musulmonlar jamoasi - ummaning oliy rahbariga berilgan. Demak, bu hol yuz bergach, u tezda rasmiy tus ol-gan va bu unvonga faqat xalifa haqli bo`lgan. Xalifa klassik musulmon davlati nazariyasiga ko`ra sof diktatorlik vazifasiga ega deb

qabul qilinsa ham, o`z hukmronligini umma nomidan emas, balki bevosita Alloh nomi-dan olib borgan. Musulmonlar jamoasi - umma oldida o`z asoschisi vafotidan keyin boshqarishni qay tarzda davom ettirish lozimligi haqidagi muammo kelib chiqqan. Arab xalifaligining taqdiri ana shunga bog`liq edi. Qur`on ham, hadislar ham, uning vafoti tafsilotlari ham Muhammad (SAV) hokimiyati kimga meros bo`lib o`tishi haqida hech qanday yo`l-yo`riq bermagan edi. Buning ustiga payg`ambarning erkak merosxo`ri ham yo`q edi. Sharqdagi odat bo`lib qolgan kattalik huquqi yoki birinchi bo`lib tug`ilgan kishi huquqi bo`yicha meros tariqasida tartibga solishga avval boshdanoq o`rin yo`q edi. Qonuniy merosxo`r sifatidagi shaxs, uning tayinlanish belgilari mutlaqo noaniq bo`lib qolayotgan edi. Shu sababli Muhammad (SAV)ning vafotidan keyin uning safdoshlari orasida hoki-miyatning meros bo`lib o`tishi masalasida o`z- o`zidan bir necha guruhlar paydo bo`ldi. Bir tomonda «muhojirlar» turishardi. Ular Muhammad (SAV) mansub bo`lgan qurayshlar qabilasi orasidan merosxo`rni ilgari su-rish huquqini ko`tarib chiqdilar, bu qabila a`zolari Makkada uning maktu-bini birinchi bo`lib qabul qilgan edilar. Ularga «ansor» lar qarshi turishar-di, ular ham meros ko`rsatish huquqiga da`vo qildilar, chunki payg`ambar-ga Madinada boshpana bergan edilar, busiz islom chuqur ildiz otishi mum-kin emasdi. Nihoyat, shialarning 9 3 fikricha, merosxo`r tanlashda tasodiflar-ga va saylov yig`ilishining qarshilik ko`rsatishiga yo`l qo`yish Allohning va Muhammadning irodasi bo`la olmaydi: bu lavozim shuning uchun alo-hida mo`ljallangan shaxsga, ya`ni Muhammad (SAV)ning amakivachchasi Aliga tegishli bo`lishi lozim. Mazkur qarshi kurashda muhojirlarlar g`alaba qozonishdi. Ular Abu-bakrni merosxo`rlikka nomzod qilib ko`rsatishga rozilik bildirishdi. Pay-g`ambar muxlislari orasida u ancha nufuzli va hurmatli shaxs bo`lib, Mu-hammad (SAV)ni va uning ta`limotini e`tirof qilgan dastlabki makkaliklar-dan biri edi. Muhammad (SAV) boshqalardan ko`ra unga alohida e`tibor berardi. Abubakr Madinadagi birgalikda o`qilgan ommaviy ibodatlarda va 631 yilda Makkaga qilingan birinchi safarda payg`ambarning o`rinbosari bo`lishi mumkin edi. Bundan tashqari, u Muhammadning qaynotasi (Oyshaning otasi) edi Hal qiluvchi yig`ilishda g`ayratli Umar o`zini davlat hokimiyatini meros qilib olish uchun eng munosib kishi deb atadi va mutlaqo kutilma-ganda Abubakrni yoqlab chiqdi: u to`s-to`polon avjiga chiqqan bir vaziyat-da Abubakrning qo`lini ko`tardi, uni noib va Allohning yuborgan vakili deb e`lon qildi. Shunday qilib, xalifalik islomning ko`pgina jarayonlari va muassasalari kabi kutilmaganda paydo bo`ldi. Ayni vaqtda Abubakrni saylash vaqtida shunday usulga ruxsat etildiki, bu usul islomgacha bo`lgan davrda qabila yo`lboshchilari bo`lgan sayidlarni 9 4 saylash chog`ida tatbiq etilgan edi. Ikki tomonlama prinsip: 9 3 Shiyalar dastlabki uch xalifani xalifalikni barbod qiluvchilar deb bilishadi va faqat Alini va uning qonuniy avlodlarini payg`ambar merosxo`rlari deb tan olishadi. Hozir ularning markazi Eron bo`lib, bu yerda XVI asrdan boshlab islom davlat dini hisoblanadi. Yamandagi zayditlar va ismoiliylar shiyalarning mazhablari hisoblanadi. 9 4 Sayid islomdan oldingi Arabistonda hukmronlikning birdan-bir mashhur tipi edi. Qabila boshlig`i, ba'zi birlashgan qabilalar boshlig`i bo`lgan sayidning obro`si shaxsiy hurmatga asoslangan bo`lib, u qisman uning kelib chiqishiga, lekin avvalo yo`lboshchining shaxsiy xislatlariga, saxiyligiga, qabiladoshlariga muomala

xalifaning qurayshlar qabilasidan kelib chiqishi va uning rasmiy ravishda saylanishi sunnalar islomida xalifalik bilan bog`liq bo`lib qoldi. Musulmon tadqiqotchilarining fikricha, Abubakr og`ir, vazmin, sof vijdonli va xayrihoh kishi bo`lib, o`ziga meros tariqasida topshirilgan dav-lat hokimiyati Mas`uliyatiga hushyorlik bilan qat`iy munosabatda bo`lgan. U o`zi hukmronlik qilgan ikki yil ichida ridda nomli arab qabilasining xavfli qo`zg`oloniga duch keladi. Qo`zg`olon payg`ambar vafotidan keyin ko`tarilgan edi. Aftidan, Abubakrning xalifalikni va islom ta`limotini himoya qilish bilan bir qatorda, davlat ichidagi tartibni mustahkamlash uchun vaqti qolmas edi. Xalifa Umar musulmon arab davlatini boshqarishni bu davlatning o`rnatilishi hal qiluvchi o`n yilligi davrida egalladi. Amerika olimi F. Xitti uni Muhammaddan (SAV) keyin ikkinchi musulmon diniy davlatining asoschisi deb ataydi. Umar yosh davlatning yirik istilolari davrida oddiy ma`muriy tashkilotlar tuzish tashabbuskori bo`ladi. Garchi bu yerda voqealar va tuzilmalar ancha sekinroq va izchillik bilan sodir bo`lgan bo`lsa-da, musulmonlar tarafdorlari bu aynan xalifa Umarning xizmati deb ko`rsatadilar. Ikkinchi xalifa hukmronlik qilgan davrda islom dinini shun-day darajaga ko`taradiki, bu davr keyingi yillar uchun islomning oltin asri bo`lib qoladi. Xalifa Umar dastlabki mustaqil sudyalarni tayinlaydi, harbiy nafaqa-lar uchun harbiy-qabila ro`yxatlarini joriy etadi. Harbiylarning bunday ro`yxatini tuzish xalifa tomonidan qaror qabul qilinganidan keyin zarur bo`lib qoldi. Mazkur qarorga binoan bosib olingan barcha yer mulklari harbiylar o`rtasida taqsimlanishi kerak bo`lsa ham, muayyan yer solig`i to`lash yo`li bilan avvalgi egalari mulki bo`lib qoladi. Davlat bu pullarni olib, o`z jangchilariga nafaqa to`laydi. Bu xuddi yer maydonlaridan olina-digan tovon - rentadan iborat edi. Bu arablarda katta yangilik bo`lib, ular boshqarishdagi rasmiyatchilik usullariga unchalik o`rganmagan edilar. So`ngra soliq tizimi hisoblash va hisobot tuzish ishlarini talab qilardi. Shu sababli bosib olingan yerlarda ularni joriy etishda ma`lum darajada Vizan-tiya va Eron tajribalaridan foydalanildi. Davlat yerlari va egalari tashlab ketgan yerlar bundan mustasno bo`lib, ular bevosita davlat mulki bo`lib qolardi. Harbiy-siyosiy gubernatorlar - valilar bilan bir qatorda (ular lavozim-ga o`tirish vaqtida tegishli viloyatning bosh masjidida o`zlarining tayin etilganligini o`qib berishlari lozim edi) xalifa harbiy viloyatga moliyaviy boshqaruv - aamila uchun yana arab vakilini ham tayinlardi. Barcha daro-madlar jamoat xazinasiga yoki davlat xazinasi (bayt-al-mol) ga tushardi, ularga dastlabki xalifalar patriarxal tarzda boshchilik qilishardi. Shunday qilib, xalifa Umar o`z hukmronligi davrida yagona musul-mon davlati dushmanlarining qarshiligini uzil-kesil bostirdi va Arabiston-da siyosiy birlik o`rnatdi. Ayniqsa, u yagona davlat apparatini tashkil etishga intildi va mamlakatda davlat boshqaruviga asos soldi. Xalifa Umar sudning vazifalarini ma`muriy vazifalardan ajratdi. Mahalliy hokimiyatlar sudlarning qaroriga aralashish huquqiga ega emas edilar. Oliy sudyalar xalifalarning o`zlari hisoblanar edi, joylarda qozilar sudya hisoblanardi, ular xalifa tomonidan tayinlanib, keng qilishda chapdastligiga bog`liq edi. Uning huzuriga qabiladoshlari istalgan vaqtda kelaverar, hech qanday rasmiyatchilik uni va unvonini himoya qilmas edi .

vakolatlarga ega edilar. Ular sud ishlaridan tashqari vasiylar tayinlashar, merosni taqsimlar va vaqf mulkini boshqarardilar 9 5 . Xalifa Usmon quraysh qabilasining umaviylar shajarasidan kelib chiqqan edi. Arab tarixchilarining ta`kidlashicha, u chinakam olijanob va shaxsan tartib- intizomli kishi edi, qolgan sohalarda esa unga o`z o`tmish-doshining g`ayrat- shijoati yetishmasdi. U ancha zaif bo`lib, o`z urug`i a`zolarining tayziqiga qarshi turolmasdi, shu sababli o`zi hukmronlik qilgan davrda davlatning ancha yuqori lavozimlarini, shu jumladan viloyat boshliqlari lavozimini umaviylar urug`ining a`zolari egallab olishdi. Shu tariqa, xalifa Umarning harbiy-aristokratik ma`muriyati uning kuchsiz merosxo`ri davrida haddan tashqari sun`iy bir ma`muriyatga ayla-nib qoldi. Umaviylar hukmron tayinlashda eski arab tanlov prinsipini vali-ahdlik (merosxo`rlik) prinsipi bilan almashtirishga erishdilar. Bu qoidani xalifalikning keyingi davrida butunlay bekor qilishning imkoni bo`lmadi. Saylov qoidalariga rioya qilish xalifa hayotligida uning o`zi tayinlagan o`rinbosarga viloyat beklari va davlatning obro`li kishilarini qasamyod qildirish orqali ta`minlanardi. Merosxo`rlik haqida aniq bir qonunning yo`qligi har xil tortishuv-larga sabab bo`lardi. Hukmdor ota o`zining eng iqtidorli o`g`lini valiahd etib tayinlashga harakat qilardi. Bunda yaqin qarindoshchilik prinsipi yot edi, bu esa yoshi ulug` erkak katta mavqega ega bo`lishiga asoslangan arab qabilaviy prinsiplariga zid kelardi. Shu sababli bo`lsa kerak, 14 ta umaviy xalifalardan faqat to`rttasigina o`z o`g`illarining valiahd (merosxo`r) bo`lishiga erishganlar. Umaviylar davrida davlat mutlaqlashtirilgan monarxiyaga aylanib ketdi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, arab tilida bizning umumiy siyosiy-huquqiy tushunchamizdagi «davlat» so`zi yo`q. Ibn Xaldun (1333-1406 yillar) kiritgan «daula» atamasi hozirda «davlat» deb tarjima qilinsa ham aslida «sulola» tushunchasiga mos keladi. Bu «qirollik», «qirol hokimiyati» tushunchalarini anglatuvchi «mamlakat» so`zida ham ifoda-langan bo`lib, arablarning o`ziga xos tafakkurini ko`rsatadi. Davlat tepasida xalifa turgan. Unga butun oliy hokimiyat tegishli bo`lgan. U qonun chiqarish, ijro etish va sud hokimiyatiga ega bo`lgan. U Allohning yerdagi vakili va noibi, Muhammad (SAV)ning merosxo`ri, shuningdek, imom, ya`ni xudoning yerdagi soyasi hisoblangan. Arab xalifaligining birinchi davrida xalifa saylanib qo`yilardi. Uma-viylar va Abbosiylar davrida xalifa lavozimi nasldan naslga meros bo`lib o`tadigan bo`lgan. Xalifa cheklanmagan hokimiyatga ega bo`lgan despot bo`lib qolgan. Arab xalifaligining birinchi davrida xalifalar xalqdan alohi-da bo`lishga intilmagan hamda kamtarona hayot tarzida yashagan bo`lsa-lar, Umaviylar va Abbosiylar juda boy-badavlat turmush kechirganlar. Umaviylar va Abbosiylar davrida ancha keng va nisbatan markazlashgan byurokratik apparat tashkil etilgan. Xalifa huzurida kengash (shuura) mavjud bo`lib, muhim ishlarni hal etgan. Xalifaning bevosita maslahatchisi va o`rinbosari, davlatda oliy man-sabdor shaxs 9 5 Qarang: Хайдарова М.С. Формирование и развитие мусульманского права в Арабском халифате в VII-VIII вв.//Quyidagi kitobda: историко-правовые иследования: проблемы и перспективы.М.,1982, 33- bet.

buyuk ministr bo`lgan. Ministr so`zi arabcha «og`irliklarni ko`taruvchi» degan ma`noni bildiradi. Buyuk ministr juda katta vakolatlar-ga ega edi. U xalifa nomidan davlatning daromad va xarajatlarini nazorat qilardi, amirlar va sultonlarni tayinlardi. U xalifa devonxonasi boshlig`i hisoblangan. Saroydagi muhim mansablar: xalifaning shaxsiy qo`riqchilari boshli-g`i; politsiya boshlig`i; boshqa mansabdor shaxslarni nazorat qiluvchi maxsus chinovnik edi. Davlat boshqaruvining markaziy organlari devonlar deb atalardi. Arab xalifaligida quyidagicha devonlar bo`lgan: Al-Xiroj - ichki ishlar devoni - moliyaviy ishlarga rahbarlik qilgan; Al-Xatim – xalifa kotibiyati hisoblangan, yashirin politsiya funksiyasini ham bajargan; Al-Rasoil - pochta va aloqa devoni bo`lgan. U pochtalarni va davlat yuklarini yetkazib bergan. Yo`llarni, karvon-saroylarni, quduqlarni quri-lishiga rahbarlik qilgan; Al-Mustaqilot - harbiylarni hisobga olish, armiyani ta`minlab turish vazifasini bajargan. Ushbu ko`rsatilgan to`rtta devon Umaviylar davrida tashkil topgan bo`lsa, Abbosiylar davrida devonlarning soni 10 taga yetadi. Devonlarning boshida xalifa tomonidan tayinlanadigan ministr, ya`ni rais-ud-devon turardi. Yuqoridagilardan tashqari, davlat xazinasi - bayt-al-mol ham bo`lib, u zakot solig`ini undirish ishlarini yuritgan. Armiya. Dastlab armiya asosan arab qabilalaridan va ko`ngillilardan iborat edi. Xalifa oliy bosh qo`mondon hisoblangan. U armiyadagi oliy va o`rta darajadagi zobitlar tarkibini tayinlagan va almashtirib turgan. Uma-viylar davrida har bir viloyatning o`z qurolli kuchlari (otryadlari) mavjud edi. Ularga tegishlicha viloyat hukmdorlari boshchilik qilgan. Abbosiylar davrida ulkan harbiy dengiz floti tashkil etiladi. Sud. Sud hokimiyati ma`muriy hokimiyatdan ajratilgan edi. Mahalliy hokimiyatlar sudyalarning qaroriga aralashish huquqiga ega bo`lmaganlar. 3. Musulmon huquqining asosiy belgilari Musulmon huquqi - shariat o`rta asrlardagi Sharq sivilizatsiyasining juda katta hodisasi hisob-lanadi. Bu huquqiy tizim Arab xalifaligi doirasida vujudga kelib, rasmiylashgan va asta-sekin xalqaro ahamiyat kasb etib borgan. Uning rivojlanish jara-yoni arab davlatchiligining VII asr boshida (Mu-hammad salollulohu alayxi vassallam davrida) kichik patriarxal diniy jamoadan VIII-X asrlarda (Umaviylar va Abbosiylar davrida) yirik impe- riyalardan biriga o`sib o`tishi jarayoni bilan chambarchas bog`liq. Arab xalifaligi qulagandan so`ng musulmon huquqi nafaqat o`zining ilgarigi ahamiyatini yo`qotdi, balki yanada taraqqiy etdi, xuddi o`rta asrlarda Yevropadagi rim huquqi singari «ikkinchi marotaba dunyoga keldi» hamda o`rta asrlardagi Musulmon huquqining vujudga kelishi va rivojlanishi xususiyatlari

Osiyo va Afrikaning u yoki bu darajada islomni qabul qilgan qator mamlakatlari (Misr, Hindiston, Usmoniylar imperiyasi va boshqa ko`pgina davlatlar)ning amaldagi huquqida ham musulmon huquqi arab istilosidan boshlab to «qizil imperiya» hukmronligi o`rnatilgunga qadar muhim o`zgarishlarsiz harakatda bo`ldi. Musulmon huquqi o`zidan oldingi Sharq huquqiy madaniyatining ko`pgina elementlarini, jumladan, islomga qadar Arabistonda va arablar tomonidan bosib olingan hududlarda harakatda bo`lgan huquqiy odatlar va an`analarni ham o`zida aks ettirdi. Masalan, Umaviylar davrida ancha vaqtgacha sosoniylar, Eron, Vizantiya huquqi, shuningdek, qisman rim hu-quqi ham ahyon-ahyon qo`llanib turilgan. Ushbu manbalar tashqi jihatdan va kam ahamiyatli bo`lsa-da, shariatning vujudga kelishida ma`lum o`rin tutgan. Lekin ularning oqibatda shariatning betakror va o`ziga xos, musta-qil va original huquqiy tizim sifatida shakllanishiga hech qanday aloqasi yo`q. Shariatning vujudga kelishida Muhammad (SAV) va dastlabki to`rtta xalifaning o`rni juda katta. Aynan ularning hukmronligi davrida musul-monlarning muqaddas kitoblari - Qur`oni Karim va Sunna tuzilgan. Shariat eng boshidan (hech bo`lmaganda dastlabki ikki asr mobayni-da) qat`iy diniy huquq sifatida vujudga keldi va rivojlandi. U islom ilo-hiyoti bilan uzviy qo`shilib ketdi, uning diniy axloqiy tasavvurlarini mu-jassam etdi. Islom ta`limoti bo`yicha diniy qoidalar yagona Alloh tomoni-dan o`rnatilgan tartib va qonunlarning bir qismi bo`lib, ular bilan butun dunyo boshqariladi. Ayniqsa dastlabki vaqtlarda umuman shariat va xusu-san fiqh 9 6 o`zida faqat huquqiy qoidalarni aks ettiribgina qolmay, diniy ta`-limot va axloqni ham mujassam etgan. Shariatda din, axloq va huquqning bunday qo`shilib ketganligi, bir-biridan ajralmaganligi, bo`linmaganligi o`ziga xos ifodasini shundan topgan ediki, uning normalari (qoidalari, ko`rsatmalari) bir tomondan ijtimoiy («kishilik») munosabatlarni tartibga solgan, ikkinchi tomondan esa - musulmonlarning Alloh bilan munosabat-larini (ibodat qilishlarini) belgilagan. Shariatning ilohiy tadbiq etilishi va diniy-axloqiy asoslari huquqni tushunishning, shuningdek, qonuniy va no-qonuniy xatti-harakatga baho berishning o`ziga xosligida o`z aksini topgan. Masalan, huquqning islom ilohiyoti bilan chambarchas bog`liqligi shariatda har bir musulmon tomonidan sodir etilishi lozim bo`lgan yoki mumkin bo`lmagan xatti- harakatlarning aniq ko`rsatib qo`yilganligida o`z ifodasini topgan. Shariatda barcha xatti-harakatlar dastlab ikki turga – xa-rom va halolga ajratilgan. Keyinchalik shariat shakllanib tugallangan davr-da beshta toifa vujudga kelgan. Bular: farz - bajarilishi qat`iy majburiy hi-soblangan xatti-harakatlar; mandub (sunnat) - majburiy emas, lekin ma`-qul, lozim deb hisoblangan normalar; muboh - ixtiyoriy normalar; makruh-noma`qul normalar; xarom - qat`iy ravishda taqiqlangan xatti- harakatlar. Bular ham huquqiy, ham axloqiy-diniy mazmunga ega bo`lib, majburlov-chi, tavsiya qiluvchi, yo`l qo`yuvchi, lekin jazo qo`llanilmaydigan, taqiq-lovchi va jazoga loyiq (mustahiq) xarakterdadir. Shariat me`yorlarining ilohiyligi, oldindan belgilab qo`yilganligi musulmonlar irodasining shariat doirasidagi erkinligi haqidagi masalaning juda katta ahamiyatini belgilay-di. Bu 9 6 Fiqh (arabcha – tushunish) – musulmon huquqshunosligi, shariat qonun-qoidalarini ishlab chiqish bilan shug`ullanuvchi islom ilohiyotining bir sohasi.

masalaga duch kelgan diniy-falsafiy maktablar turli mavqeni egalla-gan. Masalan, shunday maktablardan biri - jabariylar 9 7 ikki inson irodasi erkinligini butunlay inkor etgan. Ular inson taqdirini xudo mutlaq oldindan belgilab qo`ygan, hech qanday iroda va faoliyat erkinligi yo`q, bular faqat xudoda mavjud, inson esa ana shu faoliyatni o`zlashtirib olish imkoniyati-gagina ega, degan ta`limotni ilgari surganlar. Shariat uchun, ayniqsa uning rivojlanishidagi dastlabki bosqichlarda, musulmonning huquqlariga emas, balki uning Alloh oldidagi burchlariga e`tibor berish xarakterlidir. Shariatda musulmonlarning bunday majbu-riyatlarini o`rnatuvchi normalar juda ko`p bo`lib, ular musulmonning bu-tun hayotini (har kuni besh vaqt namoz o`qishi, ro`za tutishi, dafn maro-simlariga rioya qilishi va hokazo faoliyatini) belgilaydi. Shariat normalari-ning o`ziga xos xususiyati aynan ushbu normalarning faqat musulmonlarga va musulmonlar o`rtasidagi munosabatlarga tadbiq qilinishida ekanligi ham tasodifiy emas. Ilk islom va shariatga jamoa tuzumidan o`sib chiqqan normalar - qoidalar xosdir. Bunday normalarda kollektivchilik, rahmdillik, mayib-majruh va boshqa nochor kishilar haqida g`amxo`rlik elementlari saqlanib qolgan edi. Biroq albatta shariatda insonning xudo oldida ojizligi haqidagi, unga so`zsiz itoat etishi haqidagi tasavvurlar ham o`z ifodasini topgan. Qur`oni Karimda musulmon uchun sabr- toqat va mo`minlik zarurligi alohida ta`kidlanadi: «Sabr qiling, Alloh sabr qiluvchilar bilan». Shu tariqa shariatda musulmonning xalifaga va davlat hokimiyatiga bo`ysunish majburiyati mustahkamlangan: «Allohga bo`ysuning va uning elchisiga va oralaringizdagi hokimiyat egalariga itoat eting». Shariatning dastlab o`ta ilohiy-diniy xarakterda bo`lganligi uning hu-quqiy tuzilishi va tushunchalarining o`ziga xosligini belgilagan, aql-idrok-ka asoslangan huquq ijodkorlik faoliyatiga to`sqinlik qilgan. Biroq, VIII-IX asrlarda shariat patriarxal jamoa va qabilaviy idrok qilish doirasidan tashqari chiqib, feodallashayotgan ijtimoiy munosabatlar bilan to`qnash kelgan va juda ko`p musulmon ilohiyotchi huquqshunoslarining faol sa`i-harakatlari sharofati bilan tobora ko`proq darajada aql-idrokka asoslangan huquq sifatida namoyon bo`la boshlagan. Musulmon huquqshunos olimlari shariatning asosiy va an`anaviy qoidalarini saqlab qolgan holda sof yuridik tabiatga ega bo`lgan ko`pdan-ko`p huquqiy ta`limotlar va normalar ishlab chiqdilar. Abu Hanifa an-Nu`mon ibn Sobit (699-767 yillar), Malik ibn Anas Abu Abdulloh (721-795 yillar), Abu Abdullo Muhammad ibn Idris ash-Shofi`iy (767-820 yillar), Ahmad Abu Abdulloh ash- Shayboniy ibn Hanbal (tug`ilgan yili ma`lum emas-825 yillar) va boshqalar musulmon dunyosida juda mashhur va nufuzli bo`lganlar. Abu Hanifa sunniylikdagi hanafiya mazhabining asoschisi va imomi, ilohiyotchi fiqhshunoslardan biri bo`lib, shariat huquqini tartibga solgan, qiyosni tadbiq etgan, istihon (manbalar asosida chiqarish mumkin bo`lgan xulosa yoki hukmlardan musulmonlar jamoasi uchun maqbulrog`i va foy-dalirog`ini qabul qilish) prinsipini ishlab chiqqan, mahalliy huquq norma-larini (odatni) shariat bilan kelishtirib qo`llashni joriy etgan, huquqshunos-likka ratsionalizm elementlarini 9 7 Jabariylar (arabcha jabr qilish, majburlash degani) – VII asr oxiri va VIII asr boshida islom ilohiyotida paydo bo`lgan ilk oqim tarafdorlari.

kiritgan. Undan yozma asarlar qolmagan, lekin ayrim manbalarga ko`ra, u «Buyuk huquqshunoslik» («Al-fiqh al-akbar») nomli mashhur kitobning muallifi hisoblanadi. Malik ibn Anos molikiya mazhabining asoschisi, ilohiyotchi faqih-lardan biri bo`lib, islom diniy huquq tizimini ishlab chiqishda konservativ mavqeda turgan, Muhammad (SAV) davridagi an`analarni yoqlab chiqqan, ya`ni «ashob al- hadis» («hadis tarafdorlari») oqimining yirik namoyondasi bo`lgan. Uning yagona asari - «Al-Muvatta`» («Ommaviy», «Barchaga tushunarli» ma`nosida) bo`lib, ilk hadis to`plamlaridan biri hisoblanadi. Muhammad ibn Idris ash-Shofi`iy sunniylikdagi shofi`iya mazhabi-ning asoschisi va imomi, ilohiyotchi faqihlardan biri bo`lib, Makkada ya-shagan, hadislar va fiqxni o`rgangan, 810 yildan Bog`dodda o`z ta`limotini targ`ib qilgan. Shofi`iy o`z asarlarida islom huquqini an`anaviy normalar bilan bog`lashga intilgan. U fiqh asoslariga to`la ta`rif bergan, ijmo`dan foydalanishga e`tibor qilgan. Uning asosiy asarlari shogirdlari tomonidan «Kitob al umma» to`plami shakliga keltirilgan. Ibn Hanbal hanbaliya mazhabining asoschisi va imomi bo`lib, izchil, e`tiqodi mustahkam sunniylikni himoya qilgan va mu`taziliylarga qarshi kurashgan. Uning ta`limoti XVIII asr oxirlarida vahhobiylarning shakl-lanishiga asos bo`lgan. Diniy huquq va hadisshunoslik sohasidagi 6 jildlik «Musnad» («Suyanchiq» yoki «Tirgak», Qohira, 1895) nomli asari hozir-gacha yetib kelgan. O`rta asrlardagi, ayniqsa dastlabki paytlardagi, musulmon huquqini tavsiflovchi muhim belgilardan biri uning nisbatan yaxlitligi, butunligida edi. Unda yakka xudo - Alloh haqidagi tasavvurlar bilan birga universal xarakterga ega bo`lgan yagona huquqiy tartibot haqidagi g`oya ham o`rnatilgan. Darhaqiqat, dastlab Arabiston yarim orolida vujudga kelgan musulmon huquqi xalifalikning chegaralari kengaya borishi bilan ko`pdan-ko`p yangi hududlarga tarqalgan. Biroq, musulmon huquqi avvalo hududiy emas, diniy, masjidlarga oid prinsip asosida maydonga chiqqan. Har bir musulmon u qayerda, qaysi mamlakatda bo`lishidan qat`i nazar, shariatga rioya qilishi, islomga sodiq qolishi lozim. Islomning asta-sekin keng tarqala borishi va jahon dinlari-dan biriga aylanishi bilan shariat o`ziga xos jahon huquqiy tizimi bo`lib qolgan. Shariatning ana shunday yaxlit, bir butun huquqiy tizim sifatida maydonga chiqishi uning g`arbiy Yevropa mamlakatlari huquqidan farq qiluvchi muhim jihatlaridandir. Ma`lumki, g`arbiy Yevropa mamlakatlari-da huquq xilma-xilligi, bir butun, yaxlit emasligi, harakat doirasining cheklanib qolganligi, ichki qarama-qarshiliklari va boshqa jihatlari bilan tavsiflanadi. Shariat diniy huquq sifatida Yevropa mamlakatlaridagi kanonik (di-niy, muqaddas, qat`iylashgan, o`rnak bo`lib qolgan) huquqdan ham farq qilib, ijtimoiy va cherkov hayotining faqat aniq ko`rinib turgan sohalarini-gina emas, balki keng qamrovli va juda ko`p masalalarini o`z ichiga olgan huquqiy tizim sifatida maydonga chiqadi. Musulmon huquqi-shariat dast-lab Osiyo va Afrikaning bir qator mamlakatlarida o`rnatilgan bo`lsa, so`ngra vaqt o`tishi bilan uning harakat doirasi O`rta Osiyo, Kavkaz orti, Shimoliy, shuningdek, qisman Sharqiy va G`arbiy Afrikaga, Janubiy-Shar-qiy Osiyodagi qator mamlakatlarga ham tarqaladi.

Biroq islom va shariat-ning bunchalik shiddat bilan va keng tarqalishi unda tobora mahalliy xusu-siyatlarning namoyon bo`lishiga olib kelgan. Buning natijasida alohida hu-quqiy institutlarni sharhlash va muayyan huquqiy nizolarni hal qilishda shariatda turli qarama-qarshiliklar, turli xil yondoshuvlar yuzaga kelgan. Oqibatda esa islomda turli oqimlar, yo`nalishlar va mazhablar paydo bo`lgan. Islomda yuz bergan dastlabki ixtiloflar natijasida VII asrning II yarmida unda uchta asosiy yo`nalish - xorijiylar, sunniylar, shialar paydo bo`lgan. Xorijiylarning bo`linishi jarayonida paydo bo`lgan sektalar (azraqi-lar, sufriylar va boshqalar) asosan o`rta asrlarda yo`qolib ketib, ulardan faqat bittasi ibodiylar (abodiylar) hozirgacha saqlanib qolgan. Sunniylik eng katta yo`nalish bo`lib (hozir jahondagi barcha musul- monlarning qariyb 92,5 foizi sunniylar hisoblanadi), u islomda doimo ortodoksal oqim deb tanilgan, unda ixtiloflar kam bo`lgan. Shuning uchun sunniylik ichidan o`rta asrlarda hech qanday sektalar ajralib chiqmagan. Yangi davrda vahhobiylar diniy-siyosiy oqimi va o`ziga xos sekta sifatida shakllangan ahmadiya sunniylikdan ajralib chiqqan. Shialik sunniylikka nisbatan oppozitsiyada turgan yo`nalish bo`lib, undan bir necha sekta ajralib chiqqan. O`rta asrlardayoq yo`qolib ketgan qarmatlar, hashshoshiylar, hozirgacha mavjud bo`lgan imomiylar, ismoi-liylar, druzlar, zaydiylar, nusayriylar (alaviylar), aliilohiylar, yangi davrda paydo bo`lgan bobiylar, behoiylar shular jumlasiga kiradi. Sunniylik yo`nalishi «Ahli sunna val jamoa» deb ataladi va 4 ta fiq-xiy: hanafiy, shofi`iy, molikiy, hanbaliy va 2 ta aqidaviy: ash`ariy va motu-ridiy mazhablaridan iborat. Sunniylar mazhablar bo`yicha quyidagicha nis-batda bo`lganlar: hanafiylar - 47 %, shofi`iylar - 27 %, molikiylar - 17 %, hanbaliylar - 1,5 %. Shia yo`nalishi ismoiliy, ibodiy, ja`fariy, zaydiy maz-hablarini o`z ichiga olib, dunyodagi musulmonlarning 7,5 % ni tashkil qiladi. Sunniylik tarafdorlari asosan Osiyo va Afrikada (Pokiston, Bangla-desh, Hindiston, Indoneziya, Malayziya, Xitoy, Afg`oniston, Turkiya, Ara-biston yarim oroli va Fors ko`rfazi atrofidagi arab mamlakatlarida, Suriya, Livan, Iordaniya, Eron, Shimoli-Sharqiy va G`arbiy Afrika mamlakatlari-da), shuningdek, MDHda (Ozarbayjon va Tojikistonning tog`lik rayonlari-dan tashqari), Bolgariya, Yugoslaviya, Albaniya, Kipr va AQSHda ya-shaydilar. Sunniylik VII asrning II yarmida Arabistonda vujudga kelgan. VIII-XII asrlarda arab xalifligidagi diniy- siyosiy kurashlar jarayonida is-lomda yirik yo`nalish sifatida shakllangan. Sunniylar Qur`on bilan birga Sunnaga ham e`tiqod qiladilar, unda Muhammad (SAV) va xalifa Ali bilan bir qatorda, shialik tarafdorlari rad etadigan dastlabki xalifalar (Abubakr, Umar, Usmon) ham e`tirof etiladi. Sunniylikda to`rtta diniy- huquq maz-habi mavjud, ulardan hanafiya bilan shofi`iya MDHda yashaydigan musul-monlar orasida ham tarqalgan edi. Sunniylik bilan islomdagi ikkinchi asosiy yo`nalish-shialik o`rtasi-dagi hokimiyat masalasida (sunniylik xalifalik hokimiyati, shialik esa imo-mat tarafdori), ayrim diniy marosim va an`analar (masalan, azon, mut`a, shaxsey- vaxsey, mazdiylik va h. k.)da birmuncha tafovutlar bor. Islomda oqimlar va mazhablar

Shialik (arabcha - guruh, tarafdorlar) - islomdagi asosiy yo`nalishlar-dan biri. O`zining tarqalishi va ijtimoiy-siyosiy mohiyati jihatidan sunniy-likdan keyingi o`rinda turadi. Shialik VII asr o`rtalarida xalifa Ali hoki-miyati tarafdorlaridan iborat siyosiy guruh sifatida vujudga kelgan. VII asr oxirlariga kelib Iroq va Eronda keng tarqalgan va islomdagi mustaqil diniy yo`nalishga aylangan. Shialik diniy-aqidaviy ta`limotda, marosim va urf-odatlarda ortodoksal sunniylikdan ma`lum darajada farq qiladi. Diniy-siyo-siy harakat sifatida xalifalar hokimiyatiga qarshi kurash olib borgan feodal guruhlarning, hatto xalq qo`zg`olonchilarining mafkurasi sifatida ham maydonga chiqqan. Shialik aslida feodal guruhlar o`rtasidagi hokimiyat uchun kurash oqibatida vujudga kelgan bo`lsa-da, bu ixtiloflar ko`pincha diniy ta`limotdagi tafovut shaklida namoyon bo`lgan. Shialik tarafdorlari (shialar) sunniylar kabi Qur`onni ilohiy deb e`tirof etadilar, lekin xalifalar davrida uning ayrim qismlari tushirib qoldirilgan deb hisoblaydilar. Shialik ilohiyotchilari Qur`onning mazmunini majoziy talqin qilish yo`li bilan o`z ta`limotlarini asoslaydilar. Sunnada esa ular faqat Ali va uning tarafdorlari nomi bilan bog`liq bo`lgan hadislarni tan olganlar va shunday hadislardan iborat mustaqil to`plamlar tuzganlar. Bu to`plamlar Axbor deb atalgan. Sunniylikda e`tirof etilgan diniy aqidalardan farq qilib, shialikda tavhid, adl, nubuvvat, imomat, qiyomatdan iborat 5 ta aqidaga e`tiqod qilinadi. Bulardan to`rt aqida-tavhid (Allohning yagonaligini e`tirof etish), adl (ado-lat, Allohning odilligi, ya`ni taqdir aqidasi), nubuvvat (payg`ambarlik), iyomat yoki ma`od (oxirat kunining kelishi va o`lganlarning tirilishi) asosan sunniylik ta`limoti bilan mos tushadi. 5-aqidaga e`tiqodda imomat (imomlar hokimiyatini e`tirof etish) sunniylikka va sunniy xalifalar hoki-miyatiga zidligi bilan farq qiladi. Shialik Ali va uning avlodlaridan iborat o`n ikki imom hokimiyatini tan oladi. Shu munosabat bilan barcha xalifa-larni xususan dastlabki xalifalardan Abubakr, Umar va Usmonni hoki-miyatni zo`ravonlik bilan egallab olgan shaxslar sifatida qoralaydi. 874-878 yillar orasida 7-9 yoshida bedarak yo`qolgan (tarixiy nuqtai nazardan o`ldirilgan bo`lishi kerak) 12-imom Muhammad Al-Mahdiyni ular «yashi-ringan» hisoblaydilar, zamona oxir bo`lganda uning qaytib kelishini va adolat o`rnatishini kutadilar (imomi mahdiy, imomi oxir zamon). Bu tasav-vur ma`lum darajada sunniylikda ham tarqalgan. Ba`zi urf-odat va maro-simlarda, shariat normalarida ham shialik bilan sunniylik o`rtasida ma`lum tafovutlar bor. Shialar sunniylar kabi Makka va Madinani «muqaddas» hisoblash bilan birga, imom Husaynga motam tutadilar, «shaxsey-vaxsey» deb nom olgan motam yurishlari o`tkazadilar va h.k. O`rta asrlarda shialar ichida ham ixtiloflar yuz bergan, natijada ko`p sektalar vujudga kelgan. Bulardan zaydiylar, ismoiliylar, ibodiylar va boshqalar hozir ham mavjud. Shialik hozirgi vaqtda Eronda hukmron e`tiqod hisoblanadi. Iroq, Afg`on- iston, Hindiston va Pokistonda shialar bor. Shialik MDH hududida Ozar-bayjon va Tojikistonda (Pomirda ismoiliylar) dindorlar orasida saqlanib kelmoqda. Xorijiylar (arabcha - ajralib chiqqan, isyonchi) - islomdagi ilk oqim tarafdorlari. Xalifa Ali bilan umaviylar o`rtasidagi kurash davomida VII asrning II yarmi boshlarida vujudga kelgan. Taxt uchun kurashda Ali Muoviya tarafdorlari (umaviylar) bilan muzokara olib borishga ko`ngan. Bu hol Ali haqiqiy vorislik huquqiga ega deb hisoblagan tarafdorlarining o`rtasida norozilik tug`dirgan.

Qo`shinning bir qismi (12 ming kishi) Alini kelishuvchanlikda ayblab, undan ajralib ketgan va keyinchalik Aliga ham, umaviylarga ham babbaravar qarshi kurash boshlagan. Ana shu guruh ta-rafdorlari xorijiylar deb nom olgan. Xorijiylar harakati arablar tomonidan bo`ysundirilgan Iroq va Eron aholisi, oddiy arab- musulmonlar hamda mehnatkashlar ommasi manfaatini ifodalagan demokratik harakat bo`lgan. Ular o`zlarini haqiqiy musulmon deb hisoblaganlar. Xorijiylar «dindan qaytgan», yo`qotilishga mahkum etilgan deb e`lon qilingan siyosiy va g`oyaviy raqiblarga nisbatan murosasiz bo`lganlar. Xorijiylar ta`limotiga ko`ra, xalifa diniy jamoa tomonidan saylanadi va jamoaga bo`ysunadi; har qanday taqvodor musulmon (hatto qul yoki negr bo`lsa ham) xalifa bo`lib saylanishi mumkin; agar xalifa jamoa manfaatlarini himoya qilmasa vazi-fasidan bo`shatiladi va hatto qatl etiladi. Xorijiylar fikricha, e`tiqod amaliy faoliyat bilan mustahkamlanishi lozim. E`tiqod, gunohkor kishilarni jazo-lash masalalarida xorijiylar murji`iylarga qarama-qarshi turganlar. Keyin-chalik xorijiylar bir necha mayda guruhlarga bo`linib ketgan. Umaviy va abbosiy xalifalar VII-IX asrlarda xorijiylarga qarshi keskin kurash olib bordilar. Buning natijasida xorijiylarning ko`pi qirib tashlandi, ularning qolganlari Shimoliy Afrikada o`z davlatini vujudga keltirdilar. Xorijiylar xalifalikdagi ko`pgina qo`zg`olonlarga (Zinjiylar qo`zg`oloni, Abu Muslim qo`zg`oloni va boshqalar) qatnashganlar. Hozirgi davrda xorijiylarning ibodiylar sektasi mag`rib mamlakatlarida (Jazoir, Tunis va boshqalarda), Ummon, Tanzaniyada uchraydi. Islomdagi oqimlarning yana bir turi mazhablardir. Masalan, sunniy-likda fiqhiy maktablardan tashqari aqidaviy muammolarda ixtilofga bor-gan ko`pgina mazhablar mavjud bo`lib, ular asosan quyidagi masalalarda bir-biridan farq qiladi: 1. Oliy hokimiyat (imomat, xalifalik) masalasi. 2. Imon masalasi. 3. Qazo va qadar masalasi. 4. Allohning zoti va sifatlari masalasi. 5. Fiqhiy masalalar. Har qanday musulmon fiqhda ma`lum maktab yoki mazhabga (masalan, hanafiylikka) erishgan bo`lishi bilan bir vaqtda, imon masalasida ash`ariy, qadr masalasida qadariy, sifat masalasida esa mu`taziliy aqidasida bo`lishi mumkin. Albatta, bunday holat kam uchraydi. Chunki yirik mazhab sohiblari nafaqat bir yo`nalishda, balki islomdagi barcha masalalar bo`yicha o`z fikrlarini bildirganlar. Azaldan bizning yurtimizda fiqhda hanafiylik, aqidada esa moturidiylik maktabi ta`limotlariga rioya qilib kelingan. Lekin usul (asosiy masalalar)da yuqorida sanab o`tilgan sunniylik mazhablari orasida hech qanday ixtilof, qarama- qarshilik yo`q. Ularning barchasi «to`g`ri yo`ldan boruvchi» deb e`tirof etilgan. Hanafiya - sunniylikdagi diniy-huquq mazhablaridan biri. Abu Hani-fa an- Nu`mon asos solgan. Undan keyin hanafiya mazhabi qonunlari Abu Yusuf Yoqub (795 yilda vafot etgan), Muhammad ash-Shaybon (804 yilda vafot etgan), Quduriy (1036 yilda vafot etgan) va boshqalar asarlarida ish-lab chiqilgan. Iroqda vujudga kelib, islom tarqalgan barcha mamlakatlarda, jumladan, Xuroson va Movarounnahrda ham keng yoyilgan. Burhoniddin Marg`inoniyning «Hidoya» to`plami bu mazhabning asosiy shariat qo`llanmasi sifatida tanilgan. Hanafiya

qonunlari nisbatan yumshoqroq va qulayroqligi, xalqlarning mahalliy an`analarini e`tiborga olganligi sababli keng yoyilgan. Sunniylik yo`nalishiga mansub bo`lgan musulmonlarning uchdan bir qismidan ko`prog`i bu mazhabga kiradi, u bir necha arab dav-latlarida, Afrikaning ayrim mamlakatlarida, Turkiya, Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Afg`oniston, Xitoy musulmonlari orasida tarqalgan. Ularda hanafiya mazhabi qonunlari hozirgi davrda ham o`z ta`sirini saqlab qolgan. Shofi`iya - sunniylikdagi Shofi`iy asos solgan diniy-huquq mazhab-laridan biri. Suriya va Misrda shakllangan, o`rta asrlarga kelib Yaqin Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan. Keyinchalik bu mazhabning ta`sir doirasi torayib borgan. Hozirgi vaqtda Misr, Indoneziya musulmonlari ora-sida, Sharqiy Afrika mamlakatlarining ba`zilarida, qisman Suriyada va ja-nubiy arab sultonliklarida shofi`iya mazhabi diniy-huquq tizimiga amal qiluvchilar bor. Ijtimoiy taraqqiyot natijasida musulmon mamlakatlarida shariatning, jumladan, shofi`iya mazhabining huquqiy hayotdagi ta`siri borgan sari susaymoqda. Shofi`iy o`z asarlarida islom huquqini an`anaviy normalar bilan bog`lashga intilgan. Sunniylikdagi yana bir diniy-huquq mazhabi - Malik ibn Anas tomo-nidan asos solingan malikiyadir. Bu mazhab tarafdorlari huquq masalalari-da ratsionalistik metodga, ya`ni Qur`on va hadislarni aqlga asoslangan hol-da talqin qilishga qarshi chiqqan. Bu mazhab dastlab Hijoz va Madinada, keyin boshqa mamlakatlarda tarqalgan. Hozirgi davrda malikiya mazhabi Tunis, Jazoir, Marokash, Liviya va ayrim boshqa mamlakatlarda musul-monlar o`rtasida ta`sirga ega. Va nihoyat, sunniylikdagi so`nggi mazhab hanbaliya bo`lib, unga Ibn Hanbal asos solgan. Hanbaliya huquq tizimi o`ta torligi, har qanday ko`ri-nishdagi «yangilik»ka, diniy masalalarda erkin fikr yuritishga qarshiligi, shariat normalariga rioya etishga qat`iy mutaassibligi bilan ajralib turgan. Hanbaliya tarafdorlari Qur`on va hadislarni erkin talqin etish yo`lidagi har qanday urinishlarni qoralaganlar. Shuning uchun ham bu mazhab keng tar-qalmagan. Faqat IX asrning II yarmida Arab xalifaligida mu`taziliylarning va ilohiyot sohasidagi hurfikrlilikning ta`qib ostiga olinishi tufayli hanba-liya bir muncha kengaygan va XII asrda mustaqil mazhabga aylangan. X asrda Eronda, XI asrdan XV asrgacha Suriya va Falastinda hanbaliya iz-doshlari ko`p bo`lgan. Undan keyingi asrlarda hanbaliya tarafdorlari yana kamayib ketgan. XVIII asrda paydo bo`lgan vahhobiylar hanbaliya taraf-dorlari bo`lib chiqqan. Vahhobiylar Saudiya Arabistonida hokimiyatni qo`lga olgach (XX asrning 20-yillari), hanbaliya qonunlarini amalga kirit-ganlar. U yerda hanbaliyaning ilk islomga xos qonunlari hozir ham amal-da. Hanbaliya Saudiya Arabistonidan boshqa mamlakatlarda kam uchray-di. Islomda ikkinchi yo`nalish - shialik ham ismoiliy, ibodiy, ja`fariy, zay- diy kabi mazhablarni 9 8 o`z ichiga oladi. 4. Musulmon huquqining manbalari 9 8 Ushbu mazhablar haqida batafsil ma'lumotlar quyidagi manbada berilgan: Xusniddinov Z. Islom: yo`nalishlar, mazhablar, oqimlar.-T.: «O`zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2000.

Musulmon huquqining manbalarini asosan shariat, urf-odatlar va qo-nunlar tashkil etadi. «Shariat» so`zi arabcha «sharia», «shar`» so`zlaridan olinib, uning lug`aviy ma`nosi «suvga olib boradigan yo`l» deganidir. Shunga asosan, shariat to`g`ri yo`l, ilohiy yo`l, qonunchilik degan ma`no-larni anglatuvchi islom diniy huquq tizimidir. Shariatda sof huquqiy masa-lalardan tashqari axloqiy normalar va amaliy diniy talablarga ham qonun tusi berilgan. Ilk islomda jamiyatni huquqiy boshqarish Qur`on asosida olib borilgan. Feodalizm rivojlanishi bilan musulmonlarning barcha ijtimo-iy-iqtisodiy va diniy faoliyatini qamrab oluvchi qonunlar majmuasiga ehti-yoj tug`ilgan. Islom ilohiyotchilari bir necha asr mobaynida shariat qonun-larini ishlab chiqqanlar. Shariatga asos qilinib Qur`on va sunna, keyincha-lik ijmo` va qiyos olingan. Ular fiqxda shariat manbalari (usul al- fiqh) deb e`tirof etilgan. Shariat diniy-huquqiy tizim sifatida XI-XII asrlarda tugal shakllangan. Islomdagi sunniylik va shialik shariat tizimlari o`rtasida ma`-lum tafovut bor. Sunniylikda hanafiya, malikiya, shofi`iya va hanabaliya mazhablarining, shialikda esa ja`fariya mazhabining o`ziga xos huquqiy tizimlari mavjud. Shariatda davlat (xalifalik) huquqi normalari, majburiyat, meros, jinoyat, jazo va oila-nikoh huquqlari, shuningdek, sud yuritish, vasiylik ko`rsatmalari berilgan. Shariat xususiy mulkni xudo tomonidan belgilangan, doimiy va o`zgarmas deb hisoblaydi. Shariatda, shuningdek, namoz o`qish, ro`za tutish, zakot, haj kabilar haqida batafsil ko`rsatmalar keltirilgan. Shariatning asosiy manbalari to`rtta va ular o`zgarmas hisob-lanadi. Bular: Qur`oni Karim, Sunna, ijmo` va qiyosdir. Qur`oni Karim 9 9 Islom dinining asosiy muqaddas kitobi va shariat-ning eng asosiy manbaidir. Islom an`anasida Qur`on Alloh tomonidan Muhammad (SAV)ga 23 yil mobaynida (610-632 yillarda) hazrati Jabroil alayhissalom (farishta) orqali vahiy qilingan (uqtirilgan) deb tasavvur eti-ladi. Qur`onning nozil qilinishi - vahiy qilib yuborilishi muqaddas rama-zon oyining yigirma yettinchi kuni kechasi boshlangan hisoblanadi. Shu sababli bu muqaddas deb ro`za tutilgan kunning yigirma yettinchi kechasi esa «Laylat ul-Qadr», ya`ni qudrat kechasi, ilohiy qudrat namoyon bo`lgan tabarruk kecha deb ulug`lanadi. Qur`onda islom aqidalari, e`tiqod talablari, huquq va axloq me`yorlari, inson uchun foydali bo`lgan, har bir zamonga to`g`ri keladigan hikmatli hukmlar yozilgan. Qur`oni Karimning asosiy mavzusi va maqsadi, bashariyat tafakkurida ko`pxudolikka barham berish, yakka xudolikni targ`ib qilish va Islom dinini o`rnatishdir. Qur`oni Karim 30 pora, 114 sura (tizma, qator), 6236 oyat (modda) dan iborat bo`lib, oyatlarning 63 foizini Makkada, 37 foizini Madinada nozil bo`lgan oyatlar tashkil etadi. Ya`ni Qur`on suralarining 95 tasi 13 yil davomida Makka shahrida nozil bo`lib, makkiy suralar deb ataladi. Ular-ning 19 tasi esa 622 yili yuz bergan hijratdan keyin 10 yil davomida Madi-nada nozil bo`lib, madiniy suralar deb qabul qilingan. Bu ikki turkum su-ralarning farqi shundaki, makkiy suralar asosan e`tiqod, ibodat masalala-rini, oliy axloqiy fazilatlar, erkin fikrlik, ilmu tafakkurni targ`ib qilishga qaratilgan bo`lsa, madiniy suralar fiqhiy ahkom- muomalot, jinoyat va jazo, ommaviy munosabatlar, sulhu tinchlik bitimlari va musulmonlararo bosh-qa aloqalarga tegishlidir. Makkiy suralarda ko`pincha «Ey 9 9 Qur'on – arabcha «qiroat», o`qimoq degani.

iymon keltir-ganlar, Ey mo`minlar!» deb, madiniy suralarda esa asosan «Yo ayyuhan-nos!» (Ey odamlar, ey insonlar) deb xitob qilinadi. Makkiy suralar 4780 ta, madiniy suralar 1456 ta oyatdan iborat. Qur`oni Karim Muhammad (SAV) tomonidan hali jam qilinib to`p-lam holiga keltirilmagan edi. Muhammad (SAV) vafot etgan vaqtlarida Qur`on ayrim sahobalar, tomonidan to`liq yod olinib, xurmo po`stloqlari-ga, toshtaxtalarga, teri va boshqa narsalarga yozib qo`yilgan edi. O`sha davrlarda Qur`onni to`liq yod olgan sahoba-hofizlardan 30 kishi sanab o`tilgan. Rasulullohning 24 nafar vahiy yozuvchi kotiblari bo`lgan. Ular navbatma-navbat kotiblik qilganlar. Rasululloh mirzalaridan eng mashhuri Zayd ibn Sobit raziyallohu anhudir. Payg`ambarimiz davrlarida Qur`onni to`plam, muqovalangan qilib jam qilinmaganligining sababi Rasululloh Qur`onning ba`zi hukmlariga, uning tilovatiga bekor qiluvchi oyatlar yoki yana yangi oyatlar kelib qolarmikan deb kutganlaridadir. Zotan, ilk Qur`on mufassiri ham hazrati payg`ambarning o`zlaridir. Ma`lumki, Muhammad alayhissalom o`qish-yozishni bilmaganlar. Ul zot Qur`on oyatlarini farishta Jabroil alayhissalomdan eshitib, yod olganlar va sahobalariga aytib, o`qitib, uqtirib turganlar, ular esa yodlab olganlar. Payg`ambarimiz har bir yangi oyatni qaysi suraga taalluqli ekanligini va o`rnini kotiblariga (mirzalarga) tushuntirib turganlar. Qur`on suralari shu tariqa 23 yil davomida yod olingan va xatga bitilgan. Qur`oni Karim tarixan uch marotaba jam qilindi. Birinchi marotaba payg`ambar alayhissalom zamonlarida, ikkinchi marotaba xalifa Abu Bakr siddiq davrlarida va uchinchi marotaba xalifa Usmon zunnurayn vaqtida Bani Quraysh qiroatida (lahjasida) jamlanib kitob holiga keltirildi. Qur`oni Karim xalifa Usmon farmoniga muvofiq qadimgi arabcha kufiy xatda 6 nusxa yozilgan, ularning har biriga quraysh qiroati bilan o`qishni o`rgatadigan bir qori-hofizni qo`shib, Makka, Shom, Basra, Kufa va Madina ahli uchun yuboriladi, oxirgisini xazrati Usmon o`zlari uchun olib qolganlar. Ana shu oltinchi kitob ustida hazrati Usmon shahid bo`l-dilar va muborak qonlari Qur`on sahifalariga to`kildi. Xalifa Usmon Qur`onini Amir Temur Basradan Samarqandga keltir-gan. 1869 yilda Turkiston general-gubernatori Konstantin fon Kaufman buyrug`i bilan podpolkovnik Serov uni Peterburgga olib ketdi. Mazkur Qur`on ikkala tarafiga yozilgan 353 varraq - 706 betdan iborat bo`lib, varaqlari bo`yi 68 santimetr, eni esa 53 santimetr. 1917 yildagi davlat to`ntarilishidan keyin Peterburgda tuzilgan Islom sho`rosi tashkilotining talabi va Leninning 1917 yil 9 dekabrda chiqargan farmoyishi bilan mazkur Qur`on Rossiya musulmonlariga qaytarib berildi: Ufa diniy nazorati qarorgohida 1924 yilgacha saqlandi. Shundan keyin Turkistondagi tarixiy muzeylar va qadimiy osori atiqalar ishi bo`yicha tu-zilgan qo`mitaning talabnomasi va Rossiya hukumatining qaroriga asosan xalifa Usmon Qur`oni 1924 yil 18 avgustda zo`r tantana bilan Turkiston muxtor jumhuriyati poytaxti - Toshkentga olib kelindi va hozirgacha avay-lanib, e`zozlanib ko`z qorachig`idek saqlanmoqda.

Qur`onda fiqhiy-huquqiy masalalarga ko`pincha umumiy yondo-shiladi va ayrim masalalar batafsil yoritiladi. Mashhur fiqhshunos olim doktor Muhammad Yusuf Muso ko`rsati-shicha, fiqhiy-huquqiy masalalar bo`yicha Qur`onda quyidagi sohalarda oyatlar mavjud: 1. Xaqqulloh (amaliy ibodatlar) bo`yicha - 140 ta oyat. 2. Shaxsiy huquq (oila, taloq, vasiyat va boshqalar bo`yicha) - 70 ta oyat. 3. Muomalot yoki fuqarolik huquqi (oldi-sotdi, ijara, garov, qarz, shirkat va boshqalar) bo`yicha - 70 ta oyat. 4. Jinoyat va jazo bo`yicha - 30 ta oyat. 5. Sud, sud jarayoni, guvohlik va unga bog`liq bo`lgan masalalar bo`yicha - 20 ta oyat. 6. Bizning fikrimizcha, davlat huquqi sohasida - 3 ta oyat, hammasi bo`lib Qur`onda - 333 ta huquqiy oyat bor. Qur`onning boshqa ilohiy kitoblardan asosan farqi shundan iboratki, u faqat aqidaviy-g`oyaviy manba emas, balki qonun va axloq huquqidir 1 00 . Shariatning ikkinchi manbai-sunnaning, arabcha - lug`aviy ifodasi odat, an`ana, xatti-harakat tarzi bo`lib, yo`l-yo`riq degan ma`noni bildiradi. Sunna Muhammad (SAV)ning so`zlari, qilmishlari, xatti-harakatlari, fe`l-lari (amallari), tasdiqlari, shuningdek, sahobalarning so`zlari va amallari majmuidan iborat. Sunna haqidagi rivoyatlar hadislarda berilgan. Hadislar to`plamiga sunna deyiladi. Hadis arabcha rivoyat degan so`zdan olinib, is-lom dinida Qur`ondan keyingi muqaddas manba hisoblanadi. Hadislar Mu-hammad (SAV)ning hayoti, faoliyati va ko`rsatmalari haqidagi rivoyatlar-dan iborat. Qur`on musulmonlar jamoasining barcha huquqiy va axloqiy masalalarini qamrab ololmaganligi sababli VII asr oxiri-VIII asr boshida hadislar yozila boshlandi va asta-sekin tizimga solindi. IX-X asr boshlarida dindorlar orasida obro`li deb tanilgan hadislarning 6 ta to`plami vujudga kelgan. Bular: Muhammad Al-Buxoriyning «al-Jome` as-Sahih» kitobi, Muslim An-Nishopuriyning «as-Sahih» to`plami, Ibn Mojaning «Sunan» to`plami, Abu Dovud As-Sijistoniyning hadislar to`plami, Muhammad At-Termiziyning «al- Jome` al-Kabir» kitobi, An-Nisoniyning «Sunan» kitobi-dir. Ulardan «Sahihi Buxoriy» va «Sahihi Muslim» ko`proq e`zozlanadi. Sunna va Payg`ambar hadislarini to`plab, ularni ja`liy (to`qima) hadislar-dan ajratib olishda vatandosh allomamiz Imom Muhammad ibn Ismoil Bu-xoriy (810-892 yillar) unutilmas hissa qo`shib, o`zidan abadiy va barhayot asarlar qoldirgan. Ko`pgina hadislar Qur`onning turli qoidalarini tushuntirib beradi va to`ldiradi. Ular ko`plab amaliy masalalarni hal etishda muhim ijtimoiy vazifani bajaradi, ular haqida Qur`onda hech narsa aytilmagan hollarda esa hadislarning ahamiyati yanada ortadi. Lekin hadislar Qur`onga zid kelib qolgan taqdirda ular manba kuchiga ega bo`lmaydi. Dastlabki xalifalarning an`analari huquqiy xarakterda bo`lib, pay- g`ambarimizning obro`si bilan bog`liq bo`lib kelgan. X asrdan buyon yuqorida ko`rsatilgan sunniylikning oltita mashhur to`plami o`zida islom an`analarini aks ettiradi. Islom amaliyoti ularni shunchalik muvofiqlashtir-ganki, oltita to`plamning 1 00 Qarang: Juzjoniy A.SH. Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va O`rta Osiyo faqihlari –T.: «Toshkent islom universiteti», 2002.-64-65-betlar .

hammasida mavjud bo`lgan hadislar muqaddas qonun mavqeiga ega bo`lgan. Islomshunos olim A.Sh.Juzjoniy ko`rsati-shicha, tadqiqotchi olimlar sunnani ikki xilga bo`lib o`rganadilar. Birinchi turi shundan iboratki, agar biror ish qilinmoqchi bo`lsa, yaratuvchi tomonidan o`sha ishga tegishli fikr Payg`ambarga vahiy (vahyi xafiy) orqali bildiriladi. Payg`ambar uni o`z so`zlari orqali bayon etadi. Bu vahiy, ya`ni vahyi xafiyning Qur`on oyatlari, ya`ni vahyi jaliydan farqi shundaki, Qur`on oyatlarining ham mazmuni va ham iborasi Alloh tomo-nidan Jabroil orqali yuborilgan. Sunnaning ikkinchi turi shundan iboratki, agar musulmonlar hayo-tiga tegishli biron bir yangilik kiritilishi zaruriyati sezilsa-yu, lekin uni hal qilish uchun Payg`ambarga vahiy kelmasa, bunday ahvolda Payg`ambarga ijtihod qilish, ya`ni masalani o`z shaxsiy fikri asosida yechish uchun ruxsat berilgan hisoblanadi. O`shanda Payg`ambar ijtihod qilib, sahobalar bilan kengash - maslahat o`tkazib, bir to`xtamga keladi. Agar Payg`ambar tomonidan qabul qilingan qaror yoki bildirilgan fikr Qur`on oyatlari orqali to`g`rilansa, Sunna (Payg`ambarning so`zi yoki qabul qilgan qarori) Qur`on orqali mansux bo`ladi, ya`ni bekor qilinadi va Qur`onning hukmi amalga oshiriladi. Payg`ambar Qur`onning sharhlovchisi sifatida tashri` qilish (qonun tuzish) vakolatiga ega edi. Shunga binoan Sunna tashri` (qonun tuzish) bo`yicha ikki asosiy sohani qamrab oladi: Birinchi soha Qur`onda zikr etilgan hukmlarni yoritib berishga bog`liq. Ikkinchi soha Qur`onda ko`rsatilmagan hukmlarning tashri`i (qonuniy shaklda chiqarish)ga bog`liq bo`ladi. Birinchi sohada Sunna Qur`oni karim oyatlarini tafsir va ta`vil qila-di, mujmal iboralarini izohlaydi, umumiy ma`noga ega bo`lganini xoslash-tiradi, mutlaq, ya`ni qaydu shartsiz oyatlarga qaydu shart qo`yadi. Ba`zi bir misollar: Qur`onda «Namoz o`qinglar» deb amr qilingan, lekin na-mozlarning soni, sifati, rak`atlarining soni Payg`ambar tomonidan belgilab va amalda ko`rsatib berilgan. Bu esa mujmal iborani izohlash misolidir. Umumiy mazmunni xos qilishga misol: Qur`onda meros tizimi umu-miy ma`noda kelgan, lekin Payg`ambar meros olish uchun din birligi, qotil bo`lmaslik va qul bo`lmaslikni shart qilib qo`yib, uni xoslashtirgan. Masa-lan, otasini o`ldirgan yoki nohaq yo`l bilan uning o`limiga sabab bo`lgan farzand otasidan meros olish huquqidan mahrum bo`ladi va shu kabilar. Ikkinchi sohada Sunnaga tegishli bahs: zarurat chog`ida Qur`onda aytilmagan biron-bir yangi hukmni Sunna belgilab beradi. Bu o`rinda ba`zi hukmlar Payg`ambardan vahyi xafiy (ilhomga o`xshagan holat) orqali sodir bo`lgan va ba`zilari uning ijtihodi va shaxsiy fikridan kelib chiqqan. Albattaki, Payg`ambar ijtihod qilishda ham islom ruhi va falsafasini nazarda tutadi. Bu o`rinda ko`p misollar keltirish mumkin. Masalan, jadda (buvi)ga merosdan oltidan bir hissa berish, nikoh bitimining to`g`ri bo`lishi uchun guvohlar shartligi, badan a`zolari xuni, ya`ni bahosini belgilash, shuning-dek, urf asosida

amal qilinganda uning to`g`riligini tasdiqlash 1 01 . Vaqt o`ti-shi bilan musulmonlar jamoasi - ummada vujudga kelgan vaziyat va mu-ammolarni Qur`on va sunna to`liq qamrab ololmagan. Ular musul-monlar jamoasi - ummada ro`y bergan barcha muammolar va vaziyatlarga to`liq javob bera olmay qolgan. Shu tariqa shariatning yangi manbaiga zarurat tug`iladi va ijmo` is-lom huquqi (shariat)ning asosiy manbalaridan biri sifatida tasdiqlanadi. Ij-mo` (arabcha - yakdillik, yakdillik bilan qabul qilingan qaror, ijmo` al-um-ma - “diniy jamoaning yagona fikri”) - Qur`on va hadislarda aniq ko`rsat-ma berilmagan huquqiy masalani hal etishda faqih va mujtahidlarning to`planib, yagona fikrga kelgan holda hukm chiqarishi (fatvo berishi)dir. Shariatda shunday yo`l bilan chiqarilgan hukm shar`iy (qonuniy) deb qa-bul qilingan. Ijmo`ga fiqh manbai sifatida qarash Arab xalifaligida feoda-lizm tarkib topa boshlagan davr (VIII asr oxiri IX asr boshlari)da kelib chiqdi. Mujtahid tomonidan aytilgan fikrgina hal qiluvchi fikr hisobanadi. Oddiy musulmonlar fikrining esa ijmo`ga hech qanday aloqasi yo`q. Muj-tahid deb diniy olimga aytiladi. Mujtahid (arabcha - intiluvchi, g`ayrat qi-luvchi) - o`rta asrlarda islomda ijtihod huquqiga ega bo`lgan, ya`ni musta-qil ravishda diniy aqidaviy masalalar bo`yicha xulosa bera oladigan va hukm chiqara oladigan shaxs. Sunniylarda diniy huquq mazhablarining asoschilari, shialarda yuqori martabali ruhoniylar va diniy huquqshunoslar mujtahid deb yuritiladi. Mujtahid musulmonlar orasida obro`-e`tibor qo-zongan bo`lishi lozim. Shuningdek, shariat mujtahidning boshqa xislatlari-ni, masalan, arab tilini to`la bilishini, shariatga qat`iy rioya qilishini, hozir-gi zamonga doir chuqur saviyaga ega bo`lishi va hokazolarni belgilab beradi. Misrlik olim Abdulvahhob Xallof ijmo`ga quyidagicha ta`rif beradi: «Ijmo`ning lug`aviy ma`nosi «qasd qilmoq»dir. Mushtahidlarning bir hukmga qilgan ittifoqiga «ijmo`» deyilishining boisi - mazkur hukmning shar`iy hukm deb qasd qilishlaridir. Usul ulamolari istilohida esa, ijmo`-ning ta`rifi bundaydir: Musulmonlardan bo`lgan mujtahidlarning Rasu-lulloh sallallohu alayhi vassallam vafotlaridan so`ng, biror davrda, shar`iy hukmga qilgan ittifoqiga ijmo` deyiladi. Ta`rifdan ko`rinib turibdiki, ijmo` bo`lishi uchun to`rtta rukn lozim: avvalo, mujtahidlardan bo`lishi kerak, mujtahid bo`lmagan olimlarning it-tifoqi ijmo` emas; ikkinchidan, ular musulmonlardan bo`lishi shart; uchin-chidan, Janobi Payg`ambar alayhissalom vafotlaridan so`ng bo`lishi kerak, chunki hayotlik vaqtlarida barcha shar`iy masalalarda janobning o`zlariga murojaat qilingan, shuningdek, ijmo`-ittifoq ko`pchilik tomonidan bo`ladi, yakka kishidan ijmo` sodir bo`lmaydi; to`rtinchidan, ijmo` qilinadigan masala shar`iy masala bo`lishi kerak, dunyoviy masalalarda bunday ijmo` qilinmaydi. Demak, Payg`ambar alayhissalomdan so`ng biror voqeaning hukmi Qur`ondan ham, sunnadan ham topilmasa, o`sha davrning mujtahidlaridan masalaning shar`iy hukmi so`raladi. Ularning mazkur masala yuzasidan bir fikrga ittifoqi ijmo` bo`lib, u shar`iy qonun hisoblanadi va unga itoat qilish lozim, qarshi chiqish mumkin emas. Ijmo` qilingan masala ikkinchi bor, keyingi davr mujtahidlari uchun ijtihod mavzui bo`lishi mumkin emas. Chunki ijmo` bilan sobit 1 01 Juzjoniy A.SH. Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va O`rta Osiyo faqihlari –T.: «Toshkent islom universiteti», 2002.-65-68-betlar .

bo`lgan hukm qat`iy bo`lib, unga qarshi chiqish hamda uni nasx (hukmini bekor) qilish mumkin emas 1 02 . Islomning ilk davrlarida Muhammad (SAV)ning muxlislari va iz-doshlari ijmo`ga katta e`tibor berdilar. Barcha hollarda bu tushuncha diniy-huquqiy masala bilan bog`liq ravishda belgilab berildi va ular bilan tasdiq-landi: ijmo` ulamolarning bir ovozdan roziligi olingach amalga oshirilgan. Qiyos - fiqhning to`rtinchi manbai. Qiyos arabcha so`zdan olingan bo`lib, «taqqoslash», «solishtirish» degan ma`noni anglatadi. Bunga ko`ra, biror huquqiy masala o`ziga o`xshash ikkinchi huquqiy masala bilan taq-qoslanadi, solishtiriladi va ular bir-biriga tenglashtiriladi. Demak, bunga binoan Qur`on va Sunnada berilmagan biror huquqiy masala ulardagi shunga o`xshash masala bo`yicha berilgan ko`rsatmaga taqqoslash yo`li bilan sharhlanadi. Qiyos faqihlar huquqini kengaytirib, shariatning turli huquqiy masalalarga tadbiq etilishiga imkon yaratadi. Qiyosning fiqhning to`rtinchi klassik manbai sifatida e`tirof etilishi hadisga borib taqaladi. Unda hikoya qilinishicha, Muhammad (SAV) bir kuni o`z sahobalaridan biri Muoz ibni Jabal raziyiallohu anhuni Yamanga dindan ta`lim berishga yuborayotganida uning odil sudlovni amalga oshiri-shida nimalarga tayanishini so`raydi. U quyidagicha javob beradi: «Alloh-ning kitobi bilan. Agar undan topmasam, Alloh rasulining sunnati bilan. Agar undan ham topmasam, ijtihod qilaman va ijtihodda nuqsonga yo`l qo`ymaslikka harakat qilaman» 1 03 . Payg`ambar (SAV) bunday fikrni ma`-qullagan ekanlar. Ijtihod arabcha «intilish», «g`ayrat qilish» so`zlaridan olingan bo`lib, diniy va huquqiy masalalar bo`yicha mustaqil fikr yuritish prinsipidir. O`rta asrlarda faqat yirik musulmon faqihlari va ilohiyotchilari - mujtahidlar ijtihod huquqiga ega edilar. X asrda sunniylik yo`nalishidagi shariat mazhablari shakllanib, islom aqidalari ishlab chiqilgach, «ijtihod eshiklari yopib qo`yiladi», ilohiyot, huquq, axloq, ijtimoiy ta`limotda faqat ilgarigi ilohiyotchilarga taqlid qilish mumkin, deb hisoblangan. Taqlid konsepsiyasi birinchi o`ringa chiqqan. XIX asr oxiridan islom diniy ilohi-yotchilari ijtihod huquqini yana tiklaganlar, Qur`onni va islom ta`limotini yaxshi bilgan har bir musulmon ijtihod qilishi mumkin deb hisoblangan. Shunday qilib, qiyos huquqiy atama sifatida hukmi aniq bo`lmagan masalalarni hukmi aniq bo`lgan masala bilan solishtirib, oralarida mushta-rak sabab mavjud bo`lgan suratda ikkinchi masala hukmini hukmi aniq bo`lmagan masalaga ko`chirishdan iborat. O`shanda ikkinchi masala islom qonuniga muvofiq bo`lsa, birinchi masala ham qonuniy bo`ladi yoki aksincha. Masalan, xamr (uzum yoki xurmodan tayyorlangan ichimlik) Qur`-onda qat`iy harom deb hukm qilingan, ammo aroq va boshqa mevalar yoki o`simliklardan tayyorlangan ichimliklar haqida „nass“ mavjud bo`lmagani sababli uning hukmi (ya`ni halol yoki harom ekanligi) aniq emas edi. Qiyos orqali ular orasidan mushtarak sabab borligi, ya`ni har ikkalasi ham ichuvchini mast va irodasiz qilish xususiyatiga ega ekanligi ma`lum bo`lgani natijasida, xamrning hukmi, ya`ni haromlik aroqqa ko`chirilib, u ham xamr kabi harom deb hukm etildi. 1 02 Abdulvahhob Xallof. Usulul fiqh (Islom qonunshunosligi asoslari). Birinchi, ikkinchi qismlar.-T.: “Adolat”, 1997.-50-51-betlar . 1 03 Qarang: Abdulvahhob Xallof. O`sha asar, 62-bet.

Qiyos uslubi ayniqsa Abu Xanifa va uning izdoshlari-xanafiylar tomonidan keng asoslantirilgan. Qiyosga xanbaliylar qarshi chiqqanlar. Shialar esa qiyosni umuman huquq manbai sifatida tan olmaganlar. Shariat musulmon huquqining asosiy manbai bo`lsa, urf-odat uning qo`shimcha, ikkinchi darajali manbalari hisoblangan. Masalan, O`rta Osiyo faqihlari tomonidan yaratilgan asarlarda mintaqa xalqlarining urf-odatlari, rasm- rusumlarining katta qismi qonunlashtirilib, shariat va islom huquqi (furu`ul-fiqh) tarkibiga kiritilgan. Shariat birdaniga bugungi o`z mukammal shaklida yuzaga kelmagan, balki Payg`ambarimiz davridan boshlab rivojlanib borgan, turli millatlar va xalqlar urf- odatlaridan foydalanilgan holda sahobalar, tobiinlar va bu-yuk mujtahidlar ijtihodi orqali erishilgan yutuqlar orqali takammul daraja-siga ko`tarilgan. Hatto islom dinining birinchi bosqichidan johiliyat arab-lari hayotiga singib ketgan urf-odat qonunlari, masalan, muzorabat (pulni foydaga sheriklikka berib ishlatish), hakamiyat (hakamlik), salam (pishib yetilmagan don, paxta yoki boshqa narsalarni oldindan pul to`lab sotib olish), arablarda qonuniy hisoblangan olti xil nikohning ikki turi, ya`ni hozirgi qonuniy nikoh, vaqtincha nikoh va islomning asosiy qoidalariga qarshi bo`lmagan boshqa bir necha urf-odatlari qabul qilinib, islom huquqi tarkibiga kiritilgan. Ulardan ayrimlari, masalan, salamga bir oz o`zgarti- rishlar kiritilib, ayrimlari shundayligicha qabul qilingan. Shar`iy asoslarga mos kelmaydigan bir qator urf qonunlari, masalan, ribo (sudxo`rlik), xotinni almashtirish, o`z xotinini aslzoda oilalarga yubo-rib nasl olish va noqonuniy yo`l bilan homilador bo`lib, bola tug`ilgandan keyin uning otasini belgilab olish kabi nikoh turlari bekor qilindi. A.Sh.Juzjoniy yozishicha, urf ikki xildir: biri urfi fosid - nassga zid bo`l-gan urf-odat, islom huquqida qo`llanilmaydi, ikkinchisi urfi sahih – xalq-ning nassga zid bo`lmagan urf-odatlari bo`lib, Islom qonunchiligida, ayniqsa, Abu Hanifa mazhabida katta ahamiyatga ega. Islom huquqining asosiy manbalari, ayniqsa, Qur`onda oldi-sotdi bi-timiga doir bir-ikki oyatdan boshqa nass mavjud emas. Hadis kitoblarida ham bu sohaga tegishli hadislar soni 20 dan oshmaydi. Shunday bo`lsa ham bugun fiqh kitoblarida bu soha bo`yicha minglab masalani ko`rish mumkin. Buning sababi shundaki, Payg`ambar zamonida uluslararo muo-malot urf-odat asosida tartibga solinar edi, Payg`ambar ko`pincha urfni qabul qilib, yangi hukm bermasdi. Abu Hanifa Qur`on yoki hadis yoki sahobalardan rivoyat qilingan qavl va amal mavjud bo`lmagan holda, shu-ningdek, qiyos urfiga qarshi turganda, urf-odatga asoslanib hukm chi- qarardi. Urfga katta e`tibor qaratish Hanafiy mazhabi rivojlanib, keng ko`-lamda tarqalishining muhim omillaridan biri edi. Masalan, savdo va tijorat bitimlari bo`yicha urf-odatga katta e`tibor qaratilgan. Bunday shartnoma-larni tuzish uchun shariat manbalarida biron ko`rsatma mavjud bo`lmagan taqdirda, Hanafiy mazhabida urfga asoslanib amal qilinadi va unga (urfga) zid bo`lgan narsa tark etiladi. Chunki Abu Hanifa nuqtai nazarida asosiy manbalardan keyin urf eng muhim qo`shimcha huquqiy manba hisob-lanadi.

Shunday qilib, islom dinini qabul qilgan xalqlarda urf-odatlar shariat qonunlari bilan bir qatorda jamoa hayotini tartibga solishda katta aha-miyatga ega bo`lgan. Va nihoyat, musulmon huquqining shariatdan kelib chiqadigan yana bir manbai xalifalarning farmon va farmoyishlari hisob-lanadi. Keyinchalik boshqa musulmon davlatlarida qonunchilik faoliyati-ning rivojlanishi bilan huquq manbai sifatida qonunlar yuzaga kelib, ularning ahamiyati tobora oshib borgan. Farmonlar va qonunlar, shuning-dek, shariat prinsiplariga zid kelmasligi lozim edi. Ular shariatni, avvalo, davlat organlarining faoliyatini tartibga soluvchi va davlat hokimiyatining aholi bilan ma`muriy-huquqiy munosabatlarini belgilovchi normalar bilan to`ldirgan. A.Sh.Juzjoniyning yozishicha, Abbosiylar hokimiyatning birinchi bosqichida imom yo xalifa islom jamoasining mutlaqul-inon rahbari, ya`ni yakka hokimi bo`lsa ham, qonun tuzish va qonun chiqarish huquqiga ega emas edi. Lekin shahar chegarasidan chiqmasdan idoriy ishlarni tartibga solish uchun muqarraralar (hujjatlar) chiqarishga haqli edi. O`sha davrda «Qonun chiqarish huquqiga ega emaslik» nazariyasi qabul qilingan bo`lsa ham, bu nazariya ochiq suratda qonun chiqarish va ijro etish salohiyatlarini bir-biridan ajrata olmadi. Keyingi xalifalar (dun-yoviy hokimlar)ning har biri o`z mahkamalari uchun qonun tuzardilar. Ularning bunday amallari haqiqatda bir nav` qonun chiqarish bo`lsa ham, hokim farmon ravolar ularni idoriy qo`llanmalar deb atardilar. Ularcha bunday qonun chiqarish faoliyatlari faqat shariatni takmil etish va uning hukmlarini amalga oshirishga qaratilgan edi va ularning siyosiy salohiyati doirasiga kirardi. Bunday idoriy qonunlarning yaqqol misoli Usmoniy sultonlarining «qonunnomalari» edi. Islom dunyosida qonunlar tizimini tartibga solish Usmoniylar impe-riyasida Sulton Sulaymon Qonuniy (1520-1566 yillar) davrida boshlandi. O`sha davr shayxul-islomi buyuk faqih Imodiy Muhammad Abu Suud Afandi keng ko`lamli faoliyat olib borib, Sulton Sulaymonning eng mash-hur qonunnomasi (qonunlar majmuasi)ni to`pladi. Manbalarda ta`kidla-nishicha, o`sha davrda Abu Suud Afandining yordami va rahbarligida tu-zilgan qonunlar shariatdan olingan bo`lsa ham, ularning bir qismi, ayniqsa, davlat yerlariga tegishli qoidalar ko`pincha mahalliy urf-odatlardan olin-gan edi. 5. Shariat bo`yicha fuqarolik huquqi masalalarining tartibga solinishi Shariat bo`yicha fuqarolik huquqi munosabatlari (muomalot) batafsil tartibga solinadi. Fuqarolik huquqiy munosabatlarining sub`yekti jismoniy shaxslar bo`lishi mumkin. Shariat yuridik shaxslarning huquqiy holatini alohida tarzda ko`rib chiqmaydi. Jismoniy shaxslar tomonidan qilingan fuqarolik-huquqiy harakat qonuniy (halol) va yo`l qo`yilgan (joiz) yoki qonunsiz, yo`l qo`yilmagan (harom) bo`lishi mumkin. Harakat, shuning-dek, shariat nuqtai nazaridan maqtovga loyiq (mustahib) va tanbehli (makruh), majburiy va majburiy bo`lmagan kabi turlarga bo`linadi.

Jismoniy shaxslarning layoqatligiga jinsi, tabaqasi, mulkiy ahvoli, ayniqsa e`tiqodi ta`sir etadi. To`liq darajadagi huquq layoqatiga va muo-mala layoqatiga mulkdor musulmon erkak kishilar, hukmron tabaqa vakil-lari ega bo`lgan. Huquqiy layoqat tug`ilishdan boshlab, meros masalalarida esa tug`ilmasdan ham avval vujudga kelgan va o`lim bilan yoki bedarak yo`qolish bilan tugagan. Yosh bolalar, 15 yoshga to`lmagan voyaga yet-maganlar, shuningdek, ruhiy kasallar va aqli zaiflar muomala layoqatiga ega emas deb hisoblangan. Fuqarolik huquqining ob`yektini ashyolar, mulkiy, shuningdek, mul-kiy xarakterga ega bo`lmagan shaxsiy huquq (masalan, ismga ega bo`lish huquqi) tashkil etgan. Ashyolar harakatda va harakatsiz (ko`chmas), almashtiriladigan va almashtirilmaydigan, nasliy va nasliy bo`lmagan, bo`linadigan va bo`linmaydigan, iste`molga yo`l qo`yilgan va iste`molga yo`l qo`yilmaydigan, muomaladan olingan va muomaladan olinmagan bo`lishi mumkin. Musulmon huquqida mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi nor-malar muhim o`rin tutadi. Unda avvalo mulkka ashyoviy huquq ob`yekti sifatida qarash mustahkamlangan. Musulmonlarning xususiy mulki hisob-lanmaydigan ashyolar- havo, dengiz, cho`l-dashtlar, machitlar, suv yo`llari va boshqalar alohida turkumdagi ashyolarni tashkil etgan. Shuningdek, «harom ashyolar» - vino, cho`chqa go`shti, islomga zid kitoblar va hoka-zolar ham musulmonning mulki emas deb hisoblanadi. Shu sababli arab-larning bosqinchilik yurishlari davomida ko`pincha bunday mulklar yo`q qilingan. Lekin bu yerda shuni aytib o`tish kerakki, nomusulmonlarga tegishli mol-mulklarni nobud qilish masalasida islomdagi mazhablar o`rtasida turlicha qarashlar mavjud. Musulmon huquqshunoslari yer mulkini tasniflashtirishga katta e`ti-bor beradilar. Yer mulkchiligining quyidagi shakllari ajratib ko`rsatiladi: davlat yerlari, xususiy egalikdagi yerlar, jamoa yerlari va vaqf yerlar. Bu-lardan tashqari muqaddas yerlar ham mavjud bo`lib, ular hijoz deb atalgan. Bunga Muhammad (SAV)ning oyoqlari tekkan yerlar, ya`ni u yashagan joylar kiradi. Bunday yerlarga boshqa dindagilarning kirishi man etilgan. Bu yerlarda faqat musulmonlar yashashlari mumkin bo`lib, daraxtlarni ke-sish, ovchilik qilish mumkin emas edi va hokazo. Tarixiy va yuridik man-balarda ko`rsatilishicha, arab va boshqa musulmon mamlakatlarida ma`-lum xizmatni bajarish evaziga feodallarga beriladigan yerlar ham mavjud bo`lib, bu shartli yer egaligi hisoblangan va iqto yerlari deb yuritilgan. Bunday yerlar egasi (iqtador) o`z hokimiyati ostidagi aholidan o`z hisobi-ga o`lpon va soliqlar yig`ish huquqini olgan. Iqto vaqt o`tishi bilan meros tariqasida o`tkazila boshlangan va xususiy egalikdagi mulk bo`lib qolgan. Dastlab ichiladigan suvlar, havo singari umumiy foydalaniladigan mulk hi- soblangan. Lekin quduqlar, hovuzlar va mayda ko`llar asta-sekin yirik yer egalariga o`tib borgan. Faqat katta daryolar va ko`llar ilgarigidek jamoa va davlat mulkchilik tizimiga kirgan. Chunki buni mansabdor shaxslar nazo-rati ostida amalga oshiriladigan birgalikdagi irrigatsiya ishlarini o`tkazish zaruriyati taqazo qilardi. Shariatda mulk huquqining vujudga kelish usullari batafsil belgilan-gan. Bunda turli mazhab vakillari turli fikrlar bildirganlar. Masalan, arab-larning ko`pdan-ko`p bosqinchilik yurishlari harbiy o`ljalarning huquqiyli-gi yoki huquqiy

emasligi masalasini kun tartibiga qo`ygan va bu shariatda umumiy mulk huquqining kelib chiqish usullaridan biri sifatida tan olin-gan. Bosib olingan yerlar umumiy qoida bo`yicha davlat mulki hisoblan-gan va xalifa hamda amirlarning tasarrufiga kelib tushgan. Dushmandan o`lja qilib olingan boshqa mulklarning miqdori alohida mazhablarda turli-cha belgilangan. Bunday mulklarning bir qismi uni egallab olgan shaxsga, ikkinchi qismi davlatga, uchinchi qismi-machitlarga o`tkazilgan va hoka-zo. Shariat bo`yicha mulk huquqi meros olish, shartnoma tuzish, ashyolar-ni topib olish yo`li bilan ham kelib chiqishi mumkin. Masalan, o`z yer uchastkasidan begona ashyoni topib olgan shaxs unga nisbatan mulk huqu-qiga ega bo`lgan. Shariatda rim huquqidan farqli o`laroq, majburiyatlarning umumiy kontsepsiyasi ishlab chiqilmagan edi. Lekin shartnoma huquqining amaliy masalalari tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida har tomonla-ma ishlab chiqilgan edi. Majburiyatlar haq to`lanadigan va haq to`lanmay-digan, ikki tomonlama va bir tomonlama, muddatli va muddatsiz turlarga bo`linadi. Islom dunyosida o`ziga xos bir tomonlama majburiyatlarning - ahdlashuvlarning tarqalganligi tez-tez uchrab turadigan hodisadir. Umuman shariatda majburiyatlarning ancha rivojlangan tizimi mav-jud bo`lgan. Majburiyatlarning kelib chiqishiga ko`ra shartnomalardan kelib chiqadigan va zarar yetkazishdan kelib chiqadigan turlari bir-biridan ajratilgan. Shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlar keng tarqalgan. Shartnoma munosabatlarining sub`yekti jismoniy shaxslar va yuridik shaxslar bo`lishi mumkin edi. Yosh bolalarning harakati homiylar tomoni-dan tan olinsa, qullarning harakati esa ularning egalari tomonidan ma`qul-lansa, qonuniy bo`lishi mumkin edi. Aqli zaiflar fuqarolik huquqiy muno-sabatlarining sub`yekti bo`lolmagan. Shartnoma munosabatlarida vakillikka ham yo`l qo`yilgan. Yosh bolalarning, ayollarning, aqli zaiflarning qonuniy vakillari ularning otalari, akalari, tog`alari, erlari, homiylari bo`lganlar. Shariat, shuningdek, shaxs-larning majburiyatda almashtirishga yo`l qo`ygan. Kreditor roziligi bilan qarzdor almashtirilishi mumkin edi. Shariat bo`yicha tan olingan va hi-moya qilinadigan bitimlar shartnoma hisoblanardi. Shariatda shartnomaga tomonlarning o`zaro bitimidan kelib chiqadi-gan aloqa sifatida qaralardi. Biroq bu tomonlarning mulkiy notengligi sha-roitlarida sof rasmiy xarakterga ega edi. Shartnoma shartlari har qanday ko`rinishda: hujjatda, norasmiy xatda, og`zaki tarzda ifoda etilishi mumkin edi. Tuzilgan shartnomalar mustahkam va o`zgarmas hisoblanardi. Qur`-onda «shartnomalarga» rioya qilish majburiyatiga muqaddas burch sifatida qaralgan: «Ular (mo`minlar) (odamlarning bergan) omonatlariga va (o`za-ro) ahdlariga rioya etuvchi zotdirlar» 1 04 (23- Mo``minun surasi, 8-oyat). Shartnomaning haqiqiyligi shartlari: uning qonuniyligi, ya`ni shart- nomalarning huquqqa xilof bo`lmasligi, tomonlarning o`zaro roziligi va huqiqiy layoqatliligi bo`lib hisoblangan. Amalda o`zaro aldashlar, tomon-lar irodasi 1 04 Qur'oni Karim. «Toshkent islom universiteti» nashriyoti.-2001.-342-bet .

ustidan kuch ishlatib shartnomalar tuzish hollari tez-tez uchrab turardi. Bu ayniqsa tutqinlik, qarz shartnomalari tuzilishida namoyon bo`lgan. Shartnoma predmeti bo`lib shariat bo`yicha yo`l qo`yilmagan deb e`lon qilinmagan ashyolar va harakatlar bo`lishi mumkin. Masalan, oldi-sotdi shartnomasining predmeti daryolarda suzib yuradigan baliqlar, havo-da uchib yuradigan qushlar, hayvonlardagi junlar, jamoat dalalaridagi o`tlar, ayollarning suti, cho`chqa go`shti va boshqalar bo`lsa haqiqiy emas deb topilgan. Shariatda zakalat, kafolat, garov va aybona (va`dasizlik shartnomasi) majburiyatlarni ta`minlash usullari edi. Shartnomalar, odatda og`zaki shaklda tuzilgan. Agar tomonlar uchun qimmati katta summali shartnoma bo`lsa, yozma shaklda ham tuzilishi mumkin edi. Shariatda shartnomalarning bir qancha turlari tartibga solina-di. Oldi-sotdi, qarz, hadya, ijara, ssuda, saqlash, shirkat va boshqa shartno-malar keng tarqalgan. Savdo rivojlanishi bilan oldi-sotdi shartnomasi eng ko`p tarqalgan shartnomalardan biri bo`lib qolgan. U yozma tuzilishi, shuningdek guvoh-lar ishtirokida yoki ularning ishtirokisiz og`zaki tuzilishi mumkin edi. Oldi-sotdi shartnomasining ob`yekti bo`lib muomaladan olinmagan har qanday ashyo bo`lishi mumkin. Shariatda shafoat (shuf`at) instituti, ya`ni sotib oluvchilardan bittasining boshqalari oldida ashyolar sotib olishda imtiyozga ega bo`lishi mavjud. Shariatda oldi-sotdi va boshqa shartnomalar haqida akademik H.Rah- monqulov qiziqarli ma`lumotlar keltiradi. Quyida shulardan parchalar keltiramiz: Oldi-sotdi shartnomasi quyidagi turlarga bo`linadi: «Bay-qat`iy». Ushbu shartnomaga asosan sotilgan mol-mulk oluv-chiga uning haqi to`lanmasdan oldin topshirilishi mumkin. «Bay-jaiz». Ushbu shartnomaga asosan taraflar ma`lum va keli-shilgan muddat davomida, shartnoma bo`yicha berilgan, olingan narsalarni bir-birlariga qaytarib berish sharti ko`zda tutiladi. «Bay-fasid». Ushbu shartnoma bo`yicha sotilgan mol-mulk uni mazmun yoki shakl jihatidan o`zgartirish yoki qaytadan uchinchi shaxsga sotish mo`ljallangan taqdirda ushbu mol-mulk uning birinchi egasi tomo-nidan o`zi sotgan narxda qaytarib olish sharti bilan tuziladi. Oldi-sotdi shartnomasi asosan fuqarolar o`rtasida tuziladi. Shartno-maning narsasi bo`lib, turar joy, uy-ro`zg`or buyumlari, asbob-uskunalar, chorva mollari, iste`mol qilish uchun zarur bo`lgan buyumlar, mahsulotlar va boshqalar hisoblanadi. Shartnoma narsasi ba`zan tirik tovarlar - qullardan iborat bo`lishi mumkin edi. Shartnoma bo`yicha tovarlar ko`pincha nasiyaga (qarzga) yoki haqini bo`lib- bo`lib to`lash sharti bilan sotiladi. Bunday shartnomalar yozma ravishda rasmiylashtirilmasdi ham. Ko`char mol-mulk sotilgan vaqtda shartnoma og`zaki bo`lsa ham, lekin albatta guvohlar ishtirok etishlari shart edi. Ko`chmas mol-mulk bo`yicha shartnoma umumiy qoidaga bino-an yozma shaklda tuzilib, qozi tomonidan guvohlantirilardi. Ayirboshlash shartnomasi hunarmandlar, dehqonlar, chorvadorlar o`rtasidagi mulkiy munosabatlarda keng qo`llanilardi. Ayirboshlash savdo-garlar

tomonidan ham qo`llaniladi. Ular qishloq va ovullarga turli tovarlar olib borib, ularni qishloq xo`jalik va chorva mahsulotlariga ayirboshlash bilan shug`ullanardi. Shartnomaning narsasi bo`lib bug`doy, paxta, gazmol, chorva mol-lari, charm, jun, quritilgan mevalar va boshqalar hisoblanadi. Ko`chmas mol-mulk bo`yicha tuzilgan ayirboshlash shartnomasi qozi tomonidan gu-vohlantiriladi. Ko`char mol-mulkni ayirboshlash uchun yozma shaklda tuzilgan shartnoma talab qilinmas, lekin guvohlarning ishtirok etishi inkor etilmasdi. Ijara shartnomasi faqat mol-mulkka emas, shaxsga nisbatan ham qo`llanadi. Shartnomaning narsasi ko`char va ko`chmas mol-mulklar hi-soblanardi. Shartnoma ko`pincha yerdan foydalanish uchun tuzilardi. Le-kin unda nazarda tutilgan shartlar dehqonni og`ir sharoitga soladigan dara-jada bo`lardi. Yerni ijaraga olgan dehqon olingan hosilning deyarli yarmini yer egasiga berardi. Shaxs ijarasi haqida tuzilgan shartnomaning mazmuni asosan ishga yollovchining xohishi bilan belgilanadi. Ishlar ko`pincha vaqtincha xarakterga ega bo`lib, mehnatni muhofaza qilish shartnomada nazarda tutilmaydi. Shartnomani buzganlik uchun javobgarlik taraflarning aybi bilan bo`lishi yoki bo`lmasligi hisobga olingan holda yuklatiladi. Qarz shartnomasi - eng ko`p tarqalgan shartnomalardan biri. U iqti-sodiy, ijtimoiy jihatdan turli ahamiyatga ega bo`lgan munosabatlar bo`yi-cha qo`llaniladi. Ushbu shartnoma vositasida buyumni, asbob-uskunani tekinga foydalanish uchun berib turish, shuningdek, boshqa sabablar, ya`ni nasiyaga sotish, mol-mulkni ijaraga berish, pudrat va shunga o`xshash boshqa munosabatlarni amalga oshirishda ham foydalanilgan. Maishiy pudrat shartnomasi rivoj topgan shartnomalardan iborat. Shartnoma bo`yicha bir tomondan - hunarmandlar (ko`nchi, etikchi, bo`z-chi, temirchi, duradgor, bo`yoqchi, tegirmonchi, nonvoy, juvozchi), ikkin-chi tomondan iste`molchi - fuqaro va savdogarlar qatnashadi. Savdogarlar hunarmandlar tayyorlagan narsalarni, asbob-uskunalarni olib-sotish bilan shug`ullanadi. Shartnomaning narsasi mahalliy aholi keng ravishda iste`-mol qiladigan va hunarmandlar ishlab chiqaradigan qurol-asboblar va ma-halliy ustalar, quruvchilar bajaradigan qurilishlar va boshqa mahsulot-lardan iborat bo`lgan. Shirkatlik shartnomasi da ikki yoki undan ko`p shaxslar qatnashgan bo`lib, ma`lum bir maqsadga erishish uchun tuziladi. Shirkatlik shartno-masi quyidagi ikki turga bo`linadi: «shirkati milk», ya`ni birgalikda mol-mulkka egalik qilish va «shirkati aqid», ya`ni birgalikda bitim tuzish, o`z navbatida «shirkati aqid» quyidagi turlarga bo`linadi: «Shirkati-mufavazat» - shartnomada nazarda tutilgan maqsadga eri-shish uchun uning a`zolari (ishtirokchilari) tomonidan mol-mulklarini teng hissada umumiylashtirish va majburiyatlar bo`yicha olinadigan daromad-larni ham teng hissada olish bo`yicha tuzilgan shirkat. Shartnomaga muvofiq sheriklar bir vaqtning o`zida bir-biriga nisba-tan ham muovin, ham ijrochi vazifasini bajaradi. Sheriklardan bir-biri tomonidan o`z vakolati doirasida tuzilgan bitim ikkinchisi yoki boshqa ishtirokchilari uchun ham majburiyatlarni vujudga keltiradi. Bunday shirkat unda qatnashuvchilarning har tomonlama teng huquqli bo`lishiga asoslanadi.

«Shirkati-inon» - o`z mol-mulklarining bir qismini umumlashtirib ti-jorat (savdo) bilan shug`ullanish uchun tuzilgan shirkat. Ushbu shartnoma bo`yicha bir shirkat a`zosi ikkinchisiga nisbatan kafil emas, balki ishonchli shaxs hisoblanadi. Shirkatga qo`yilgan sheriklarning mol-mulki hissasi teng bo`lmasligi mumkin. Hissani va shirkat faoliyatini bajarishda uning a`zolarining shaxsiy ishtirok etishi teng bo`lmasligidan qat`i nazar, olingan daromad shartnomada nazarda tutilgan shartga muvofiq taqsimlanadi. Bir sherik ikkinchi sherikning shaxsiy qarzi uchun javob bermaydi. Shirkatga yetkazilgan ziyon shartnomaga muvofiq to`ldiriladi. «Shirkati-vudjux» - qarz berish yoki ishonchga asoslangan sherik. Shartnomaga asosan shirkat a`zolarining har biri o`zining shaxsiy mablag`i hisobiga tovar olib uni birgalikda sotishadi. Ushbu shartnoma bo`yicha shirkat a`zolari bir-biriga nisbatan ham ishonchli shaxs, ham kafil hisob-lanadi. Shartnoma taraflaridan har birining daromadi yoki ko`rgan ziyoni uning shirkat faoliyatida ishtirok etgan hissasiga muvofiq tenglashtiriladi. «Shirkati-sanaiya» - hunarmandchilik shirkatidan iborat bo`lib, ma`-lum bir ishni bajarish yoki kasb bilan shug`ullanish maqsadida shartnoma tuziladi. Ushbu shirkat a`zolarining bitta hunar bilan shug`ullanishi yoki bitta joyda ishlashi shart emas. Olingan daromadni taqsimlash teng bo`l-masligiga yo`l qo`yiladi. Shuning bilan birga majburiyat bo`yicha sheriklar birgalikda javob beradi. Qishloq joylarda «teng sherik» degan sherikli shartnomalar tuzilardi. Bunday shartnomaga asosan sheriklar teng miqdor-dagi hissa sifatida yer, chorva mol, urug`lik va boshqa narsalar, shuning-dek, o`z mehnatini qo`shadilar. Hissa sifatida ba`zi sheriklar ishchi hayvon va ishlab chiqarish qurollari, boshqalari esa faqat yer bilan qatnashadilar. Bunday hollarda yig`ishtirib olingan hosil bab-baravar taqsimlanadi. Faqat o`z mehnatini qo`shgan sheriklar olingan hosilning uchdan bir qismini oladi. Shartnomaga asoslanmagan, ya`ni shaxsga, uning hayotiga, sog`li-g`iga hamda uning mol-mulkiga zarar yetkazishdan kelib chiqadigan maj-buriyatlarni tartibga solish qoidalari ham mavjud. Ushbu qoidalarga muvo-fiq yetkazilgan zarar, uning qanday ahamiyatga ega bo`lishidan qat`i na-zar, birinchi galda pul, mol-mulk to`lash bilan, agar zararni bunday tarzda qoplash imkoniyati bo`lmasa, aybdor jabrlangan shaxsga ishlab berishi yoki o`z qizini, singlisini topshirish yo`li bilan qutilishi mumkin edi. Shariat normalarida «diyata» degan qoida ishlatilgan. Ushbu qoidaga binoan qozi shaxsning salomatligiga yetkazilgan zararni undirish haqida qaror chiqaradi. Mulkiy zararni undirish bo`yicha taraflar (jabrlanuvchi va javobgar) betaraf shaxslardan tashkil topgan xolislar (treteyskiy) sudlariga murojaat qilishadi. Ushbu yo`l bilan da`vo bo`yicha bironta bitimga keli-shish imkoniyati bo`lmagan taqdirda nizo taraflarning kimligi va ularning mulkiy sharoiti hisobga olingan holda qozi tomonidan hal qilinadi 1 05 . 6. Musulmon huquqida nikoh-oila va meros masalalarining tartibga solinishi 1 05 H. Rahmonqulov. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining birinchi qismiga umumiy tavsif va sharhlar.-«Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, Toshkent, 1997, 28-33-betlar .

Shariat bo`yicha nikoh va oila masalalari batafsil tartibga solinadi. Islomda nikoh - halollik, nikohsiz qo`shilish esa haromlik belgisi hisobla-nadi. Shariatga binoan nikoh musulmonlarning diniy majburiyati, nikoh-sizlik esa ularning xush ko`rilmaydigan holati sanaladi. «Shariat bo`yicha nikoh shartnoma xarakteriga ega bo`lib, xususan oldi- sotdiga o`xshab ketadi, - deb yozadi taniqli huquqshunos olim F. Ota-xo`jayev. Bir tomondan shartnomaning predmeti - kelin, ikkinchi tomon-dan - sotib oluvchi sifatida kuyov qatnashib, kelinga belgilangan bahoni, ya`ni shartnomaning asosiy sharti hisoblangan to`lovni - qalin 1 06 va mahr-ni 1 07 to`lashdan iborat» 1 08 . Shariat bo`yicha nikoh shartnomasi odatiy shartnomalardan farq qilgan. U umrbod muddatga tuzilgan. Shariat mud-datli nikoh ahdida muddatli shartlarga ma`lum hafta, oy yoki yilga yo`l qo`yilgan bo`lsa, bunday nikoh haqiqiy emas deb sanalgan. Shariat bo`yicha nikohdan o`tish uchun tomonlardan quyidagi shart-larga rioya etish talab qilingan: 1) nikohdan o`tuvchilar o`zaro roziligi; 2) nikoh yoshiga to`lgan bo`lish; 3) nikohni guvohlar ishtirokida tuzish; 4) kelin uchun qalin va mahr to`lash; 5) diniy e`tiqod birligi; 6) nikohdan o`tayotganlarning yaqin qon- qarindosh bo`lmasligi; 7) tabaqa bo`yicha tenglik; 8) nikohdan o`tuvchilarning ruhiy jihatdan sog`lom bo`lishi. Nikoh tuzish uchun rasman tomonlarning roziligi talab qilinadi. Bunda kelinning ham roziligi olinadi (faqat shofi`iylar bunday rozilikni shart emas deb hisoblaganlar). Burhoniddin Marg`inoniyning mashhur «Hidoya» asa-rida ko`rsatilganidek, «valiyning 1 09 balog`atga yetgan qizni nikohga maj-burlashi joiz emas… Agar balog`atga yetgan qizdan valiyi turmushga chi- qishga izn so`rasa, shunda qiz jim tursa yoki kulib yuborsa, bu ishi rozilik alomati bo`ladi… Agar juvondan izn so`ralsa, roziligini so`z bilan aytishi lozim… Bokira qizning roziligi sukut saqlashi bilan botil bo`ladi. O`g`il bolaning ixtiyori esa, toki «roziman» demaguncha yoki undan roziligini ifoda etadigan biror ish sodir bo`lmaguncha botil bo`lmaydi». Lekin ni-kohga kiruvchilar uchun ularning ota- onalari ham rozilik berishlari mum-kin edi. «Yosh bola va yosh qizni otasi yoki bobosi uylantirsa yoki tur-mushga bersa balog`at yoshiga yetganlaridan keyin, ularda ixtiyor huquqi qolmaydi. Chunki ota va bobo to`la ongli va farzandlariga nisbatan mehr-shafqatli kishilardir, shunday ekan, ularning bevosita ishtiroki bilan nikoh bog`lanaveradi… Shuningdek, balog`atga yetganlaridan keyin ham ular-ning roziligi bilan nikohga ishtirok etishsa, nikoh bog`lanaveradi». Shu-ning uchun nikoh shartnomasi ba`zida ota-onalari tomonidan qizlarini so-tishning niqoblangan shakli bo`lib qolgan. Bunda ko`pincha ayol kishi shartnomaning teng huquqli sub`yekti bo`lmasdan, shartnoma predmeti hisoblangan. Demak, shariat bo`yicha zo`rlik yo`li bilan, majburiy nikohdan o`tka-zishga yo`l qo`yilmaydi. Lekin qiz bolaning erga tegmaslikka haqqi yo`q edi. U yolg`iz yashashi mumkin emas, albatta turmush qurib, nikoh muno-sabatida bo`lishi lozim 1 06 Qalin – kelinga, uning ota-onasi, qarindosh-urug`lari, vasiylariga pul, mol yoki boshqa mulklar bilan bir qatorda to`lanadigan haq . 1 07 Mahr – nikoh ahdi tuzilishi jarayonida er tomonidan o`z mulkidan xotiniga berilishi lozim bo`lgan uy-joy, sep. 1 08 Otaxo`jayev F. Nikoh va uning tartibga solinishi.-T.: O`zbekiston, 1995.-33-bet. 1 09 Qarang: Otaxo`jayev F . O`sha asar, 36-bet.

edi. Yoshlarning muomilaga layoqatsizligi yoki ularning qarshiligi nikoh ittifoqini tuzishga to`siq bo`la olmasdi. Muomi-laga layoqatli bo`lgan yigitlar va qizlar o`z xohishlari bilan, ota-onalari-ning bu ishga aralashuvisiz, nikoh-huquqiy munosabatlariga kirishlari mumkin bo`lgan 1 10 . Shariat bo`yicha nikohning haqiqiy bo`lishligi shartla-ridan yana biri tomonlarning nikoh yoshiga to`lgan bo`lishligidir. Unga ko`ra nikoh yoshi o`g`il bolalar uchun 12 yosh, qizlar uchun 9 yosh belgilangan. Bunda o`g`il bolalar jinsiy jihatdan voyaga yetgan bo`lishlari lozim edi. Nikohga kiruvchilar uchun belgilangan bu yosh voyaga yetgan-likni belgilashda so`nggi pog`ona hisoblangan. Amalda esa o`g`il bolalar -14, qizlar -12 yoshga to`lganda nikoh tuzilgan. Shariat nikoh yoshining yuqori chegarasini belgilamagan. Nikoh yoshining quyi chegarasini belgi-lashda asosan fiziologik asoslarga tayanilgan. Oilada yigirma yoshdan oshgan «bo`ydoq» bo`lishi isnod hisoblangan. Shariat bo`yicha nikohdan o`tish shartlaridan biri bunday shartnoma-ning guvohlar ishtirokida tuzilishi lozimligidir. Burhoniddin Marg`inoniy yozganidek, «Bilginki, nikoh bobida guvohlik shartdir. Chunki Rasululloh (SAV): Guvohlarsiz nikoh nikoh emas, deganlar… Musulmonlarning ni-kohlari faqatgina (kamida) ikkita guvoh hozirligida bog`lanadi. Guvohlar-ning ikkisi ham hur, oqil, bolig` musulmon erkaklar yoki bir er, ikki ayol bo`lmog`i lozim» 1 11 . Musulmonlarning nikohlarida guvohlarning musul-mon kishilardan bo`lishligi talab qilinadi. Nomusulmon (kofir)ning musul-mon ustidan guvohligi o`tmaydi. Agar musulmon odam xristian yoki yahu-diy bilan nikohdan o`tsa, bunday holda xristian yoki yahudiy dinidagi ki-shilar guvohlikka o`tishlari mumkin edi. Guvohlar erkaklar bo`lsa 15 (16) yoshga, ayollar bo`lsa 9 yoshga to`lgan bo`lishlari lozim edi. Chunki bu yoshda ular muomalaga layoqatli deb hisoblangan. Shariat bo`yicha nikoh ahdini tuzishning navbatdagi sharti qalinni to`lash va ajratilgan mahrni berishdan iborat edi. Busiz nikoh haqiqiy emas, deb sanalgan. Qalin, yuqorida aytilganidek, kelinga, uning ota-onasi, qarindosh-urug`lari, vasiylariga pul, mol yoki boshqa mulklar bilan bir qatorda to`lanadigan haqdir. Mahr esa kuyov tomonidan bevosita kelinga beriladigan uy-joy yoki sep-sidirg`a va boshqa mulklardan iborat bo`lgan. Qalin bevosita kelinning otasi tasarrufiga tushib, kelinning qalinga hech qanday haqqi bo`lmagan, mahr esa bevosita kelinning shaxsiy mulki hi-soblangan. «Muxtasar» (Shariat qonunlariga qisqacha sharh)da ko`rsatil-ganidek, «nikoh qilgan vaqtda nikohlanuvchi er xotinga mahr berishi shart. Mahrning eng kami o`n dirhamdir, ya`ni bir so`m qirq tiyin kumush. Gar-chi undan kam berib nikohlansa-da, o`n dirham berishga vojib bo`ladi» 1 12 . Shariat bo`yicha nikohga kiruvchilar islom dinida bo`lishi talab qilin-gan, ya`ni faqat islom diniga mansub bo`lgan shaxslargina o`zaro nikoh tu-za olganlar. Islom diniga e`tiqod qiluvchi er boshqa dinga e`tiqod qiluvchi yoki umuman hech qanday dinga mansub bo`lmagan ayol bilan nikoh tuzishga haqqi yo`q edi. Agar xristian yoki yahudiy islom diniga kirsa, u holda musulmonlar bilan nikoh ahdini tuza olgan. Shariat bo`yicha, hatto er-xotindan bittasi boshqa dinga o`tsa (islomga 1 10 Qarang: Otaxo`jayev F . O`sha asar, 36-bet. 1 11 Muxtasar: (Shariat qonunlariga qisqacha sharh).-T.: Cho`lpon, 1994.-96-bet. 1 12 Muxtasar: (Shariat qonunlariga qisqacha sharh).-T.: Cho`lpon, 1994.-96-bet.

xoinlik qilsa), nikoh bekor qilingan. Agar islomga nisbatan xoinlik er tomonidan sodir etilsa, u xotini-ga mahr berishdan va «idda» 1 13 vaqtida unga nafaqa to`lashdan ozod etil-maydi. Agarda bu ish xotin tomonidan sodir etilsa, idda vaqtida nafaqa olish huquqidan mahrum bo`ladi. Shariat yaqin qarindosh-urug`chilik aloqasida bo`lgan shaxslarning o`rtasidagi nikohni taqiqlaydi. Islomda nikoh tuzish uchun to`sqinlik qila-digan qarindoshlik darajasi belgilangan. Qur`oni Karimning 4-Niso surasi, 22-24- oyatlarida nikoh taqiqlangan hollar batafsil belgilab berilgan. 22-oyatda shunday deyiladi: «Otalaringiz uylangan xotinlarni nikohlaringizga olmang. Magar ilgari o`tgan bo`lsa (ular kechiriladi). Albatta, bu qabih, jir-kanch va yomon yo`ldir». 23- oyatda esa quyidagilar belgilanadi: «Sizlarga (nikohi) harom qilingan (ayollar) - bu onalaringiz, qizlaringiz, opa-singil-laringiz, ammalaringiz, xolalaringiz, aka- ukalaringizning qizlari, opa-sin-gillaringizning qizlari, emizgan «ona»laringiz, emishgan «opa-singil»larin-giz, qaynonalaringiz, jinsiy yaqinlikda bo`lgan xotinlaringizning qaramo-g`ingizda bo`lgan qizlari - jinsiy yaqinlikda bo`lmagan bo`lsangiz, sizlarga gunoh bo`lmas - yana, o`z pushti kamaringizdan bo`lgan o`g`illaringizning xotinlaridir. Ikki opa-singilni qo`shib (nikohlab) olishingiz (ham harom qi-lindi). Magar ilgari o`tgan bo`lsa (Alloh afv etar). Albatta, Alloh mag`fi- ratli va marhamatli zotdir. Shuningdek, 24-oyatda: «Yana, erli xotinlar (nikohi ham harom qilindi), magar qaramog`ingizdagi joriyalar (bundan mustasno) 1 14 . Bu (mazkurlarning hammasi) Allohning bitigi (farzi)dir. Ana shulardan boshqa ayollarga zinokorona emas, (balki) mollaringiz (mahr) bilan uylanishingiz sizlarga halol qilindi. Ular bilan (nikoh orqali) yaqinlik qilishingiz bilanoq belgilangan mahrlarni beringiz. (Mahr) belgilangandan keyin o`zaro kelishsangiz (xotin o`z mahridan kechsa), sizlar uchun gunoh yo`qdir. Albatta, Alloh ilm va hikmat egasidir». Shunday qilib, erkaklarga yaqin qon-qarindoshlar, tug`ishganlari bi-lan nikohdan o`tish taqiqlangan. Yuqoridagilar bilan bir qatorda shariat ni-kohdan o`tuvchilarning tabaqaviy jihatdan teng bo`lishligini, ruhiy jihat-dan sog`lom bo`lishini ham talab qiladi. Shuningdek, nikoh shartnomasi tuzishga to`g`ridan- to`g`ri to`sqinlik qiluvchi boshqa holatlar ham ko`rsa-tiladi. Jumladan, musulmonlar ehrom holatida bo`lsalar, agar nikohga kira-yotgan ayolga boshqa kishi tomonidan uylanish istagi bildirilgan bo`lsa, erkaklar o`z xotinlarining singillari bilan nikohga kirayotgan bo`lsalar, to-monlardan biri jinsiy kamolatga yetmagan bo`lsa va hokazo holatlar sha-riatga binoan nikoh ahdi tuzishga to`g`ridan-to`g`ri to`sqinlik qiladi. Shu-lar bilan birga Burhoniddin Marg`inoniyning «Hidoya» asarida ham hadis-lar misolida quyidagi hollarda nikohning taqiqlanishi ko`rsatib o`tilgan: «Kishining o`z onasiga va otasi yo onasi tomonidan bo`lgan buvilariga uylanishi halol emas… Bolasining qiziga va undan 1 13 «Idda» - xotin nikohdan ajralgan yoki uning nikohdagi eri vafotidan so`ng turmushga chiqmay turishi uchun belgilangan muddat; nikohdan ajralgandan so`ng ayol uch marotaba hayz ko`rishi (uch oy-u 10 kun), eri o`lgan bo`lsa, o`limidan so`ng 4 oy-u 10 kun, ya'ni homiladorligi yoki homilador emasligi ma'lum bo`lguncha boshqa nikohga kirmay turishi lozim bo`lgan. 1 14 Joriyasini nikohlab olmoqchi bo`lgan kishi uning iddasi chiqishini kutadi. Zero, odatda joriyalar janglarda yengilgan kofir erlarini tashlab kelgan bo`ladi. Shuning uchun homilali bo`lishligi ehtimolidan iddaga buyurilgan.

pastdagilarga ham uylanishi halol emas… Otasining va bobolari xotiniga ham uylanishi halol emas… O`g`lining bolalarining xotiniga uylanishi halol emas… Xotin o`z ammasi yoki xolasi yoki aka-ukasining qizi yoki opa-singilisining qizi us-tiga nikohlanmaydi… Kimki birorta ayol bilan zino qilsa, unga mana shu ayolning onasiga va qiziga uylanish haromdir… Kimki (biror) ayolni shah-vat bilan ushlasa, unga u ayolning onasi ham, qizi ham harom bo`ladi. (Le-kin shofi`iylar buni «harom bo`lmaydi» deydilar)… Xo`jayin o`z cho`ri-siga uylanmaydi, xotin o`z quliga erga tegmaydi… Majusiy ayollarga uylanish joiz emas… Butparast ayollarga ham uylanish mumkin emas» 1 15 . Yuqorida sanab ko`rsatilgan shartlarga rioya qilinib tuzilgan nikoh-gina qonuniy hisoblanib, taraflarni tegishli huquq va majburiyatlar bilan ta`minlagan. Shuni aytib o`tish lozimki, shariat normalarida belgilangan shartlardan ko`zda tutilgan asosiy maqsad sog`lom, halol nikoh muno-sabatini vujudga keltirishdan iborat edi. Shariat erkaklarga bir vaqtning o`zida to`rttagacha nikohda bo`lish huquqini beradi. Bu haqda Qur`oni Karimda shunday deyiladi: «Agar yetimlarga (nisbatan) adolatli bo`la olmaslikdan qo`rqsangiz, sizlar uchun (nikohi) halol bo`lgan ayollarga, ikkita, uchta, to`rttadan uylanaveringizlar. Bordiyu (ular o`rtasida) odil bo`la olmaslikdan qo`rqsangiz, bir ayolga (uylaning) yoki qo`l ostingizdagi cho`rilar (bilan kifoyalaning)» (4-Niso surasi, 3-oyat). Islomshunos olim Alouddin Mansur ushbu oyatga izoh be-rib, Qur`oni Karimning 1992 yilgi nashrida quyidagilarni ta`kidlaydi: «Is-lom - voqeiy dindir. Ya`ni u insonlarni pokiza hayot kechirishga da`vat qi-lishda g`ayrivoqeiy yo`llarni tutmaydi. Binobarin, bu qonunda voqeiy in-soniy hayot nazarda tutilgan. Birinchidan, asrlar davomidagi tajribalar ko`rsatishicha, o`g`il boladan ko`ra qiz bola ko`proq tug`iladi. Ikkinchi- dan, ayol kishi erkak kishidan ko`ra uzunroq umr ko`rishi ham voqeiy haqiqatdir. Uchinchidan, turli fojialar, xususan, urush va to`qnashuvlarda asosan erkaklar halok bo`ladilar. Mana shu va yana boshqa ko`p sabablar natijasida insoniyat olamida mudom ayollarning sanog`i erkaklarnikidan ortiq bo`ladi. Demak, bir erkak faqat bir ayolga uylanishi mumkin deyilsa, erkaklar sanog`idan ortib qolgan ayollarga zulm qilingan bo`lur edi. Ya`ni, bu ayollar o`zlarining turmush qurish va ona bo`lish huquqlaridan mahrum bo`lib qolar edilar. Natijada jamiyatda nopoklik va maishiy buzuqliklar yu-zaga keladi. Shuning uchun Islom moddiy imkoniyatlari bo`lgan kishilar-ga, agar adolat qila olishning uddasidan chiqsalar, birdan ortiq ayol bilan turmush qurishga ruxsat beradi va shu yo`l bilan birga ayollar o`rtasida adolat qilmay, faqat shahvoniy nafsni qondirish uchungina ko`p xotin olishga ruju qo`ygan kimsalar uchun oxiratda ashaddiy azob borligi haqida ogohlantiradi» 1 16 . Musulmon huquqida er-xotin o`rtasidagi munosabatlar batafsil tartib-ga solinadi. Bular haqida huquqshunos olim F.Otaxo`jayevning 1 17 asarlari-da qiziqarli ma`lumotlar berilgan. Quyida biz asosan ushbu olimning ki-toblaridan olingan ma`lumotlarni keltiramiz. 1 15 Burhoniddin al-Marg`inoniy. Hidoya. I jild. T.: Adolat, 2000, 650-658-betlar. 1 16 Qur'oni Karim, (Tarjima va izohlar muallifi Alouddin Mansur), Cho`lpon, T.: 1992.-55-bet. 1 17 Qarang: Otaxo`jayev F. Nikoh va uning tartibga solinishi.-T.: O`zbekiston, 1995.-47-53-betlar.

Shariat va odatda er-xotinning huquq va majburiyatlari atroflicha ishlab chiqilgan. Erning oiladagi huquqlari quyidagilardan iborat. Er oila boshlig`i hisoblangan, binobarin, oila ta`minoti uchun zarur bo`lgan mod-diy ne`matlarni ishlab topishi lozim bo`lgan. Xotin esa oilada asosan uy-ro`zg`or ishlari va bolalar tarbiyasi bilan shug`ullangan. Erning huquqi bo`yicha, agar er qalin va mahr to`lagan bo`lsa, xotin albatta uning uyida yashashi lozim edi. Eri er-xotinlik munosabatlariga xiyonat qilsa ham na fuqarolik, na jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Bu hol xotinning diniy e`tiqodini haqoratlash hisoblanib, u bilan qo`pol munosa-batda bo`linganligini bildiradi. Xotin biror joyga borishi lozim bo`lsa, al-batta eridan ruxsat olishi darkor edi. Er xotinini moddiy ta`minlashi lozim edi. Agar er uyda olti oydan ortiq muddat bo`lmasa, xotinini moddiy jihat-dan ta`minlamasa, bu holat xotiniga erining nikohidan ajralish uchun asos bo`la olgan. Agar erning bittadan ortiq xotini bo`lsa, u holda har bir xotini uchun alohida xona ajratib, hovliga chiqish uchun alohida yo`l ochib berish er-ning burchi bo`lgan. Uning mulkidan hamma xotinlari baravar foydala-nishlari mumkin edi. Boshqa munosabatlarda ham shunday bo`lgan. Xotin o`zi uchun ajratilgan xonadan eridan bo`lak shaxslarni chiqarib yuborishi mumkin edi. Er xotiniga ota-onasini ko`rib kelishi uchun bir haftada bir marta ruxsat berishga majbur edi. Unga qarindosh mahram bo`lgan shaxs-larni ko`rish uchun bir yilda kamida bir marta ruxsat berishi lozim edi. Bi-roq u nomahram shaxslarning uyiga borishiga yoki ularni o`z uyida qabul qilishiga, to`yga, jamoat hammomlariga borishiga ruxsat etmasligi mum-kin edi. Xotinning erdagi haqqiga nisbatan majburiyatlari ko`proqdir. Xotin albatta erining uyida yashab, uyni ozoda va toza saqlab, ro`zg`or ishlarini bajarib, bolalarni tarbiyalashi lozim bo`lgan. Ajratilgan xonada eriga o`zi bilan axloq qoidalariga rioya qilgan holda yaqin aloqada bo`lishga yo`l qo`yishi zarur. Unga bo`ysunib, topshirgan ishlarini bajarishi kerak. Nikoh ahdi tuzilgandan boshlab er- xotinlik munosabatiga xiyonat qilmasligi darkor. Erining ruxsatisiz ommaviy joylarda ko`rinmasligi kerak. Xotin eridan moddiy ta`minot talab qilishga haqlidir. Agar er xotiniga nisbatan zo`rlik, qo`pollik qilsa, erlik majburiyatla-rini bajarmasa, xotin eri bilan yashashni rad etishi mumkin edi. Xotin o`z zimmasidagi majburiyatlarni bajarmasa, eri unga nisbatan jismoniy ta`sir choralarini ko`rishi, hatto ajralish masalasini ham qo`yishi mumkin bo`l-gan. Agar er xotiniga tirikchilik uchun yetarli miqdorda mablag` bermasa, u holda xotini, qozining ruxsati bilan, erining nomidan va uning javob-garligi bilan qarz olishi, o`ziga tegishli mulkdan ayrimlarini sotishi mum-kin bo`lgan. Agar xotin eri oldidagi majburiyatlarni bajarmasa, u holda er uni jazolashi, ya`ni uni zarar keltirmasdan urishi va ma`lum muddat moddiy ta`minotdan mahrum etishi mumkin bo`lgan. Agar er yoki xotindan biri, avvalgi sahifalarda ta`kidlanganidek, boshqa dinga kirsa, ya`ni islom dinidan chiqsa, bunday hollarda ular o`rta-sidagi nikoh munosabati tugatilib, mavjud bo`lgan hamma majburiyatlar bekor qilingan. Ammo dinga nisbatan hiyonat er tomonidan sodir etilgan bo`lsa, u xotiniga mahr berishdan va idda vaqtida moddiy ta`minlashdan ozod etilmagan. Bunday harakat xotin tomonidan sodir etilsa, u idda davrida moddiy ta`minot olish huquqidan

mahrum bo`lgan. Xotini o`limidan so`ng, er hamma vaqt boshqa ayolga uylanishi mumkin bo`lgan. Xotinga esa eri o`limidan so`ng boshqa shaxsga turmushga chiqishga faqat idda muddati o`tganidan so`nggina ruxsat berilgan. Xotin idda muddatini nikohda qayerda turgan bo`lsa, shu yerda o`tkazishi lozim edi, chunki shundagina uning o`z shaxsiy huquqlari va mulki to`la saqlangan. Idda vaqtida xotinni moddiy ta`minlash erga yuklatilgan. Ammo u biron asos bo`yicha xotinini moddiy ta`minlashdan ozod etilgan bo`lsa, yoxud bandalikni bajo keltirsa, u holda xotin o`zini o`zi moddiy ta`minlay-di. Agar marhum meros qoldirgan bo`lsa, erining merosi hisobiga ta`min-lanadi. Shariat oilaviy turmush davomida er-xotin tomonidan topilgan mulk ularning umumiy mulki ekanligini tan olmagan, birgalikdagi turmush davrida mulk kimning mablag`iga olingan bo`lsa, o`shaniki hisoblangan. Qur`oni Karim nikohdan ajralishga (taloqqa) yo`l qo`yadi. Ammo islom taloqni - oila buzishni maqsadga muvofiq ish deb hisoblamaydi. Iloji boricha oilani buzmay saqlab qolishni targ`ib qiladi. Nikohni bekor qilish-ga tegishli «qonuniy» asoslar bo`lganidagina yo`l qo`yilgan. Shariat bo`yi-cha ajralish «taloq» so`zi bilan belgilangan. Bu so`zning lug`aviy ma`nosi qo`yish, qo`yib yuborish demakdir. Taloq qilish huquqi erkakka berilgan. Shuningdek, bu ish uning ishonchli vakili tomonidan ham amalga oshirili-shi mumkin. Erkaklar tabiatan ayollarga nisbatan og`ir-bosiq, har bir ishning oqibatini o`ylab qiladigan va og`ir-yengil kunlarda oilani sabrtoqat bilan boshqarib boradigan kishilar bo`lganligi uchun bu huquq ularga berilgan. Xotinning bevosita ishtirokisiz, u taloq so`zini eshitmasa ham, «ta-loq» yozma ravishda e`lon etilishiga yo`l qo`yilgan. Bunda ajralish to`g`ri-sida vasiqa kelinning bevosita o`ziga yoki uning otasiga yoxud qozining qo`liga topshirilishi lozim. Agar ajralish to`g`risidagi xatda qandaydir shartlar bajarilishi lozimligi ko`rsatilsa, bu shartlar albatta bajarilishi loz-im, aks holda ajralish sodir bo`lmaydi. Ajralish vasiqa tuzilgan kundan e`tiboran kuchga kiradi. Ajralish vaqtida diniy-dogmatik normalarga rioya qilinishi lozim bo`lgan. Nikohdan ajralish vaqtida er-xotin mutlaqo tengsiz holatda bo`li-shgan. Er xotindan ajralish uchun o`ylab topilgan har xil vajlarni keltirib, hech bir isbotsiz o`z xohishicha ajralishi mumkin edi. Erning xotini bilan qo`pol muomalada bo`lishi, er-xotinlik munosabatlariga xiyonat qilishi xotinga nikohdan ajralish huquqini bermas edi. Quyidagi holatlardagina xotini nikohni bekor qilishni so`rashi mumkin edi: 1. Agar eri olti oy muddat davomida xotinini moddiy ta`minlamasa. 2. Agar eri nikohda yashashga qodir bo`lmasa (erlik iqtidori bo`l-masa). 3. Agar nikoh yoshlik vaqtida tuzilgan bo`lib, jinsiy balog`atga yetgandan so`ng yoki ma`lum yoshga to`lgandan so`ng qiz nikohda yashashga rozi emasligini izhor etsa. 4. Agar eri islom dinidan boshqa dinga o`tsa. Taloq qilingan ayol avval aytib o`tilganidek, nasl-nasablar aralashib ketmasligi uchun uch hayz mobaynida o`zini kuzatib, boshqa turmush qur-may turishi lozim edi. Shu muddat o`tib, homila yo`qligi ravshan bo`lgach u ayol erga tegishi mumkin bo`lgan. Agar homilador ekanligi ma`lum bo`l-sa, bola tug`ilib,

nifos muddati o`tgandan keyin boshqa turmush qurishi mumkin. Idda asnosida er qilgan ishidan pushaymon bo`lib, yarashishni istasa, bunga uning haqqi bor. Agar shu muddat ichida xotiniga yaqinlash-masa, muddat tugagach taloq sodir bo`lib, nikoh munosabati tugallanadi. «Taloq ikki martadir. So`ngra (oilani) yaxshilik bilan saqlash yoki chiroyli suratda ajralish (mumkin). Ularga (xotinlaringizga) bergan narsa-lardan (mahrlaridan) biror narsani qaytarib olishlaringiz sizlarga halol emas, magar (er- xotin) Allohning (oila to`g`risidagi) buyruqlarini bajara olmaslikdan qo`rqsalar (bu undan mustasno). Agar ularning Alloh buyruq-larini bajara olmasligidan qo`rqsalaringiz (eridan taloq olish niyatida) evaz berishida (va erning shu evazni olishida) er-xotin uchun gunoh yo`q 1 18 . Bu Allohning (belgilab qo`ygan) hadlaridir. Ulardan tajovuz qilmangizlar! Kim Allohning hadlaridan tajovuz qilsa, ana o`shalar zolimdirlar». (Qur`oni Karim, Baqara surasi, 229-oyat). «Agar uni (uchinchi marta) taloq qilsa, (u ayol) to boshqa er bilan ni- kohlanmaguncha (va undan ham taloq olmaguncha), unga halol bo`lmaydi. Bas, agar (keyingi er) uni taloq qilsa, (qaraladi,) agar Allohning buyruqla-rini bajara olishga ishonsalar, (avvalgi er bilan) turmushga qaytishlarida gunoh yo`qdir. Bular Allohning (belgilab qo`ygan) hadlaridir. Ularni anglatuvchi qavm (odamlar) uchun bayon qilur». (Qur`oni Karim Baqara surasi, 230-oyat). Shariat bo`yicha meros huquqi juda murakkab va chalkash bo`lgan. Meros huquqi borasida musulmon huquqining turli huquqiy mazhablari o`rtasida katta farqlar mavjud. Umuman meros vasiyat bo`yicha va qonun bo`yicha qoldirilgan. «Vasiyat» so`zining lug`atda bayon qilingan ma`nosi - «topshirmoqdir». Shariat bo`yicha esa, mol-mulkni o`lgandan so`ng kimga berilishini aytish. Vasiyat qonuniy merosxo`rlar foydasiga tuzilishi mumkin emas edi. Shuningdek, mol- mulkning uchdan bir qismidan ortig`i-ni vasiyat qilishga ham ruxsat etilmagan. Vasiyatni tuzishda ikkita guvoh ishtirok etishi lozim bo`lgan. Shariatda ayniqsa qonun bo`yicha meros tar-tibi bir muncha puxta ishlab chiqilgan edi. O`lgan kishining mol-mulkidan avvalo uni dafn etish marosimlariga ketadigan xarajatlar qoplangan, so`ng-ra uning barcha qarzlari to`langan. Qolgan mol-mulklar qonuniy meros-xo`rlar o`rtasida taqsimlangan. Merosdan birinchi navbatda o`lgan kishi- ning bolalari o`z hissalarini olishgan, ular bo`lmasa uning aka-ukalari, amaki- tog`alari va boshqalar merosga chaqirilgan. Ayollar merosdan erkaklarga nisbatan ikki hissa kam ulush olganlar. Dindan qaytganlar, aj-ralgan er-xotinlar, meros qoldiruvchining o`limiga sabab bo`lganlar meros olish huquqidan mahrum edilar. 7. Shariat bo`yicha jinoyat huquqi va sud ishlarini yuritish tartibi Musulmon huquqida jinoyat huquqi normalari fuqarolik huquqi normalariga nisbatan uncha batafsil ishlab chiqilmagan. Ular qadimiyligi, eskirib qolganligi, yuridik texnikasi jihatidan nisbatan uncha rivojlanma-ganligi bilan ajralib turadi. Shariatda jinoyat tushunchasining asosini diniy g`oyalar bilan chambarchas bog`liq bo`lgan huquqiy qonun-qoidalar tashkil etadi. Shu-ning 1 18 Bu evazni shariat tilida «xul'» deyiladi. Er ajralishni xohlamagan taqdirda xotini taloq so`rasa, evaz yoki badalni to`lab, erni ko`ndirish shariatda joriy etilgan.

uchun ham musulmon huquqida jinoyat tushunchasini tahlil etishga alohida yondashish lozim. Zero, ba`zi rus olimlari shariatda jinoyatning umumiy tushunchasi mavjud emas deb hisoblaydilar 1 19 . Biroq, bu fikrga unchalik qo`shilib bo`lmaydi. Binobarin, Burhoniddin Marg`inoniyning «Hidoya» asarida jinoyat deb, qonun tilida-shaxsga va mulkka qarshi qara-tilgan qonun bilan taqiqlangan qilmish tushuniladi 1 20 , - deb ko`rsatiladi. Shariatdagi ushbu ta`rif jinoyat tushunchasiga berilgan umumiy ta`rif bo`-lib, shariat masalalariga bag`ishlangan asarlarda jinoyatning ayrim turlari-ga alohida tushuncha berilgan. Jumladan, «Muxtasar» (Shariat qonunlariga qisqacha sharh) da ko`rsatilganidek, «jinoyat» so`zi lug`atda jinoyat va gunoh ma`nosini, shariat istilohida odamning joniga yo a`zolariga zarar keltirish ma`nosini 1 21 bildiradi. Musulmon jinoyat huquqida jinoyat tarkibidagi to`rtta asosiy belgilar ham nazarda tutiladi. Jinoyat tarkibining asosiy elementlaridan biri jinoyat ob`yekti hisoblanadi. Hozirgi zamon jinoyat huquqida shaxsning ijtimoiy xavfli va huquqqa xilof jinoiy qilmishi qanday maqsadga qaratilganligi, ya`ni tajovuz qaysi ijtimoiy munosabatlarni buzishga yo`naltirilgan bo`lsa, shu munosabat jinoyatning ob`yektini tashkil etadi. Shariat bo`yicha jino-yatlarning umumiy ob`yekti din va davlat asoslari, shaxsning hayoti, sog`-ligi, qadr-qimmati, nomusi, mulkning turli- tuman shakllari, jamoat tartibi va jamoat xavfsizligi, diniy qoidalar, savdo-sotiq tartib-qoidalari, odil sudlov asoslari va boshqa munosabatlar bo`lishi mumkin. Masalan, dindan qaytish, Allohga shak keltirish, ko`p xudolik (ma`jusiylik), islomdan yuz o`girish bir jinoyatning turli ko`rinishlaridir. Bu jinoyatlarning umumiy ob`yekti diniy munosabatlar bo`lib, aybdorning jinoiy qilmishi diniy mu- nosabatlarga putur yetkazishga qaratilgan bo`ladi 1 22 . Shariatda, shuning-dek, jinoyatning ob`yektiv tomonini tavsiflovchi qator belgilar ham mav-jud. Masalan, o`g`rilik, bosqinchilik, zino, zinokorlikda ayblash (tuhmat) va boshqa jinoyatlar tarkibining ob`yektiv tomoni ularning ijtimoiy xavfli va huquqqa xilof harakatlardan iborat ekanligidadir. Bunday jinoyatlar bir-biridan, asosan, qilmishning xususiyati bilan, mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlar esa bir-biridan mulkni qonunsiz egallash usuli, ya`ni jinoyatning ob`yektiv tomoni bilan farq qiladi. Shariatda jinoyat sub`yekti masalasiga ham e`tibor beriladi. Unga binoan, har qanday jismoniy shaxs emas, balki es-hushi joyida, o`z qilmi-shiga o`zi javob bera oladigan, ya`ni o`z yurish-turishining mohiyatini tu-shunadigan va o`z xatti- harakatini iroda qilish qobiliyatiga ega bo`lgan, aqli raso kishilargina jinoyatning sub`yekti hisoblanganlar. Xanafiy maz-habi bo`yicha jinoyat sub`yektining yoshi 15 yosh qilib belgilangan. Ta`ki-dlash joizki, musulmon jinoyat huquqida aqli zaif, isrofgarchilik va nobud-garchiliklarga yo`l qo`yyuvchilar, aqldan ozganlar, go`daklar, xotirasi sust, seruyqu va gung (tilsiz) kishilar aqli norasolar qatoriga kiritilgan. Masalan, «Muxtasar»da: «tilsiz, yozuv va ishora bilan o`ziga javob vojib 1 19 Qarang: История государства и права зарубежных стран.Часть 1. Учебник для вузов/ Под ред. проф. Крашенинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А.-М.:Издательство НОРМА, - 1996.-426-bet. 1 20 Qarang: Hidoya. – T., 1883.-211-bet. 1 21 Qarang: Muxtasar.-T.: Cho`lpon, 1994. -304-bet. 1 22 Qarang: Rajabova M.A. Shariatda jinoyat va jazo.-T.: Adolat, 1996.-58-59-betlar.

bo`ladigan darajadagi ishga, misol uchun, zino, xamr (aroq) ichish, o`g`rilikka iqror bo`lsa, jazo berilmas, qo`li kesilmas. Chunki iqrori shubhalidirki, shubha bilan jazolanmas» 1 23 , - deb qayd etilgan. Musulmon jinoyat huquqida jinoyatning sub`yektiv tomonini tav-siflovchi belgilar ham hisobga olinadi. Unga binoan qasddan yoki ehtiyot-sizlikdan qilingan jinoyatlar bir-biridan farqlanadi. Masalan, odam o`ldi-rish jinoyatining o`zi aybning shakliga qarab bir necha turlarga bo`linadi. Masalan, «Hidoya» asarida bu jinoyat besh turga bo`lib ko`rsatilgan: 1) qasddan odam o`ldirish; 2) qasdga o`xshash o`ldirish; 3) beqasd (bilmay) o`ldirish; 4) beqasdga (bilmasdan) o`xshash o`ldirish; 5) sababli qotillik. Shuningdek, shaxsning sog`ligiga qarshi jinoyatlar ham musulmon huqu-qida qasd va ehtiyotsizlikdan sodir etilishi mumkinligi inobatga olingan. Bunda har ikkala ayb shakliga alohida-alohida jazo turi belgilangan. Musulmon huquqida asosan tugallangan jinoyatlar uchun jinoiy ja-vobgarlik nazarda tutilgan. Suiqasd tushunchasi to`liq ishlab chiqilmagan edi. Masalan, shariatda o`g`rilik va tan jarohati yetkazish kabi qator jino-yatlarda jinoiy oqibatning yuz berishi ko`zda tutilgan. Jumladan, odam o`l-dirishdagi jinoiy oqibat jabrlanuvchining hayoti bo`lsa, o`g`rilik, bosqin-chilik, talonchilik, mulkni o`zlashtirish yo`llari bilan talon-taroj qilishda esa mulkiy xarakterdagi zarar yetkazish ko`zda tutilgan. Shuningdek, tugallanmagan jinoyatlar, jinoyatga suiqasd uchun yengilroq jazo bel-gilangan. Masalan, qaroqchilar yo`l to`sayotganlarida hali molni olmay va hech kimni o`ldirmay turib qo`lga tushsalar, ularga o`lim jazosi emas, qa-moq qo`llanilgan. Shuningdek, o`g`ri narsani xonadan olib chiqib ketmay turib qo`lga tushsa qo`li kesilmagan va hokazo. Shariat bo`yicha jinoyatda ishtirokchilik masalasi ham uncha to`liq ishlab chiqilmagan. Lekin shariatning jinoyat huquqi nazariyasida zaruriy mudofaa tushunchasi nazarda tutilgan. Masalan, bir shaxsning ikkinchi shaxsga jinoyat quroli (qilich, tayoq va hokazolar) bilan o`qtalganda mu-dofaalanuvchining hayotiga tajovuz qilish ochiq-oydin bo`lganda, tajovuz-chini o`ldirsa, uning harakati zaruriy mudofaa doirasida sodir qilingan, deb sanalsa, bunday hollar jinoyat hisoblanmagan. Zaruriy mudofaa nafaqat mudofalanuvchi tomonidan, balki o`zga manfaati yo`lida boshqa shaxslar tomonidan ham sodir qilinishi ko`zda tutilgan. Shuningdek, musulmon jinoyat huquqida qilmishning zaruriy mudofaa holatida sodir qilinganligini baholashda qator holatlar: qilmish sodir qilingan joy, vaqt, sharoit (kundu-zi yoki kechqurun, shahar yoki hech kim bo`lmagan dasht va hokazo), qil-mishning xavflilik darajasi, qurol turi va boshqalar inobatga olingan. Sha-riatning jinoyat huquqi nazariyasida nafaqat zaruriy mudofaa tushunchasi mavjud, shu bilan birga zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish tu-shunchasi ham aks etgan. Masalan, «Muxtasar»da qayd etilganidek, «kun-duzi shahar yoki qishloq ichida tayoq bilan o`qtaluvchini o`ldirish sababli qasos vojib bo`lur, chunki kunduzi shaharda yordamga birov ulgurishi mumkin, shuning uchun tayoq o`qtalishi bilan o`ldirib qo`yish tuzuk bo`lmaydi» 1 24 . 1 23 Muxtasar.-T.: Cho`lpon, 1994. -332-bet. 1 24 O`sha asar. 307-bet .

Shariatda aybni yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlar ham hisobga olinadi. Aybni yengillashtiruvchi holatlar qatoriga quyidagilar kir-gan: 1) aybini bo`yniga olish, chin ko`ngildan pushaymon bo`lish; 2) yet-kazilgan zararni ixtiyoriy ravishda to`lash; 3) majburlash yoki moddiy to-mondan, xizmat jihatidan qaramlik sababli jinoyat sodir etish; 4) jabrla-nuvchining aybdorni kechirishi; 5) voyaga yetmaganlar yoki ayollar tomo-nidan jinoyat sodir etilishi; 6) qullar tomonidan jinoyat sodir etilishi; 7) podsho tomonidan jinoyat sodir etilishi va hokazo. Shariatda takroran jinoyat sodir etishlik, guruh bo`lib jinoyatga qo`l urish va boshqalar aybni og`irlashtiruvchi holatlar hisoblanib, bunday hollarda og`irroq jazolar nazarda tutilgan. O`rta asrlardagi musulmon huquqshunoslari barcha jinoyatlarni uch guruhga ajratadilar. Birinchi guruhga bevosita Muhammad (SAV)ning ko`rsatmalaridan kelib chiqadigan jinoyatlar kiritiladi. Ular «Allohning hu-quqlari»ga tajovuz qiladigan jinoyatlar sifatida talqin qilingan va avf etil-magan. Bunga birinchi navbatda islomdan qaytish jinoyati kiritilgan. Bu-ning uchun o`lim jazosi nazarda tutilgan. Boshqarish tartibotiga qarshi qa-ratilgan jinoyatlar - isyon va davlat hokimiyatiga qarshilik ko`rsatish kabi jinoyatlar ham og`ir jazolangan. Og`ir diniy gunoh deb e`lon qilingan ush-bu guruh jinoyatlariga yana o`g`rilik, spirtli ichimliklar iste`mol qilish, zinokorlik, shuningdek, zinokorlikda ayblab tuhmat qilish kabilar ham kirgan. Ikkinchi guruh jinoyatlarni butun musulmonlar jamoasiga emas, balki alohida shaxslarning huquqlariga tajovuz qiluvchi huquqqa xilof xat-ti-harakatlar tashkil etgan. Ularni tartibga soluvchi normalar urug`doshlik tuzumi odatlaridan kelib chiqqan, jumladan qasos olish huquqini belgila-gan. Masalan, qasddan odam o`ldirish yoki tan jarohati yetkazish jinoyat-larini sodir etgan shaxslarga «jinoyatga teng jazo» (tallion) tamoyili asosi-da jazo nazarda tutilgan. Ammo shariat manbalari, jumladan, Qur`oni Ka-rim va hadislarda bu guruhga kiritilgan jinoyatlar uchun ko`zda tutilgan ja-zoni bir muncha yumshatish haqida so`z yuritilganligini ko`rish mumkin. Masalan, qo`shimcha qonli qasos olish o`rniga «tovon» to`lash kabi yen-gilroq jazo berilishi nazarda tutiladi. Qur`oni Karimda odam o`ldirish va tan jarohati yetkazish jinoyatlari uchun «jonga jon, ko`zga ko`z, burunga burun, quloqqa quloq, tishga tish va jarohatlarga qasos (olinur)» deb belgi-langan (Moida surasi, 45-oyat). Shuningdek, ushbu odatda «kimki u (qa-sos)ni sadaqa qilib (kechib) yuborsa, u (gunohlariga) kafforatdir» deyiladi. Kafforatning ma`nosi evaz, badal, afvdir. Demak, Qur`oni Karimda qasos olmay, xunidan kechishga ma`qul, savobli ish sifatida qaraladi. Va nihoyat, uchinchi guruhni tashkil etuvchi jinoyatlarga o`z tabiati-ga ko`ra, ijtimoiy munosabatlarga qarshi jinoiy tajovuz qilishga qaratilgan boshqa barcha turdagi jinoyatlar, jumladan, zakot to`lamaslik, shaxslarga moddiy zarar yetkazish (o`g`rilik va bosqinchilikdan tashqari), bitimlar yuzasidan majburiyatlarni bajarmaslik, xun olish uchun tovon to`lamaslik, kam o`lchash, kam tortish, tovlamachilik qilish, poraxo`rlik, xazinani yoki yetimning haqini o`zlashtirish, qonunga xilof holda qasddan sud qarorla-rini chiqarish, yolg`on guvohlik berish, jamoat joylarida yurish-turish qoidalarini buzish, fuqarolarga yoki o`ziga bo`ysunuvchilarga nisbatan zulm o`tkazish, eng muhim diniy aqidalarni

inkor qilish, davlat mulkini turli xil nopok yo`llar bilan talon-taroj qilish, jodugarlik va sehrgarlik, nomusga tegish, besoqolbozlik, nafaqa to`lash majburiyatidan qasddan bosh tortish va hokazolar kiritiladi 1 25 . Ushbu jinoyatlarning aksariyati uchun Arab xalifaligining tashkil to-pishi davrida jazolar nazarda tutilmagan. Shu sababli ular shariatning aso-siy manbalarida eslatilmaydi. Huquqiy ta`limotning rivojlanishi va hukm-ron tabaqalarning tarkib topgan ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlashga urinishi natijasida ilgari jinoiy hisoblanmagan ko`pgina xatti-harakatlar, jumladan, zakot to`lamaslik, ro`za tutmaslik, yengil tan jarohati yetkazish, haqorat, bezorilik, aldoqchilik va firibgarlik, davlat mulklarini isrof qilish, qimor o`ynash va hokazolar jinoyat sifatida ko`riladigan va sud tarkibida jazolanadigan bo`ldi. Bunday ishlar bo`yicha jazo chorasi berish mujtahid-lar tomonidan bildirilgan fikrlarga va alohida qozilarning ixtiyoriga bog`-liq bo`lgan. Musulmon jinoyat huquqi bo`yicha jazolar ning xilma-xil turlari na-zarda tutilgan. Albatta, bunda davlatdan oldingi jamiyatga xos, eskirgan ja-zo usullaridan ham foydalanilganligini ta`kidlash joiz. Masalan, shariatda ko`pgina jinoyatlar uchun qasos olish, tovon, ta`zir va boshqa jazo turlari belgilangan. R.Sharlning ta`kidlashicha, musulmon huquqshunoslari VIII asrdan boshlab musulmon axloqini tuzatishga oid jazolardan ta`zirni qo`l-lash orqali jazolarni individuallashtirish, ya`ni jinoyatning turiga qarab, har bir jinoyatchiga alohida-alohida jazo choralari belgilash tamoyiliga suyangan edilarki, bu qoida Yevropa qonunlariga ancha kech kiritilgan 1 26 . Musulmon jinoyat huquqida jazolar og`irlik darajasiga qarab quyida-gi uch turga: 1) had; 2) qasos yoki tovon va kafforat; 3) ta`zir jazosi turla-riga bo`linadi. «Had» so`zining lug`aviy ma`nosi «Muxtasar»da ko`rsatil-ganidek, chekka, chet, ikki narsa orasidagi parda, mone` deganidir. Bu shariatda jinoiy xatti-harakatlar uchun Alloh tomonidan belgilanadigan jazo deb tushuniladi. Had jazosi turlariga 40 martadan ko`proq darra urish, ya`ni 80, 100 darra urish, qo`l yoki oyog`ini kesish, toshbo`ron qilib, osib yoki boshini tanasidan ayirib o`ldirish kiradi. Had jazosi haqida Qur`oni Karim oyatlarida aytib o`tilgani uchun ham shariat olimlari uni qat`iy jazo - Allohning haqi deb hisoblaydilar. Had jazosi turlari asosan zino, tuhmat, o`g`rilik, qaroqchilik (bosqinchilik), spirtli ichimliklarni iste`mol qilish, islom dinidan qaytish, isyon ko`tarish va boshqa jinoyatlarga nisbatan belgilangan. Shuningdek, «Muxtasar»da had jazosi zino, tuhmat qilish, o`g`rilik, qaroqchilik uchun qo`llanilishiga ko`ra u jinoyatlarni cheklab bayon qilish zarur 1 27 , deb bu jazo turlarini faqat bir nechta muayyan jinoyatlarga nisbatan qo`llanilganligi sababli cheklagan degan ma`noni anglatishi ta`kidlangan. Shariatda had jazosi turlarining «qasos» yoki to-von (diya, xun) va ta`zir jazo turlaridan farqi ham ko`rsatiladi. Jumladan, «Muxtasar»da: «Bas, ta`zir va qasos had emas, chunki ta`zir cheklanma- gan jazodir, qasos esa bandaning haqqidir, banda kechsa, kechiladi. Had kechilmaydi» 1 28 , - deb qayd etilgan. 1 25 Rajabova M.A. Shariatda jinoyat va jazo.-T.: Adolat, 1996.-57-betlar. 1 26 Qarang:Шарл Р. Мусульманское право. – M.: 1959.-41-bet. 1 27 Muxtasar, 284-bet. 1 28 Muxtasar, 284-bet.

Qasos yoki tovon (diya) va kafforat jazosi turlari shaxsning hayoti va sog`ligiga qarshi qaratilgan jinoyatlar, xususan, odam o`ldirish va tan jarohati yetkazish jinoyatlariga nisbatan qo`llanilgan. Bu hol shariatda «jinoyatga teng jazo» qoidasiga rioya qilish, deb yuritiladi. Jumladan, Qur`oni Karimda: «Kim sizlarga tajovuz qilsa, sizlar ham o`sha me`yorda tajovuz qiling!» (Baqara surasi, 194-oyat), deyiladi. Shuningdek, Moida surasi, 45-oyatda ham «jonga jon, ko`zga ko`z, burunga burun, quloqqa quloq, tishga tish va jarohatlarga qasos» olinishi ko`rsatiladi. Demak, qasos olishda qasddan odam o`ldirish yoki qasddan tan jarohati yetkazish jinoyatini sodir etgan aybdorga o`lim jazosi, agarda u yoki bu darajada tan jarohati yetkazilgan bo`lsa, aybdorning ham badaniga yetkazilgan jarohati darajasida qasos-teng jazo qo`llanilgan. Qasosdan tovon (xun) to`lash va kafforat jazosi orqali qutulish mumkin edi. Kafforatda bir qulni ozod qilish, qul topilmasa, aybdor ikki oy muttasil ro`za tutishi shart bo`lgan. Bu haqda Qur`oni Karimda shunday deyiladi: «Mo`min (ikkinchi bir) mo`minni faqat yanglishibgina o`ldirib qo`yishi mumkin. Kimda-kim mo`minni yanglishib o`ldirgan bo`lsa, (uning zimmasiga) bir mo`min qulni ozod qilish va u (marhum)ning oilasiga - agar kechib yubormasalar - xun to`lash (farzdir). Agar (marhum) sizga dushman qavmdan bo`lib, o`zi mo`min bo`lsa, bir mo`min qulni ozod qilish (buyuriladi). Agar sizlar bilan ular o`rtasida sulh (tuzilgan) qavmdan bo`lsa, uning oilasiga xun to`lash va bir mo`min qulni ozod qilish (buyuriladi). Kimda-kim (qul) topmasa, Allohdan kechirim so`rab, ikki oy muttasil ro`za tutish (bilan kifoyala-nadi)» (Niso surasi, 92-oyat). Umuman, qasos yoki tovon olish jazosi ibtidoiy jamoa tuzumi davridan meros qolgan edi. Ta`zir jazosi «had» yoki «qasos» jazolarini qo`llash mumkin bo`lma-gan hollarda, shuningdek, diniy jihatdan gunohni yuvish bilan jazolanadi-gan jinoyatlar sodir etilgan taqdirda qo`llanilishi mumkin edi. Masalan, o`g`irlikda o`g`irlangan narsa shariatda joriy etilgan miqdordan kam bo`lsa, had emas, balki ta`zir qo`llanilgan. Shuningdek, qaroqchilar yo`l to`sayotganlarida hali molni olmay va hech kimni o`ldirmay turib qo`lga tushsalar, ularni to tavba qilgunlariga qadar qamab qo`yilgan yoki o`g`ri narsani xonadan olib chiqib ketmay turib qo`lga tushsa, qo`li kesilmagan. Ta`zir jazo turlariga 3 darradan 39 darragacha urish, qamoq, ogohlantirish, vatanidan haydab yuborish, jamoat izzasi, jarima, salla o`rab yurish huquqidan mahrum etish va hokazolar kiradi. Ta`kidlash lozimki, musulmon jinoyat huquqi masalalari bilan shu- g`ullangan hozirgi zamon huquqshunos olimlarimiz shariatdagi jinoiy jazo tizimini bir nechta guruhlarga bo`lib, ular haqida bir-biridan farq qiluvchi fikrlarni bayon qilganlar. Jumladan, M.I.Sadagdar musulmon huquqida jazo alohida xususiyatga ega bo`lib, quyidagi turlarga: qasos - o`ch olish; diya - tovon haqi; o`lim jazosi; toshbo`ron qilish; qo`l-oyoqlarini kesish; savalash; darra urish; surgun va badarg`a; mol-mulkini musodara qilish va boshqalardan iboratdir, deb ko`rsatgan bo`lsa, G.M.Kerimov shariatdagi barcha jazolar asosan to`rt turga: 1) bir xilda o`ch-qasos olish; o`ldirganda - o`ldirish, haqoratlaganda - haqoratlash, jarohatlaganda - jarohatlash va shunga o`xshash; 2) qon to`kkanda, ya`ni o`ldirilganda ham, jarohat yetka-zilganda ham to`lov yoki jarima belgilash; 3) qiyos (anologiya) asosida qonun bilan belgilangan jazo; 4) shariat qozilarining ixtiyoriga ko`ra bel-

gilanadigan jazolarga bo`linadi, degan fikrni ilgari surgan. A.S.Bogolyu-bov esa qasos olish choralari va ehtiyot choralari son jihatidan ko`p emas va ular oddiy bo`lib, o`lim jazosi, qasos - teng jazo, diya - o`ldirilgan yoki qon to`kkandagi tovon to`lash; ta`zir, adab-ogohlantirish, jamoat izzasi va sodir etgan jinoiy qilmish uchun chin ko`ngildan pushaymon bo`lish, pand-nasihatdan tashkil topgandir, deb ta`kidlaydi. L.R.Syukiyaynen va V.A.Lixachov esa musulmon jinoyat huquqidagi barcha huquqbuzarlik-larni uch guruhga bo`ladilar: birinchi guruhga - Allohning huquqini buzishga qaratilgan o`ta og`ir jinoyatlarga nisbatan had jazolari; ikkinchi guruhga - shaxsning hayoti va sog`ligiga qarshi qaratilgan qasos yoki tovon to`lash jazolari qo`llanadigan jinoyatlar, nihoyat, uchinchisiga esa qolgan barcha huquqbuzarliklar kiritilgan bo`lib, ularga nisbatan ta`zir jazolari qo`llanadi deb bizningcha to`g`ri ko`rsatganlar. Shunday qilib, shariatda jazolar o`rta asrlarga xos bo`lgan shafqatsizligi va qattiqligi bilan ajralib turardi. Jazoning asosiy maqsadlari qo`rqitish bo`lgan. Masalan, o`lim jazosi ko`p hollarda oddatda omma oldida osish yoki to`rt bo`lakka bo`lish yo`li bilan ijro etilgan. Shuningdek, o`lim jazosining suvga cho`ktirish, tiriklayin ko`mish kabi turlari ham qo`llanilgan. Tana a`zolariga shikast yetkazish va tan jazolari-barmoqlarni, qo`l va oyoqlarni kesish, axtalash, toshbo`ron qilish va hokazolar ko`p qo`llanilgan. Ozodlikdan mahrum qilish uyga yoki machit xonalaridan biriga qamashda ifodalangan. Musulmon jinoyat huquqida mulkiy jazolar (mol-mulkini musodara qilish, jarima va boshqalar) va sharmanda qiluvchi jazolar (soqollarini olib tashlash, salla taqib yurish huquqidan mahrum qilish, jamoat izzasi va boshqalar), shuningdek surgun va badarg`a jazolari (mayda jinoyatlar uchun) ham ma`lum. Musulmon huquqida sud ishlarini yuritish tartibi o`ziga xos jihatlari bilan ajralib turgan. Sud jarayoni, odatda ayblov xarakteriga ega bo`lgan. Ish ko`pincha davlat nomidan emas, manfaatdor shaxslar tomonidan qo`zg`atilgan. Fuqarolik va jinoyat sudlovlari o`rtasida farq yo`q edi. Sud ishlari oshkora tartibda, odatda machitlarda ko`rib hal qilingan. Unda ishtirok etishni xohlovchilarning barchasi qatnashishlari mumkin edi. Tomonlarning o`zlari himoyachilarning yordamiga tayanmay ish yuritishlari lozim edi. Sud jarayoni asosan og`zaki amalga oshirilgan, dastlab yozma ish yuritish qo`llanilgan. Abbosiylar hukmronligi davridan boshlab fuqarolik ishlari bo`yicha sud bayonnomalari tuzila boshlangan. Sudda tan olish (aybiga iqror bo`lish), guvohlarning ko`rsatmalari, qasamlar, versiyalar dalil bo`lib hisoblangan. Ish bir majlisning o`zida hal qilinishi lozim edi, uni keyingi kunga qoldirish mumkin emasdi. Sud jarayoni tortishuvchanlik xarakterga ega bo`lgan. Sud ishlarini yuritishning qozilar uchun belgilan-gan qoidalari yo`q edi. Shuning uchun ular ishlarni o`z xohishlaricha erkin ko`rish imkoniyatidan keng foydalanganlar. Ishda guvoh bo`lib 10 yoshga to`lgan, ilgari sudlanmagan, faqat musulmon dinidagi aqli raso kishilargina qatnashishi mumkin bo`lgan. Ikki ayol kishining ko`rsatmasi bir erkak kishining guvohligiga teng hisoblangan. Ishonchli dalillar bo`lmasa, javobgar yoki ayblanuvchi odatda Qur`oni Karimni ushlab Alloh oldida tantanali qasam ichishi lozim edi.

O'xshashlar

Musulmon huquqi

Musulmon huquqi tizimi sohalari va institutlari

Musulmon huquqi yo`nalishlari va mazhablar

Arab xalifaligining davlati va huquqi

Musulmon huquqi fanining tushunchasi, predmeti, uslubi va ahamiyati