Umumiy etikaning asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

Umumiy etikaning asoslari

Yuklangan vaqt:

17.07.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

Umumiy etikaning asoslari Reja: 1. Axloq va yurish-turish qoidalari 2 . Etikaning rivojlanish tarixi. 3. Asosiy etika qoidalarining xususiyatlari. 1

1. Axloq va yurish-turish qoidalari Yuqorida keltirganimizdek «etika» termini qadimgi grek «etos» so’zidan kelib chiqqan bo’lib urflar, odatlar, xulq-atvorlarni bildiradi va etika fan sifatida 20 asrdan ortiqroq mavjud. Etika bu odob-axloq haqidagi fan. Odob-axloq ijtimoiy ong shakli bo’lib unda jamiyatda yashayotgan kishilarning g’oyalari, tasavvurlari, tamoyillari hamda yurish- turish qoidalari o’z aksini topadi. Axloq va yurish-turish qoidalarini sinonim tariqasida qo’llash mumkin. Ma’lumki jamiyatda kishilarning yurish-turish qoidalarini tartibga soluvch turli ijtimoiy normalar mavjud bo’ladi. Bu ijtimoiy normalar ijtimoiy jamoa yoki guruhlar doirasida umumqabul qilingan qoidalar yoki, axloq na’munalari hisoblanadi. Bu normalar jamiyatda odamlarning yurish-turishini tartibga soluvchi vosita, kelishilgan jamoaviy harakatlarni takomollashtirishga xizmat qiladi. Axloqiy normalarning mohiyatini yaxshiroq tushunush uchun boshqa ijtimoiy normalarni ko’rib chiqishimiz lozim bo’ladi. Masalan, odatlarni olaylik. Odatlar avloddan-avlodga o’tib kelayotgan umumqabul qilingan va takrorlanib kelayotgan kishilarning axloq qoidalari shakllari bo’lib, ijtimoiy va madaniyat tajribalarini avloddan-avlodga o’tkazib kelish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Marosimlar bu marosimlarni o’tkazish tartib qoidalari. An’analar bu insonlarning u yoki bu jamiyatdagi vaqtlar davomida sinovlardan o’tib uzoq muddat yashab kelayotgan axloq normalari hisoblanadi. Huquq bu davlat tomonidan qabul qilinadigan va qo’riqlanadigan axloq qoidalaridir. Din bu borliq olamni yaratguvchi Olloh haqida insonlarning tassavvuriga asoslangan insoniyat jamiyatining ruhiy-axloqiy qoidalari hisoblanadi. Jamoat tashkilotlarining normalari bu ushbu jamoat tashkilotlarining o’zlari tomonidan qabul qilinadigan va ushbu tashkilotlarning ustavlarida ko’zda tutilgan jamoat ta’sir choralari vositasida himoya qilinadigan muomala qoidalaridir. Ushbu yuqorida sanab o’tilganlardan farqli o’laroq, axloq normalari bu jamiyatda insonlarning yaxshilik bilan yomonlik, adolat va adolatsizlik, burch, sha’n, qadr-qimmat haqidagi tasavvurlariga muvofiq holda o’rnatiladigan qoidalar 2

hisoblanadi. Bu normalar ba’zan huquq deb ataladi va xulq-atvor qoidalarini o’zida ifodalaydi va axloqiy nuqtayi nazardan olganda “yaxshi xulq-atvorlar”, “jinoiy xulq- atvorlar”, “xulq-atvorlarni tuzatish”lar deb baholanadi. Odob-axloq normalari nohuquqiy tusdagi hujjatlarda mavjud bo’ladi. Ularga turli xil kodekslar, qasamyodlar va boshqalar kiradi. Bunga misol qilib 1979 yilning dekabrida BMT Bosh Assambleyasining 34-sessiyasi tomonidan qabul qilingan huquqiy tartibotni qo’llab-quvvatlash bo’yicha rahbar xodimlarning odob-axloqi Kodeksini keltirish mumkin . Ushbu Kodeksda huquqni himoya qiluvchi organlarning, birinchi navbatda jinoyat ishi bo’yicha tergov olib borayotganlarning inson qadr-qimmatini hurmat qilish va himoyalashini, inson huquqini qo’llab- quvvatlash va himoya qilishini (2-m.), oxirgi zaruratlardagina va ularga yuklatilgan vazifalarni bajarishga talab qilinadigan darajadagina kuch ishlatishni (3-m.), o’z faoliyatini amalga oshirish davomida olingan maxfiy tusdagi ma’lumotlarni, agar o’z vazifasini bajarish yoki odil sudlov boshqacha qalab qilmasa, sir saqlashi lozimligi (4-m.), qiynash yoki boshqa shafqatsiz, noinsoniy yoki qadr-qimmatni toptaydigan har qanday harakatga murosasiz qarashlik lozimligi belgilab qo’yilgan. 2 . Etikaning rivojlanish tarixi. Etika mohiyat haqidagi, axloqning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi, uning o’ziga xos xususiy vazifalari haqidagi fan bo’lib o’zining boy tarixiga ega. Etika fanining asoschisi bo’lib buyuk qadimgi grek faylasufi Sokrat (e.o.gi 469-399) hisoblanadi. Insoniyat tarixida buyuk etikashunoslar sifatida Platon ( e.o.gi428-328 yillar), Aristotel (e.o.gi384-322 yillar), Seneka (e.o.gi 4 yil – eramizning 65 yili), Mark Avreliy (121 – 180), Avgustin Blajenniy (354 – 430), B. Spinoza (1632 – 1677), I. Kant (1724 – 1804), A. Shopengauyer (1788 – 1860), F. Nitsshe (1844 – 1900), A. Shveytser (1875 – 1965). Odob-axloq haqida ko’plab buyuk mutafakkirlarimiz shug’ullanishgan, qimmatli fikrlarini o’z asarlarida aytib qoldirganlar. Abu Nasr Farobiy, Yusuf Xos 3

Hojib, Kaykovus ibn Iskandar, Amir Temur, Alisher Navoiylarning axloq to’g’risida aytib ketgan qimmatli fikrlari jahonshumul ahamiyatga ega bo’ldi. Qadimgi davrlardan, eng muhimi 2500 yil oldin Qadimgi Gretsiya fanlarning rivojlangan vaqtlardan boshlab odamlarni yomon harakatlardan saqlagan axloqiy sezgi tushunchalarning mohiyati va paydo bo’lishi masalalari paydo bo’la boshladi. Insonda nima axloqiy deb atalishi to’g’risida ilmiy tushuntirishga urinishlar bo’lib o’tgan. Aynan o’sha sinfiy sivilizatsiyaga o’tish zamonida filosofik bilimning mustaqil bir qismi sifatida qayd etish vujudga kelgan. Etikaning rivojlanish tarixini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: − etikadan oldingi − antik etika − o’rta asrlar etikasi − yangi davr etikasi − zamonaviy etika. Etikadan oldingi davr Ibtidoiy jamiyatning mulkiy tabaqalanishining yuqori bosqichini aks ettiruvchi Gomer dostonlaridayoq muhim qarama-qarshiliklar uchraydi. Bir tomondan olganda Gomer qahramonlari axloqli. Ular o’ qabilasiga tegishli, qabilasi uchun kurashadilar va bu ularning hayot mazmuni hisoblanadi. Vatan, qabila sha’ni, jangchining shon- sharafi, do’stlik, oilaning farovonligi ularning xulq-atvorining asosini tashkil etadi. Boshqa tomondan qaralganda, na “Iliada”da va na “Odisseya” da aniq belgilab qo’yilgan axloq Kodeksi mavjud emas-ki, unga rioya qilishlik axloqning mezoni hisoblansa. Gesiodada boshqacha holatni ko’rish mumkin, qaysikim sinfiy sivilizatsiya davriga to’g’ri keladi. Uning dostonlari axloqiy ma’no bilan sug’orilgan. Asosiy qadriyatlar tariqasida Gesiod mehnat va adolatni ilgari suradi va uning tagida avaylab-asrash, hisob-kitoblilik, qonuniylikni va umuman olganda mulkni mustahkamlashga qaratadi. 4

Antik etika. Eramizdan oldingi V asrda falsafaning inson muammolari tarafiga burilishi etikaning shakllanishida hal qiluvchi rol o’ynadi. Antik etikada ikkita asosiy yo’nalishni aytib o’tish mumkin: − birinchisi – sofistlar va axloqni inkor etuvchilar, ular axloqiy talablarning majburiyligini inkor qiladi; − ikkinchisi – qadimgi Gretsiyaning buyuk mutafakkirlari Sokrat, Platon (e.o.gi 5 asr), Aristotel (e.o.gi 4 asr), Epikur (e.o.Z asr) axloq fani tariqasida etikaga asos solganlar. Sofistlar maktabining bir vakili bo’lgan - Protogor (e.o.5-4 asrlarning oxiri) fikricha, axloq muayyan bir davrda har bir insoniyat jamiyati uchungina bo’ladi, shu sababli axloqiy talablar barcha xalqlarda har xil bo’ladi, yaxshilik va yomonlik tushunchalari nisbiy hisoblanadi. Sofistlarga Sokrat (e.o.gi 469-399 yillar.) qarshi chiqdi. Uning fikricha yaxshi fazilatli deganda boshqalarni siqishtirmasdan ularga nisbatan adolatli bo’lish, faqat o’zigagina emas, balki jamiyatga xizmat qilishga qodir bo’lish, buningsiz jamiyatni tassavvur qilib bo’lmaydi. Bu boradagi antik yutuqlarning yakuni Aristotelning (e.o.gi 4 asr.) etikasi bo’lib, u birinchi bo’lib etikani yaxshi fazilatlilar haqidagi teoretik fan tariqasida ilgari ham ta’kidlaganimizdek tizimga solgan va unga nom bergan. Aristotelning ta`limoti bo’yicha adolatli odam tomonidangina sodir etilgan harakatlar adolatli hisoblanadi. O’rta asr etikasi. O’rta asr etikasi diniy etika bo’lib qoldi. Agar antik etika insonning axloqiy yuksalishi uning o’ziga bog’liq, axloq kishining yaxshi fazilatlari majmuyi bo’lsa, o’rta asrdagi etikaning axloqiy talablari xudoning amri kabi bo’ladi. 5

Yangi davr etikasi. Ushbu davr axloq kontsepsiyasini T.Gobbs yaratgan. Uning ta’limotiga binoan, axloq tushuntirishga muhtoj, dunyo axloqiy baho nuqtayi nazaridan ko’rib chiqiladi. Shu sababli Gobbs ijtimoiy axloqni jazolash xavfi bilan qo’rqitib turadigan hokimiyat kerak degan xulosaga keladi va bu bir kishining yoki odamlar yig’ini hokimiyatidan qat’i nazar barcha bo’ysunishi kerak. Davlatda tabiatdagiday kuch qonunni yaratadi. Davlatning xohishi oliy qonun. Tinch yashash faqat qudratli davlat kuchiga bo’ysunish bilan amalga oshiriladi. XIX asrning 40 yillarida marksistik nazariya vujudga keldi va u kishilik jamiyatining rivojlanishiga moddiy nuqtayi nazardan qaradi. Marksistik etika qoidalari quyidagilarda belgilanadi: inson nima qilishi kerakligini aniqlashda u o’zi nima yeydi. Insonning mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlarning majmuidir. Axloq inson jamiyat bilan, insoniyat bilan uchrashganda yuzaga keladi. Zamonaviy etika XX asr axloq nazariyasi orasida zo’rlikka asoslanmaganlik etikasi bo’lib butun dunyoda tarafdorlari ko’payib bormoqda. Tarixda bo’lgan, hozirda ham davlatlar o’rtasidagi, millatlar o’rtasidagi, kishilar o’rtasidagi nizolarni kuch yordamida hal qilish mavjud. Kuch ishlatmaslik etikasi esa nizolarni kuch ishlatishni istisno qiluvchi butunlay o’zgacha yondashishdir. «Haqiqiy etika so’zdan foydalanishni bekor qilingan joyda boshlanadi” degan A.Shveytserning so’zlarida katta ma’no yotibdi. Uning etik kontsepsiyasi aktiv maqsadli faoliyatga chaqiradi, hayotning barcha mavjud formalarini saqlab qolishga, odamlarga sharaf bilan xizmat qilishga, ularga hayotining bir parchasini, muhabbatini, mehrini berishga da’vat qiladi. 6

Axloq tog’risida Sharq mutaffakkirlari va davlat arboblari ko’plab qimmatli fikrlarni bildirganlar. Ulardan Abu Nasr Farobiy “Fozil odamlar shahri” asarida, Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” asarida, Kaykovus “Kaykovus” asarida, Amur Temur “Tuzuklar”ida, Alisher Navoiy ko’plab asarlarida davlat rahbari, vazirlar, qozilar axloqi haqida ibratli so’zlarni keltirganlar. Markaziy Osiyoda Uyg’onish davrining buyuk mutaffakkiri Abu Nasr Farobiy “ Fozil odamlar shahri” asarida bu shaharga hokim bo’ladigan odam shu shahar ahlisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bo’lib, u tabiatan o’n ikki xislat - fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi zarur , degan edi. Fozillar shahri hokimi avvalo to’rt muchasi sog’ bo’lib, o’ziga yuklangan vazifalarni bajarishida biror a’zosidagi nuqson halal bermasligi lozim, aksincha, u sog’-salomatligi tufayli bu vazifalarni oson bajarishi lozim, deb ta’kidlagan. Ikkinchidan , bunday shahar hokimi tabiatan nozik farosatli bo’lib, suhbatdoshining so’zlarini, fikrlarini tez tushunib, tez ilg’ab olishi, shu sohada umumiy ahvol qandayligini ravshan tasavvur qila olishi zarur. Uchichidan , u anglagan, ko’rgan, eshitgan, idrok etgan narsalarni xotirasida to’la-to’kis saqlab qolishi, barcha tavsilotlarini unutmasligi lozim. To’rtinchidan, u zehni o’tkir, zukko bo’lib, har qanday narsaning bilinar-bilinmas alomatlari nimani anglatishini tez bilib, sezib olishi zarur. Beshinchidan , u fikrini ravshan tushuntira olish maqsadida, chiroyli so’zlar bilan ifodalay olishi zarur. Oltinchidan ustozlardan ta’lim olishga, bilim, ma’rifatga havasli bo’lishi, o’qish, o’rganish jarayonida sira charchamaydigan, buning mashaqqatidan qochmaydigan bo’lishi zarur. Yettinchidan, taom yeyishda, ichimlikdan ochofat emas, o’zini tiya oladigan bo’lishi, (qimor yoki boshqa) o’yinlardan zavq, huzur olishdan uzoq bo’lishi zarur. Sakkizinchi, u haq va haqiqatni, odil va haqgo’y odamlarni sevadigan, yolg’onni va yolg’onchilarni yomon ko’radigan bo’lishi zarur. To’qqizinchi, u o’z qadrini biluvchi va nomus-oriyatli odam bo’lishi, pastkashliklardan yuqori turuvchi, tug’ma oliy himmat bo’lishi, ulug’, oliy ishlarga intilishi zarur. O’ninchi, bu dunyo mollariga, dinor va dirhamlariga qiziqmaydigan (mol-dunyo ketidan quvmaydigan) bo’lishi zarur. O’n birinchi, tabiatan adolatparvar bo’lib, odil odamlarni sevadigan, istibdod va jabr-zulmni, mustabid va zolimlarni yomon ko’ruvchi, o’z odamlariga ham, begonalarga ham 7

haqiqat qiluvchi, barchani adolatga chaqiruvchi, nohaq jabrlanganlarga madad beruvchi, barchaga yaxshilikni va o’zi suygan go’zalliklarni ravo ko’ruvchi bo’lishi zarur. O’zi haq ish oldida o’jarlik qilmay, odil ish tutgani holda har qanday haqsizlik va razolatlarga murosasiz bo’lishi zarur. O’n ikkinchi , o’zi zarur deb hisoblagan chora-tadbirlarni amalga oshirishda qat’iyatli, sabotli, jur’atli, jasur bo’lishi, qo’rqoqlik va hadiksirashlarga yo’l qo’ymasliggi kerak. Farobiyning fikricha, mana shu barcha hislatlarning bir odamda jamlanishi amri mahol, zero bunday tug’ma fazilatlar sohibi bo’lgan odamlar juda kam uchraydi va ular nodir insonlardir. Maboda fozillar shahrida shunday barkamol inson topilib qolsa, unda yuqoridagi fazilatlardan oltitasi yoki beshtasi kamol topganida ham, u aql va zakovatda benazirligi tufayli fozillar shahriga rahbarlik qila oladi. Ba’zi mahallarda fozillar shahrida bunday odam yo’q bo’lib qolganida ham (vafot etganida yoki boshqa joyga ketgan vaqtida), ana shu imom (hokim) yoxud uning izdoshlari (agar mazkur imomdan so’ng biri .... shaharga boshlq bo’lsalar) chiqargan qonun va tartiblarga amal qilinadi. Maboda biror zamonda fozillar shahrida hokimlik qilayotgan bir yoki bir necha kishida boshqa zarur hislatlar bo’lsa-yu, ammo donishmandlar bo’lmasa, fozillar shahri yaxshi hokimsiz qoladi, bunday shahar halokatga yuz tutadi. Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” (“Qutga, ya’ni baxt-saodatga erishtiruvchi bilim”, 1069 yilda yozilgan) asarida mansabdor shaxslarning fazilatlari, ularga bo’ladigan axloqiy talablarni bayon qilganlar. Jumladan, beklar, ya`ni mamlakat boshlig’i, vazirlar haqida gap yuritganlar. Yusuf Xos Hojibning fikricha, bek dono, botir, sheryurak bo’lishi kerak. Uning bilimli, zakovatli, mulohazakor bo’lishi taqozo etiladi. Ochiq yuzlik bekning fazilatlaridan biri. XI asrning 82-83 yillarida G’arbiy Eron podshohining nabirasi Kaykovus ibn Iskandar og’li Gulonshohga bag’ishlab “Nasihatnoma”sini yaratadi va o’sha davr an’anasiga ko’ra, uni bobosi podshoh Shams-ul Maoliy sharafiga “Qobusnoma” deb ataydi. Ana shu asarda “Ilm talabi va qozigarlik zikrida” deb nomlangan bob bo’lib, 8

unda bo’lg’usi qozilarga ularning axloqi qanday bo’lishi kerakligi to’g’risida maslahatlar berilgan. Jumladan unda quyidagi fikrlar keltirilgan. “Har kishi har ishni qo’lga olsa, ul ishni yaxshi bilsin va uni ko’p varzish (ya’ni mashq, odat) qilsin, toki ul ishdan ko’p naf ko’rgay”. “Ey farzand, agar donishmandlikda baland darajaga yetib, qozi bo’lsang, ohista va tamkin bo’lg’il va tez fahm, ohibi tadbir, peshbin (oldindan ko’ruvchi), mardumshunos (odamlarni tekshira oluvchi) va sohibi siyosat bo’lg’il, har guruhning urf-odatidin, yo’-yo’rig’idin xabardor, har qavmning mazhabidin ogoh bo’lg’il. Kerakdurkim, qozilik hiylalari senga ma’lum bo’lg’ay. Agar bir vaqt bir mazlum oldinga kelsa, uning gunohi bo’lmasa va zulm etib, uning haqqi bekor ketar bo’lsa, ul mazlumning faryodiga etg’il va tadbir yuzidan ul mustahiqqa haqqin etkurg’il”. 1 Yuqorida berilgan fikrlardan ko’rinib turibdiki, qozilar, ya’ni hozirgi kunda sud’yalar donishmand kishilar sanalgan. Ular barcha insoniy fazilatlar egasi bo’lib, qolgan kishilarga o’z axloqlari bilan hamuna bo’lishlari lozim. Amir Temur Tuzuklarida qayd etilishicha, saltanat ishlarida eng birinchi galda to’rt narsaga amal qilinish lozim: 1. Kengash. 2. Mashvaratu maslahat. 3. Qat’iy qaror, tadbirkorlik va hushyorlik. 4.Ehtiyotkorlik. 2 Davlatni shakllashtirish borasida esa u yana muhim sanalgan to’rt ustunga suyanib faoliyat yuritgan: 1. Islom va shariat qoidalari . 2. To’ra va tuzuklar . 3.Xa zina . 4. Raiyat va askar . Amir Temur ajdodlarning davlatchilik va qonunshunoslik borasidagi eng yaxshi an’analarini zamonasining talablariga uyg’unlashtiradi, ularni adolatli tamoyillar darajasiga ko’tara oldi, chunonchi ushbu qarorga kelishgacha bo’lgan davrda eng oliy an’analardandan tortib, hatto piri Zaynuddin Abubakr Toyibodiyning maslahatlarigacha puxta o’rgandi, unga suyanib ish tutdi. Xususan, u “maktubda (piri Zaynuddin Abubakr Toyibodiyning xati ko’zda tutilmoqda) yozilgan so’zlar saltanat ishlarida men uchun eng to’g’ri yo’lboshchi edi 3 , – deb yozgan edi. Shunga ko‘ra davlat ishlarining to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo keltirilishini angladim» – deb yozadi Temur. 4 Mazkur fiqoning 1 Кайковус. Қобуснома. Т.: “Ўқитувчи”, 2006, б. 122-123. 2 Темур тузуклари. – Т ошкент , 1996, 24-б. 3 Темур тузуклари. – Т ошкент , 1996, 24-б. 4 Темур тузуклари. – Т ошкент , 1996, 24-б. 9

aslida, bugungi kunda ham katta nufuzi bor. Zero, Yaqin Sharq, Afg‘oniston mojarolarida, murosaga kelish, Temurbek tili bilan aytganda, kengash va mashvarat lozimki, mojarolarning qurol kuchi bilan tinchitaman, deganlar faqat qonli to‘qnashuvlar, ur-yiqitlar va xunrezlikni keltirib chiqaradilar. Amir Temur, hatto shunday og‘ir vaziyatlarni, eng qiyin va murakkab holatlarda ham to‘qqiz marta kengashib, tadbir ishlatib, hal etish lozimligini ta’kidlar ekan, bu nafaqat o‘z zamonasi, balki kelajakka ham adolatli xitobki, inson bor ekan, dunyo bor ekan, bu siyosiy qarashlar va odilona belgilangan qonunlar o‘z kuchi, salohiyati, nufuzini yo‘qotmaydi. «Donishlar demishlarkim, o‘z o‘rnida qilingan tadbir bilan sanoqsiz lashkar qilichi ojizlik qilgan har qanday mamlakat darvozasini ochib, behisob lashkarni yengib bo‘lur». Ko‘rinadiki, Amir Temur har qanday siyosiy mojarolarni bir to‘g‘ri tadbir bilan jilovlash mumkinligini odillik ila olg‘a suradi. Shu bois ham u «tadbirkor va hushyor kishi ming-minglab layoqatsiz kimsalardan yaxshidir», deydi. G‘alaba, muvaffaqiyat haqida esa yanada odilona fikr yuritib: «g‘olib bo‘lmoqlik tangrining madadi va bandasining tadbiri bilan» amalga oshishini bilardi. Xususan, u tajribasiga tayanib, kengashning ikki turli bo‘lishini, birinchisi – til uchida aytilgani, ikkinchisi chin yurakdan chiqqani ekanligini aytadi. «Til uchida aytilganini shunchaki eshitardim, – deydi u, – yurakdan aytilgan maslahatni esa qalbim qulog‘iga quyardim va dilimga joylardim». Podshohlar uchun to‘g‘ri so‘z, haqqoniy xabarning foydasi ko‘p, chunki yolg‘on davlatni yemiradi. Amir Temur to‘g‘ri so‘z kishiga hurmat bilan qaraydi: «qaysi kishi aqlga siqqan bir ishni kuyunib gapirsa, suyib eshitar edim; kimki oqilona gaplarni erlarcha keskinlik bilan so‘zlasa, unga solardim; har kimdan kengash so‘rar edim, lekin aytilgan har bir maslahatning yaxshi va yomon tomonlari haqida o‘ylab ko‘rgach, to‘g‘ri va savoblirog‘ini tanlab olardim». 5 Amir Temur nuqtayi nazarida saltanatni boshqarishda 12 tamoyilga asoslanish kerak 6 : 5 Темур тузуклари. – Т ошкент , 1996, 26-27-б . 6 Т е мур тузуклари. – Т ошкент , 1996, 68-72-б. 10

Bu borada Amir Temur «Qissai Temur» kitobida «Men o‘n ikki ishni qilib, saltanat martabasiga etushubdurman va ul o‘n ikki ish bila mulkgirlik va mulkdorlik qilib saltanatim o‘zangiga zeb ziynat berdim» 7 , deb yozadi. Birinchisi, qonun-qoidaga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, u o‘zini yolg‘iz, tanho hukmron hisoblamaydi: olamning yaratuvchisini, uning buyukligini tan oladi, elchi Rasululloh diniga sodiqligini va shariatga nafaqat o‘z yurtida, balki butun dunyo bo‘yicha rivoj berganligini e’tirof etadi. Ikkinchisi, o‘n ikki tabaqa, toifa yordamida mamlakatni idora qildim, deydi. Uchinchisi , xoh mamlakatni zabt etish, xoh g‘alabani ko‘zlagan bo‘lsin, avvalo, maslahat, kengash, tadbirkorlik, faollik, hushyorlik va ehtiyotkorlikka e’tibor qaratdi, saltanat ishlarida murosayu madora, muruvvat va sabr-toqat qo‘l kelishini aytadi, uning fikricha, podshoh goho ko‘p narsani bilib tursa ham bilmaslikka olishi kerak. CHunki davlatning mayda-chuyda, ikir-chikiri ko‘p, ular orasida o‘ralashib qolmaslik kerak. Bundan saboq shuki, millat, xalq, jabru zulm ko‘rmasligi, mustamlakachilar oyoqlari ostida xor-zor bo‘lmasligi; uning g‘ururi, shon-shavkati, or-nomusi toptalmasligi uchun millat va xalq boshida turgan rahnamolar saltanat yuritish borasida, avvalo, qonun ustuvorligiga erishmas ekanlar, unday davlat fuqa rosi oxir- oqibat juda ko‘p azob-uqubatlarga duchor bo‘ladi. To‘rtinchisi, bu xil saltanat qonun- qoidalarini mustahkam tutish, har bir kishini mansabga tayinlaganda, u o‘z mansabini suiiste’mol qila olmadi va boshqalarnikiga ham ko‘z olaytirmadi. Beshinchisi Amir Temur har bir qalb ehtiyojini qondirishga, uni zaru zevarlar bilan ziynatlashga harakat qilganki, bil’aks, inson haq-huquqini anglab, mehnat qilar ekan, yashash ehtiyoji bilan hisoblashadi, mehnat qilib, istaganidek turmush kechirmas ekan, undagi faollikni kuchaytirish, shijoat va g‘ayratni oshirish qiyin. SHuningdek, amirlar, sipohsolarlar, bahodirlarning ittifoqligi va birligi g‘alabani ta’minlashda asosiy o‘rin tutgan. Oltinchisi, Amir Temur davlatda zulm bo‘lmasligi kerak, deb hisoblaydi va jabr- zulm yuritishga qarshi turadi. Dinsiz joylarda davlat turishi mukin, ammo zulm bor joyda u tanazzulga uchraydi, bobosining ushbu o‘gitlariga amal qilgan Z. Bobur 7 Қиссаи Т е мур ( « Малфузоти Т е мурий » ). – Т ошкент , 2000 , 245-б. 11

Hindistonni fath etgach, hatto eng ashaddiy dushmanlari bilan ham murosayu madoraga kelib, jabr-zulm o‘rniga adolat poydevorini yaratdi, shu bois ham uning avlodlari uzoq hukm surdilar. Yettinchisi , ajoyib fazilatli insonlar qadrlanishi lozim, shijoatli kishilarni yaqin tutish kerak, ulamo bilan suhbatda bo‘lib turish davlat ishlarida katta foyda keltiradi, ammo zinhor-bazinhor buzuqi va og‘zi shaloq kimsalarni majlislarga yaqin yo‘latmaslik, ularning tuhmatlariga, g‘iybatlariga e’tibor qaratilmaslik lozim. Sakkizinchisi , Amir Temo‘rning fikricha, podsho bir ishga kirishdimi, unga butun fikri-zikri, kuchini berishi, bitmagunicha ishdan qo‘lini tortmasligi kerak. Bir so‘z aytdimi - bajarsin. Qadimdan xozirgi damgacha o‘tgan sultonlarning davlatchilik borasida olib borgan siyosatlari, qonunlari, turmush turishlarini o‘rgansin, ulardan namuna olsin. Davlatlarning tanazzulga uchrash sabablarini so‘rab surushtirsin va davlatu saltanat zavoliga sabab bo‘luvchi, ocharchilik va vabo keltiruvchi holatlardan ehtiyot bo‘lsin. Odatda, podsholar shunday farovonlik va to‘kin-sochinlikni orzu qiladilar. Biz bu dalil-isbot orqali Amir Temur o‘z davridayoq «To‘zuklar»da bayon etgan qonun- qoidalarga amal qilib, raiyat uchun shunday hayotni ta’min etganiga guvoh bo‘lamiz. To‘qqizinchi tamoyilda biz buning yana bir tasdig‘ini topamiz: «Raiyat ahvolidan ogoh bo‘ldim, ulug‘larni og‘a o‘rnida, kichiklarni farzand qatorida ko‘rdim». Sohibqiron har bir mamlakat ahvolidan doimo voqif bo‘lib turadi. O‘ninchisi , unga xizmatga kirgan boshqa qabila, el, elatning ulug‘lariga hurmat ko‘rsatdi, yaxshilarga yaxshilik qildi, yomonlarni o‘z yomonlariga topshirdi. O‘zr so‘rab kelganlarni kechirdi. O‘n birinchisi , davlat mansablarini taqsimlaganda, o‘z yaqinlarini, tanish-bilish, oshna-og‘aynilarini unutmadi. Hatto dushmani bilan kelishib yashadi. O‘n ikkinchisi , xoh do‘st, xoh dushman bo‘lsin, navkarlarning izzatini joyiga qo‘ydi. O‘z valine’mati to‘z haqini oqlagan sipohni ham behad qadrladi. Sotqinlarni esa o‘z dushmani deb bildi. Masalan, To‘xtamishxonning amirlari vafodorlik va haqiqatni bir chekkaga yig‘ishtirib qo‘yib, ho‘zuriga panoh izlab kelishganda, «sohibi 12

bergan to‘z haqiga xiyonat qilganlar menga vafodorlik qilarmidi» deya ulardan yuz o‘girdi. Amir Temur musulmon hukmdori edi. Shu tariqa davlat ishlarini yuritishda o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy hayotidagi yetakchi omillaridan ustalik bilan foydalandi; – har bir ishda, hatto muomalada ham me’yorni unutmadi; – yaxshilarga yondashdi, hech kimdan o‘ch olish payida bo‘lmadi; – xalqni e’zozda tutdi, jabr-u zulmni o‘ziga begona bildi. Alisher Navoiy o’z asarlarida yaxshilik va yomonlik, sabr-qanoat, hayo, sadoqat, vatanparvarlik, xalqparvarlik haqida juda qimmatli fikrlarni bildirganlar. Islom Karimov Navoiy haqida: “Agar Alisher Navoiyni avliyo desak – u avliyolarning avliyosi, mutaffakir desak – mutaffakirlarning mutaffakiri, shoir desak – shoirlarning shoirlarning sultonidir”,- degan edilar. 3. Asosiy etika qoidalarining xususiyatlari. Etika kategoriyalari etika fanining axloqning asosiy muhim elementlarini aks ettiruvchi asosiy tushunchalaridir. Quyida umum tan olingan, nazariy va amaliy jihatdan eng muhim kategoriylarni keltirish mumkin: − yaxshilik va yomonlik, − ezgulik, − adolat, − burch, − vijdon, − javobgarlik, − qadr-qimmat va sha’n. Etika kategoriyalari qatoriga hayot mazmuni, baxt va b.kiradi. Etik kategoriyalar odamlarning butun dunyosiga kirib boradi. Ular huquqning mazmunini belgilaydi, qonunchilik aktlarida, shuningdek yuristning aniq faoliyatini 13

tartibga soluvchi aktlarda ishtirok etadi. Yuristga ularning mohiyati bilan tanishish huquqni o’rganish va tushunish, shuningdek uni qo’llash bo’yicha amaliy faoliyat uchun zarur. O’zini tekshirish uchun savollar: 1. Etika tushunchasiga ta’rif bering. 2. Etikaning predmetini nima tashkil qiladi? 3. Etika ta’limotining asosiy bosqichlarini aytib bering. 4. Etikadan oldingi bosqichning o’ziga xos xususiyatlari nimadan iborat? 5. Antik etikaning qanday xususiyatlari bor? 6. O’rta asr etikasining xususiyati nimadan iborat? 7. Yangi davr etikasining o’ziga xos xususiyati haqida gapiring. 8. Zamonaviy etikaning xususiyati nimada. 9. Etik kategoriyalar qanday vazifalarni bajaradi? 10. Etik kategoriyalarning xususiyatli belgilarini aytib bering? 14

Adabiyotlar: 1. Guseynov A.A., Irrlits G. Kratkaya istoriya etiki.- M., 1987. 2. Zelenuxin A.V. Predmet i kategorii etiki: Uchebnoe posobie. – 3. Saratov: SGAP, 2002. – 124 s. 4. Ivanov V.G. Istoriya etiki Drevnego mira: Ucheb.posobie dlya VUZov – SPb., 1997. 5. Kant I. Leksii po etike //Eticheskaya m ы sl. M., 1990. 6. Koblikov A.S. YUridicheskaya etika. Uchebnik dlya vuzov. – M.: 7. NORMA, 2004. – 176 s. 15

O'xshashlar

Umumiy mulk huquqi

Isbotlashning umumiy shartlari

Umumiy yurisdiksiya sudlarining

Oila huquqi asoslari

Kriminal viktimologiya asoslari