Isbotlashning umumiy shartlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Isbotlashning umumiy shartlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Isbotlashning umumiy shartlari Reja: 1. Isbotlash va uning elementlari 2. Isbotlash umumiy shartlarining tushunchasi va tizimi 3. Dalillarni baholash 4. Dalillarni bayonnomalarda qayd etish

Isbotlash va uning elementlari Isbotlash jarayoni – jinoyat protsessual qonun asosida haqiqatni aniqlash va jinoyat ishini to`g`ri hal qilish uchun obyektiv voqelikning faktlarini dalillar yordamida isbotlash, bilish va hujjatli qayd etish bo`yicha amalga oshiriladigan faoliyatdir. Jinoyat protsessual qonun hujjatlari oldida turgan, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 2-moddasida belgilangan vazifalarni bajarish uchun har bir muayyan holda tergov qilinadigan yoki hal qilinadigan jinoyat ishi bo`yicha isbotlash predmetiga kiradigan barcha holatlarni voqelikka to`la muvofiq holda aniqlash lozim. Isbotlash jinoyat protsessining harakatlantiruvchi kuchi bo`lib, u protsessning bir bosqichidan ikkinchisiga o`tishini to jinoyat ishi tamomila hal bo`lgunga qadar ta`minlaydi. Isbotlash haqiqatni aniqlashga xizmat qiladi. Jinoyat ishlarini sudda yuritishdagi haqiqat – tergov va sud xulosalalarining xolisona voqelikka muvofiqligi amaliyotda tekshirilgan fikridir. Har bir jinoyat ishida haqiqat aniqlanishi kerak va bunga ko`p mehnat talab qiladigan va murakkab jarayon bo`lgan isbotlash xizmat qiladi. Ishning haqiqiy holatlarini isbotlash muammolari jinoyat protsessual nazariyaning hamda jinoyat protsessida jinoyatlarning tergov qilinishi va ochilishini amalga oshiradigan vakolatli davlat organlari va shaxslar amaliy faoliyatining negizini tashkil etadi. Shu munosabat bilan isbotlash maqsadi, vositalari, usullari va elementlari, uning mohiyati, predmeti va chegarasi kategoriyalari yetakchi huquqshunoslarning e`tibor markazida doimo bo`lib keladi hamda ular tomonidan ko`p monografiyalarda, huquq matbuoti sahifalarida, dissertatsiya va maxsus ilmiy tadqiqotlarda har tomonlama tadqiq etilgan1 . Isbotlash – ishlarni qonuniy, asosli va adolatli hal qilish uchun ahamiyatli holatlarni aniqlash maqsadida dalillarni to`plash, tekshirish va baholash bo`yicha qonun bilan tartibga solinadigan faoliyatdir. Surishtiruvchi, tergovchi, prokuror,

sudya, sud o`z vakolatlari doirasida isbotlashni amalga oshiradilar. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, himoyachi, jamoat ayblovchisi, shuningdek jabrlanuvchi, fuqaroviy da`vogar va fuqaroviy javobgar hamda ularning vakillari isbotlashda ishtirok etish huquqiga ega. Dalillarni to`plash va tekshirishda ishtirok etishga ekspertlar, mutaxassislar, xolislar va boshqa shaxslar jalb etilib, ular qonunda belgilangan muayyan protsessual majburiyatlarni bajaradilar. Dalillarni to`plash va tekshirish: so`roq qilish, yuzlashtirish, tanib olish uchun ko`rsatish, olib qo`yish, tintuv, ko`zdan kechirish, eksperimentlar, ekspertizalar hamda JPKda nazarda tutilgan boshqa tergov va sud harakatlarini o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. Jinoyat protsessida isbotlash xususiyati quyidagilardan iborat: tergov qilish muddatining cheklanganligi, muayyan qaror qabul qilish zarurati, tadqiq etish vositalari sifatida faqat qonunda nazarda tutilgan yoki unga asoslangan usullardan foydalanish, tadqiq etishning faqat qonunda maxsus vakolat berilgan muayyan shaxslar tomonidan amalga oshirilishi1 . Jinoyat protsessida isbotlash – surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sud tomonidan ayblanuvchi, jarblanuvchi, himoyachi va tegishli huquqlarga ega hamda zimmasida ma`lum majburiyatlar bo`lgan boshqa shaxslar ishtirokida amalga oshiriladigan jinoyat ishi holatlarini bilishning protsessual shaklidir. Bilish va isbotlash birligi haqidagi fikrni M.S.Strogovich aniqroq ifoda etgan: «Biz jinoyat ishlarini sudda yuritishdagi isbotlashni jinoyat ishlari bo`yicha bilishga tenglashtiramiz: isbotlash jarayoni jinoyat ishi faktlari, holatlarini bilish jarayonidir»2 . Tergovchi, sudyalar o`tmishda sodir bo`lgan hodisani bilib oladilar. Buning uchun ushbu hodisani asosan u haqidagi dalillar beradigan axborot orqali bilish mumkin bo`ladi. Dalillar tergovchi, sudyaning ongi hamda bilib olinadigan jinoyat o`rtasidagi oraliq bo`g`iniga aylanadi. Savol tug`iladi: isbotlash predmetiga kiradigan ayrim faktlarni tergovchi, sudya bevosita idrok etishga qodirmi?

Ko`p mualliflar bunga rad javobi berishadi. F.N.Fatkullin fikriga ko`ra, jinoyat protsessi borasida aniqlanadigan holatlar (faktlar) – «o`tmish voqealari», shuning uchun jinoyat ishi bo`yicha ham ular tegishli axborot asosida bilvosita yo`l bilan aniqlanadi va anglab olinadi»1 . Haqiqatan ham, jinoyat hodisasini tashkil qilgan faktlar tizimi ish yuritilishi paytiga kelib o`tmishga taalluqli bo`ladi hamda shu boisdan uni tergovchi, sudya bevosita idrok etolmaydi. Jinoyat hodisasi bir necha faktlarga «parchalanib», ularning birlari mavjud bo`lmaydi (masalan, zarba berish, jarblanuvchining xulq- atvori va h.k), boshqalari esa tergovchi va sudni qiziqtiradigan o`z boshlang`ich xususiyatlarini yo`qotadi. Bunday faktlarni bevosita bilish haqida sudya, tergovchiga nisbatan emas, balki faqat ularni o`z ko`zi bilan ko`rganlarga nisbatan (guvohlar, jabrlanuvchilar va hokazo) gapirish mumkin. Boshqa mualliflarning fikriga ko`ra, jinoyatning ayrim faktlarini tadqiqotchi bevosita idrok eta oladi. Bular sodir etilgan jinoyat oqibatlariga taalluqli bo`lgan hamda moddiy xususiyatga ega bo`lgan faktlar (masalan, yong`in oqibatlari, buzib qo`yilgan rasm, jabrlanuvchining badbashara qilingan yuzi), jinoiy faoliyatning ayrim narsalari (masalan, qalbaki pul belgilari), jinoiy tajovuzning ayrim narsalari (o`g`irlangan ashyolar va boshqalar), jinoyat sodir etilgan joy, jinoyatchi shaxsini tavsiflovchi faktlardir (tashqi qiyofasi, bo`yi va hokazo)2 . Ammo hech qanday bevosita sezish orqali idrok etish fakt qonunda nazarda tutilgan vositalar va usullar bilan isbotlangunga qadar u e`tirof etilganini anglatishi mumkin emas1 . Ish bo`yicha isbotlash predmetiga kiradigan holatlardan har biri, ularning yig`indisi va shu orqali haqiqat faqat oqilona bilish, fikrlash yordamida aniqlanishi mumkin, shuning uchun jinoyat protsessual isbotlash bilvosita bilish hisoblanadi2 . Sodir etilgan jinoyat holatlarini bilish, oxir-oqibatda esa ish bo`yicha xolisona haqiqatni aniqlash jinoyat protsessual isbotlash yo`li bilan amalga oshiriladi. Albatta, bu narsa tadqiq etish asosida yuzaga keladi. Uning zaminida obyektiv voqelikni bilish yotadi.

Jinoyat protsessual isbotlashda bilish jarayonining ikki tomoni: o`ziga mantiqiy va ruhiy xususiyatlar mos bo`lgan fikrlash hamda qonunda nazarda tutilgan protsessual harakatlarga (JPKning 87-m.) asoslangan amaliy tomon chambarchas bog`langan. Bilish jarayonining ushbu tomonlari o`rtasida nisbat o`zgarishi mumkin, lekin natijada ular hamisha bir-biriga ulanib ketadi va shuning oqibatida jinoyat protsessual isbotlash borasida yagona yaxlit holat ifoda etiladi. Haqiqatan, amaliyotda qandaydir protsessual harakatni amalga oshirish zarurati avval ma`lum fikrlash ishini talab etadi, lekin har qanday fikrlash faoliyati faqat «tashqarida» ro`yobga chiqarilishida, huquqni qo`llash hujjati qabul qilinganda o`zining yuridik ahamiyatiga ega bo`ladi. Aytilgan fikrda jinoyat protsessual isbotlashga xos bo`lgan xususiyat ham, ya`ni uning qonun hujjatlari bilan tartibga solinganligi ma`lum darajada namoyon bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksidagina dalillar turlarini, isbotlash jarayonini, isbotlash ishtirokchilarini, dalillarning bayonnomalarda qayd etilishini ko`rsatadigan qator huquqiy me`yorlarni (JPKning 85-95-m.) topamiz. Aytilganlardan jinoyat protsessual isbotlash huquqiy faoliyat ekanligi haqida xulosa chiqarish qiyin emas. Uni amalga oshirishga qonunda qat`iy ko`rsatilgan organlar va shaxslar vakolatlidir. Bular, avvalambor, surishtiruv, tergov, prokuratura va sud organlarining mansabdor shaxslaridir. Aynan ularga qonun chiqaruvchi ish holatlarini har tomonlama, to`la va xolisona tekshirib chiqish, ayblanuvchini ham fosh qiladigan, ham oqlaydigan, shuningdek ularning javobgarligini ham yengillashtiradigan, ham og`irlashtiradigan holatlarni aniqlash uchun qonunda nazarda tutilgan barcha choralarni ko`rish majburiyatini yuklaydi (JPKning 22-m.). Lekin isbotlashga protsessning boshqa ishtirokchilari ham jalb etilishi mumkin. Masalan, jabrlanuvchi ish yuzasidan o`ziga ma`lum bo`lgan, nisbatan haqqoniy hisoblanmagan barcha ko`rsatuvlarni berishi va qo`yilgan savollarga javob berishi shart (JPKning 55-m.). Shu tarzda bunday majburiyat guvohga ham yuklanadi (JPKning 66-m.). Ayblanuvchiga kelsak, uning protsessual isbotlashda ishtirok etishi uning majburiyati emas, balki huquqidir. U

chaqiruv bo`yicha so`roq qilishda hozir bo`lishi shart (JPK 46-m.2-q.). Lekin unga qo`yilgan ayblov mohiyati bo`yicha ko`rsatuvlar berishga kelsak, bu uning huquqidir (JPK 46-m. 1-q.). Bundan tashqari, ayblanuvchi zimmasiga isbotlash majburiyatini yuklash, shuningdek zo`ravonlik, po`pisa qilish yo`li bilan va boshqa qonunga xilof choralar bilan uni ko`rsatuvlar berishga majburlash taqiqlanadi. Jinoyat protsessual isbotlashda ko`pincha uning tarkibiy qismlari ajratiladi: dalillarni to`plash, tekshirish va baholash. Bunda ular, odatda, protsessual isbotlash bosqichlari deb ataladi. Nazarimizda, bu unchalik to`g`ri emas. Etimologik jihatdan «bosqich» so`zi biror-bir jarayonning rivojlanishida ma`lum bir davrni anglatadi. Jinoyat protsessiga nisbatan biz uning har bir bosqichida – jinoyat ishini qo`zg`atish bosqichida, u bo`yicha dastlabki tergov yuritish bosqichida, sud muhokamasi bosqichida va hokazolarda protsessual isbotlash haqida fikr yuritishimiz mumkin. «Isbotlash bosqichi» tushunchasi isbotlashning tashqi yo`nalishini ta`riflash, uning ish bo`yicha xolisona haqiqatni aniqlashda eng salmoqli chegaralarini ajratish bilan bog`liqdir. Lekin har qanday bunday bosqichda protsessual faoliyat va tegishli protsessual munosabatlar mavjud bo`lib, ular jinoyat protsessual isbotlashning ichki tuzilishini tashkil qiladigan dalillarni to`plash, tekshirish va baholash bilan bog`liq bo`ladi. Bunday tuzilish jinoyat ishi harakatlanishining barcha bosqichlarida yagonadir (dalillar jinoyat ishlari bo`yicha surishtiruv va dastlabki bosqichda, misol uchun, sud muhokamasida ham to`planadi, tekshiriladi va baholanadi). Shu bilan birga u barcha jinoyat ishlari uchun ham yagonadir, chunki bunday faoliyat ijtimoiy xavflilik darajasi hamda boshqa tavsiflardan qat`i nazar odam o`ldirish va nomusiga tegish, o`g`irlash va talonchilik, bezorilik va boshqa jinoyatlar to`g`risidagi ishlar bo`yicha amalga oshiriladi. Lekin yuqorida ta`kidlanganlar bilan jinoyat protsessual isbotlashning mazmuni chegaralanib qolmaydi. Jinoyat protsessual isbotlashning mustaqil tuzilish elementi sifatida ish bo`yicha qarorlarni asoslashni ajratib ko`rsatish lozim. Protsessual isbotlash aslida to`plangan, tekshirilgan va baholangan dalillar (ular yig`indisi) negizida qabul

qilinadigan protsessual mazmundagi qator xulosa va qarorlardir. Masalan, JKning 17-moddasiga binoan tergovchi tergov qilinayotgan jinoyat jinoiy javobgarlik vujudga keladigan yoshga to`lmagan shaxs tomonidan sodir etilganini ishdagi dalillar asosida aniqlasa, jinoyat ishi yuritilishini tugatish to`g`risida qaror qabul qilishga majbur. To`plangan dalillar yig`indisi qilmishda muayyan jinoyat tarkibining barcha konstruktiv elementlari, shu jumladan uni sodir etganlikda ma`lum bir shaxsning aybliligini tasdiqlasa, tergovchi bu shaxsni jinoyat ishida ishtirok etishga jalb qilish haqida qaror qabul qiladi va hokazo. Barcha aytilganlar jinoyat ishlari bo`yicha odil sudlovni amalga oshirish bo`yicha sud faoliyatiga ham taalluqlidir. Shunday qilib, quyidagicha xulosa qilish mumkin: tergov (sud) taxminlarining tuzilishi va dinamik rivojlanishi, har bir taxmin bo`yicha dalillar hamda ularning manbalarini to`plash, to`plangan dalillar va ularning manbalarini tadqiq etish (tekshirish), mavjudlarini (dalillarni, ular manbalarini va ishlatilishini) baholash, ish bo`yicha boshqa xulosa va qarorlarni shakllantirish jinoyat protsessual isbotlashning ehtimoliy elementlari sifatida xizmat qiladi. Jinoyat protsessual isbotlash tuzilishining murakkabligiga qaramasdan, u avvalambor, tergov-sud amaliyoti bilan belgilangan va ishlab chiqilgan. Albatta, jinoyat protsessual isbotlashning tuzilishidagi har bir elementlari o`rtasida qandaydir u yoki bu darajada aniq chegaralar belgilash qiyin, ko`pincha esa mumkin ham emas, chunki ularning barchasi o`zaro murakkab va yaqin o`zaro bog`liqlikda bo`ladi hamda yagona isbotlash jarayonining u yoki bu tomonlarini ifoda etadi. Isbotlashning turli paytlarida taxminlar ishlab chiqish hamda ular bilan bog`liq bo`lgan tergov qilish rejasini tuzish yoki ishlab chiqilgan rejani amalda ro`yobga chiqarish bilan bog`liq muayyan protsessual harakatlarni amalga oshirish (dalillar to`plash va hokazo) ustuvor bo`lishini hisobga olmaslik mumkin emas. Bu yerda shuni ta`kidlash kerakki, JPKning 85-moddasida isbotlash tushunchasi to`g`ri ta`riflangan bo`lib, u qonuniy, asoslangan va adolatli hal qilish uchun ahamiyatga ega bo`lgan holatlar to`g`risidagi haqiqatni aniqlash maqsadida dalillarni to`plash, tekshirish va baholashdan iboratdir.

Shunday qilib, jinoyat protsessual isbotlashning uchta elementi – dalillarni to`plash, tekshirish va baholash haqida fikr yuritilmoqda. Jinoyat protsessual qonun tomonidan belgilangan jinoyat protsessual isbotlashning tuzilishi shunday. Barcha aytilgan elementlar bir-biri bilan uzviy bog`langan, yagona isbotlash jarayonining turli tomonlarini tavsiflaydi. Jinoyat protsessual isbotlash tuzilishida muhim elementlardan biri – haqiqiy ma`lumotlarni baholash hisoblanib, ular asosida surishtirish organi, tergovchi, sud qonunda belgilangan tartibda ijtimoiy xavfli qilmishning bor yoki yo`qligini, bu qilmishni sodir etgan shaxsning aybdorligini, ishni to`g`ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo`lgan boshqa holatlarni aniqlaydi. Ularsiz bironta protsessual qarorni qabul qilish, shuningdek sud hukmini chiqarish mumkin emas. Dalillarni to`plash – surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sud tomonidan isbotlovchi axborotni topish, talab qilib olish, qabul qilib olish va protsessual qayd etishga hamda qonunda nazarda tutilgan protsessual harakatlarni amalga oshirishga yo`naltirilgan. Shu maqsadda ko`rsatilgan mansabdor shaxslar va organlar qonunda ro`yxati hamda yuritilish tartibi ko`rsatilgan tergov va sud harakatlarini amalga oshirishga haqli (JPKning 87, 96-202-m.). Dalillarni to`plash nafaqat ularni topishni, balki qonunda belgilangan tartibda ularni qayd etishni ham nazarda tutadi (JPKning 90-92, 106, 131, 134, 141, 147, 156, 163, 171-m. va boshqalar). Bayonnomalar yuritish uchun mas`uliyat surishtiruv va dastlabki tergov bosqichida surishtiruvchi hamda tergovchi, sudda esa, raislik qiluvchi va sud majlisi kotibi zimmasiga yuklatiladi (JPKning 90-m. 2-q.) Dalillarni tekshirish – jinoyat ishi holatlarini to`g`ri aniqlash uchun haqiqiy ma`lumotlarning ishonchliligini hamda ular olingan manbalarning sifatliligini sinchkovlik bilan, har tomonlama va xolisona aniqlash bo`yicha surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sudning faoliyatidir (masalan, guvoh to`g`ri ko`rsatuvlar berayaptimi, yolg`on gapirmayaptimi, ekspert xulosasida ziddiyatlar yo`qmi va shu kabilar). Tekshiruv qo`shimcha dalillarni to`plashdan iborat bo`lib, ular tekshirilayotgan dalillarni tasdiqlashi yoki rad etishi mumkin (JPKning 94-m.).

Dalillarni tekshirish protsessning barcha bosqichlarida amalga oshiriladi. Haqiqiy ma`lumotlar ham, ular olingan manbalar ham, har bir dalil alohida ham, shuningdek boshqa mavjud dalillar bilan birgalikda ham tekshirilishi lozim. Dalillarni tekshirishni protsessual qarorlar qabul qilish bilan bog`liq bo`lgan davlat organlari va mansabdor shaxslar amalga oshiradi. Protsessning boshqa subyektlari dalillarni tekshirishda faqat ishtirok etadilar. Dalillar protsessual harakatlar yuritish yo`li hamda mantiq yo`li (dalillar mazmunini tahlil qilish, tekshirilayotgan dalilni ishdagi boshqa dalil bilan taqqoslash, yangi dalillar olish) bilan tekshiriladi. Isbotlash umumiy shartlarining tushunchasi va tizimi Isbotlash jinoyat sudlov ishlarini yuritish doirasida o`tadigan hamda uning vazifalarini hal qilishga yo`naltirilgan faoliyat sifatida jinoyat protsessual qonun bilan tartibga solingan. Jinoyat protsessual qonun isbotlash jarayonini tartibga solish bilan birga, ishning haqiqiy holatlarini aniqlash faoliyatini ham tartibga soladi hamda isbotlashda taraflar huquqlari tengligining ishonchli kafolatlarini yaratadi. Isbotlash faoliyati borasida fuqarolarning va yuridik shaxslarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlari muhofaza qilinishi kerak. Isbotlashda fuqarolarning hayoti va sog`lig`i uchun xavfli bo`lgan yoki ularning sha`ni va qadr-qimmatini kamsitadigan harakatlar sodir etish, zo`rlash, po`pisa qilish, aldash va boshqa noqonuniy choralar orqali ko`rsatuvlar, tushuntirishlar, xulosalar, hujjatlar yoki narsalar berishga majburlash taqiqlanadi. Protsessning har bir bosqichida uning aniq vazifalariga va protsessual shakllariga muvofiq isbotlash o`z xususiyatlariga, o`z jihatlariga ega bo`lib, isbotlash natijasi sifatida faqat mazkur bosqich uchun nazarda tutilgan qarorlar bo`lishi mumkin. Muayyan bosqich vazifalari, uning protsessual shakli isbotlashning ayrim elementlari nisbatida ham, dalillar qanday (bevosita yoki yozma materiallar bo`yicha) tadqiq etilishida ham, shuningdek dalillarni baholash natijasida u yoki bu bosqichda qanday xulosalar qilinishi mumkinligida ham aks etadi.

Qonun dalillar u yoki bu bosqichda olinishi va tekshirilishi mumkin bo`lgan protsessual sharoitlarga muvofiq dalillarni baholash natijasida xulosalar qilishga hamda qaror turlarini qabul qilishga haqli bo`lgan organning vakolatlari doirasini belgilaydi (JPKning 95-m.). Isbotlash faoliyatining qonunda mustahkamlab qo`yilgan qoidalari kriminalistika tomonidan tergov harakatlari bo`yicha taktika usullarini ishlab chiqishda, dalillarni olish va tekshirishning u yoki bu texnik vositalari va taktik uslublaridan foydalanish mumkinligini aniqlashda ham amal qilishi kerak. Yuqorida ta`kidlanganidek, isbotlash faoliyati jinoyat protsessida nafaqat protsessning u yoki bu subyekti tomonidan yuz bergan hodisa holatlari to`g`risidagi haqiqiy ma`lumotlarni olish bilan cheklanmaydi (masalan, tergovchi o`zini qiziqtirgan ma`lumotlarni guvohni so`roq qilganda oladi). Guvoh ko`rsatuvlaridan foydalanish uchun ular shunday protsessual shaklda rasmiylashtirilishi kerakki, u bilan jinoyat protsessual faoliyatning ishtirokchilari tanishganlarida olingan ma`lumotlarning ishonchliligiga shak-shubha qolishi kerak emas. Shuning uchun isbotlash protsessi nafaqat bilish, balki tasdiqlash xususiyatiga ega. Bilishning tasdiqlovchi tomoni qonunning dalillarni muayyan tartibda to`plash, tekshirish va qayd etish, shu jumladan qator tergov harakatlari olib borilishida xolislarning hozir bo`lishi haqidagi talablarida ifoda etilgan. Jinoyat protsessual kodeksining 9-bobi (85-95-m.) isbotlashning umumiy shartlarini belgilaydi. Umumiy shartlar – qonunda belgilangan qoidalar bo`lib, ular isbotlashning o`ziga xos jihatlarini ifoda etadi hamda dalillarni to`plash, tekshirish va baholash hamda qarorlar qabul qilish tartibiga nisbatan qo`yiladigan eng jiddiy talablarni belgilaydi. Ular huquqiy qoidalarning tizimini tashkil qilib, ularga quyidagilar kiradi: isbotlash va uning elementlari tushunchasi (JPKning 85-m.), ishtirokchilar doirasini belgilash (JPKning 86-m.), dalillar to`plash usullari (JPKning 87-m.), isbotlash jarayonida fuqarolar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquq va qonuniy manfaatlarini qo`riqlash (JPKning 88-m.), davlat sirlarini qo`riqlash

(JPKning 89-m.), dalillarni bayonnomalarda qayd etish (JPKning 90-93-m.), dalillarni tekshirish (JPKning 94-m.), dalillarni baholash (JPKning 95-m.). Isbotlash va uning elementlari tushunchasi mazkur bobning 1-paragrafida ko`rib chiqiladi. Dalillarni to`plash usullariga VII bob bag`ishlangan. Dalillarni bayonnomalarda qayd etish va dalillarni baholash alohida paragraflarda ochib beriladi. Isbotlash ishtirokchilari – isbotlashda ma`lum o`rin tutadigan organlar va shaxslar: a) isbotlashni (dalillarni to`plash, tekshirish va baholashni) amalga oshiradiganlar va buning uchun mas`ul bo`lganlar; b) qonun bilan muhofaza etiladigan o`zining yoki o`zgalarning manfaatlarni himoya qilish uchun isbotlash jarayonida faol va uzoq muddat mobaynida ishtirok etish huquqiga ega bo`lganlar; v) isbotlashda o`z protsessual manfaatiga ega bo`lmasdan yordamchi yoki epizodik o`rin tutadiganlar. Isbotlash majburiyati deganda tegishli shaxslarning dalillarni to`plash, tekshirish va baholash bo`yicha zarur xulq-atvorining nazarda tutilgan hajmi tushuniladi. Isbotlash majburiyati jinoyat ishlarini sudda yuritish vazifalarini nazarda tutadigan JPK 2-moddasining hamda jinoyat ishi holatlarini tadqiq etish sharoitlarini belgilaydigan JPK 22-moddasining talablaridan kelib chiqadi. Qonunga binoan isbotlash barcha ishtirokchilarini shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin: 1. Dalillarni to`plashi, tekshirishi va baholashi shart bo`lgan davlat organlari va mansabdor shaxslar. 2. Ishning muayyan holatlarini isbotlashda ishtirok etish huquqiga ega bo`lgan shaxslar. 3. Isbotlashda ishtirok etishga jalb qilinadigan shaxslar. Birinchi guruh zimmasiga jinoyat ishini to`la, har tomonlama va xolisona tergov qilish va ko`rib chiqish, nafaqat jinoyat tarkibini, balki barcha boshqa holatlarni aniqlash majburiyati yuklatilgan tergovchi, surishtiruvchi, prokuror va sud kiradi.

Sanab o`tilgan subyektlarning har biri isbotlashni o`z vakolatlari doirasida amalga oshiradi (JPKning 86-m. 1-q.). Ikkinchi guruhni gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, uning qonuniy vakili, himoyachi, jabrlanuvchi, fuqaroviy da`vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillari, jamoat ayblovchisi va jamoat himoyachisi tashkil qiladilar (JPKning 86-m. 2-q.). Ular uchun isbotlashda ishtirok etish majburiyat emas, balki huquqdir. Ular tergov qilinayotgan va ko`rilayotgan ishga taalluqli narsalar, hujjatlar taqdim etishlari, dalillarni talab qilib olish va ishga ilova qilish to`g`risida iltimosnomalar berishlari, dalillarning u yoki bu manbaini baholash bo`yicha o`z fikrlarini aytishlari mumkin va hokazo. Isbotlashda ishtirok etishga guvohlar, ekspertlar, mutaxassislar, tarjimonlar, xolislar, shuningdek fuqarolar va mansabdor shaxslar ham jalb etiladi. Ular Jinoyat protsessual kodeksida belgilangan tartibda dalillarni to`plash, tekshirish va baholash bilan bog`liq huquqlarini amalga oshiradilar hamda majburiyatlarini bajaradilar. Jinoyat protsessual qonun talab etadiki, dalillarni to`plash, tekshirish va baholashda fuqarolarning, shuningdek korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini qo`riqlash ta`minlanishi kerak. Shundan kelib chiqqan holda isbotlashda quyidagi harakatlar taqiqlanadi: 1) shaxslarning hayoti va sog`lig`i uchun xavfli bo`lgan yoki ularning sha`ni va qadr-qimmatini kamsituvchi xatti-harakatlar sodir etish; 2) zo`rlik, po`pisa qilish, aldash va qonunga xilof boshqa yo`llar bilan ko`rsatuv, tushuntirish, xulosalar olishga, eksperimental harakatlarni bajarishga, hujjatlar yoki buyumlar tayyorlanishiga va berilishiga erishish; 3) tungi vaqtda, ya`ni kech soat 22.00 dan ertalab soat 6.00 gacha tergov harakatlari olib borish. Tayyorlanayotgan yoki sodir etilayotgan jinoyatning oldini olish, jinoyat izining yo`qolishiga yoki gumon qilinuvchining qochib ketishiga yo`l qo`ymaslik, eksperiment jarayonida tekshirilayotgan hodisaning holatini qaytadan tiklash zarurati bo`lgan hollar bundan mustasno (JPKning 88-m.).

Tergov yoki sud harakatlari bilan bog`liq ishlarni bajarayotganda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sudya va ishda mutaxassis yoki ekspert sifatida ishtirok etayotgan shifokorlardan tashqari boshqa shaxslarning o`zga jinsdagi shaxsni yalang`och qilib yechintirish chog`ida hozir bo`lishlari taqiqlanadi. Surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sudya tergov va sud muhokamasi jarayonida gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchi va boshqalarning shaxsiy hayotiga doir aniqlangan ma`lumotlarni oshkor qilmaslik chora-tadbirlarini ko`rishi shart. Buning uchun shunday ma`lumotlar aniqlanishi mumkin bo`lgan tergov yoki sud harakatlari olib borilayotganda ishtirok etadigan shaxslar doirasi cheklanadi, ishtirokchilar esa ularni oshkor qilganlik uchun javobgarlik belgilanganligi to`g`risida ogohlantiriladilar. Tergov yoki sud harakatlari jarayonida olib qo`yiladigan narsalar va hujjatlar tegishli bayonnomalarda aniq ko`rsatilishi kerak. Shu bilan birga narsa yoki hujjat egasiga bayonnoma nusxasi yoki uning ko`chirmasi topshirilib, tilxat olinadi. Ishga aloqasi bo`lmagan narsa va hujjatlar egasiga darhol qaytarilishi kerak. Fuqarolar saqlashi taqiqlangan narsa va hujjatlar yo`q qilinishi yoxud ularni saqlashga vakolatli bo`lgan va ularni tasarruf etadigan muassasalar yoki tashkilotlarga berilishi lozim. Ayni vaqtda davlat sirlarini muhofaza qilish choralari ko`riladi. Boshqacha aytganda, davlat sirlari bo`lgan hujjatlar yoki narsalarni ko`zdan kechirish, olib qo`yish va unga doir boshqa harakatlar faqat surishtiruvchi yoki tergovchining prokuror sanksiya bergan qaroriga binoan yoxud sud ajrimiga ko`ra amalga oshirilishi mumkin (JPKning 89-m.). Prokuror yoki sud majlisida raislik qiluvchi bunday harakatlarni o`tkazish vaqti, joyi va boshqa shartlarini shu hujjatlar yoki narsalarni saqlash uchun javobgar bo`lgan korxona, muassasa yoki tashkilot rahbari bilan kelishib oladi. Bunday harakatlarni amalga oshirishda ekspert, mutaxassis, xolis sifatida faqat davlat sirlari bo`lgan hujjatlar va narsalar bilan tanishishga ruxsat berilgan shaxslar ishtirok etadilar.

Dalillarni baholash Isbotlash jarayonining eng muhim elementi – dalillarni baholashdir. Albatta, jinoyat protsessual isbotlashning barcha tuzilmaviy elementlari o`rtasida qandaydir u yoki bu darajada aniq chegaralar o`tkazish qiyin, ko`pincha esa mumkin ham emas, chunki ularning barchasi o`zaro murakkab va yaqin o`zaro bog`liqlikda bo`ladi hamda yagona isbotlash jarayonining u yoki bu tomonlarini ifoda etadi. Dalillarni baholash esa ularning ishonchliligini, kuchini, ish bo`yicha xulosalar uchun asos bo`lib xizmat qilishga loyiqligini aniqlash demakdir. Dalillarni baholash – sudya, prokuror, tergovchi, surishtiruvchining fikrlash, mantiq bilan bog`liq faoliyati bo`lib, u shundan iboratki, ular ishdagi barcha holatlarni sinchkovlik bilan, to`la, har tomonlama va xolisona ko`rib chiqishga asoslangan holda qonunga va huquqiy ongga amal qilib o`zlarining ichki ishonchlari bo`yicha isbotlash predmetiga kiradigan holatlarni aniqlash uchun har bir dalilning ishga aloqadorligi, maqbulligi va ishonchliligi hamda ular yig`indisi yetarliligi haqida ishonch hosil qiladilar. JPKning 95-moddasiga binoan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud ishdagi barcha holatlarni sinchkovlik bilan, to`la, har tomonlama va xolisona ko`rib chiqishga asoslangan holda qonunga va huquqiy ongga amal qilib o`zlarining ichki ishonchlari bo`yicha dalillarga baho beradilar. Jinoyat protsessual adabiyotda dalillarga baho berish mazmuni xilma-xil belgilanadi1. O`zbekiston Respublikasi JPKning tuzuvchilari qonun matnida protsessual ma`nodagi qarorni qabul qilish uchun, shuningdek jinoyat ishini hal qilish uchun baholanishi lozim bo`lgan dalillarga xos aloqadorligini, maqbulligini, ishonchliligini bevosita tushuntirish yo`lidan bordilar (JPKning 95-m.). Dalil jinoyat ishi uchun ahamiyatli bo`lgan mavjud holatlar haqidagi xulosalarni tasdiqlovchi, rad etuvchi yoki shubha ostiga oluvchi faktlar yoki narsalar to`g`risidagi ma`lumotlarni aks ettirgan taqdirdagina ishga aloqador deb e`tirof etiladi.

Sud va tergov organlarining vazifasi jinoyat ishini ish mazmuniga daxldor bo`lmagan material va faktlar bilan shishirish emas, balki faqat xolisona haqiqatni aniqlashga, ishni to`g`ri hal qilishga bevosita ahamiyatli bo`lganlarini tadqiq etishdan iboratdir. Shuning uchun dalillarga baho berishda sud ularning ishga aloqadorligini aniqlashi lozim (bunda ish bo`yicha qidirilayotgan har qanday fakt bilan dalillarning o`zlariga xos, ahamiyatli obyektiv bog`liqligini ifodalovchi xususiyat tushuniladi). Agar dalillar maqbulligi ularning protsessual shakli bilan bog`liq bo`lsa, ularning ishga aloqadorligi dalillar mazmuni sifati bilan, ya`ni dalillarda tergov- sud organlarini qiziqtiradigan faktlarni tasdiqlashga yoki rad etishga qodir bo`lgan yetarli axborotning mavjudligi bilan belgilanadi. Dalillarning ishga aloqadorligi xususiyati ularning jinoyat ishi bo`yicha tadqiq etilayotgan holatlar bilan obyektiv bog`liqligidan iboratdir. Lekin bu bog`liqlik ish yuritish boshlanganida o`tmishda bo`ladi va isbotlash vazifasi ularni tiklash, qayta yaratishdan iborat bo`ladi. To`g`ridan-to`g`ri moddiy-huquqiy ahamiyatga ega bo`lgan faktlar haqidagi ma`lumotlarning ishga aloqadorligi har vaqt ayondir, shu boisdan ham masalaning bu qismda hal etilishi jiddiy qiyinchiliklarga sabab bo`lmaydi. Shuningdek, bevosita dalillarning ishga aloqadorligi ham oson aniqlanadi, ularning mazmuni tergov qilinayotgan hodisaga (yoki uni istisno etadi) va ayblanuvchining aybdorligiga (aybsizligiga) to`g`ri keladi. Qolgan dalillar esa o`z mazmuniga ko`ra shundayki, ularning tadqiq etilayotgan ish holatlari bilan aloqalari mavjudligi va xususiyati uncha aniq emas. Ko`pincha bu aloqalar shunday murakkabki, tergov va sud organlarining u yoki bu protsessual manbada bo`lgan aniq ma`lumotlarning hamda aniqlanayotgan isbotlash fakti bilan bog`liqligini, alohida isbotlash faktlari o`rtasidagi aloqani aniqlashiga, gohida esa maxsus asoslab berishiga to`g`ri keladi. Bunday haqiqiy ma`lumotlarning ishga aloqadorligi haqidagi masalani hal qilish avval ularning aniqlanishi lozim bo`lgan holatlar bilan bog`liqligi ehtimoli haqida taxminiy fikrlash shaklida ularni tadqiq etish ko`p ma`noligiga yo`l qo`yishni, ish bo`yicha tergov taxminlarining biri bilan mumkin bo`lgan obyektiv aloqasini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.

Dastlabki tergov qilish organi ikkilamchi voqealar haqida u olgan ma`lumotlarni, moddiy izlarni va ishga taalluqli boshqa isbotlovchi faktlarni, basharti ularning sodir etilgan jinoyat bilan jiddiy aloqasi ehtimoli, ularning ish bo`yicha mazmunli faktlar va holatlar haqida muayyan axborot bo`lishga qodirligi mumkin bo`lsa, e`tirof etishi kerak. Keyinchalik isbotlash borasida bunday aloqa bor yoki yo`qligi ishonchli tarzda aniqlanadi. Agar haqiqiy voqelikda u yo`q bo`lganligi ma`lum bo`lsa, tegishli haqiqiy ma`lumotlar ishga taalluqli bo`lmay qolishi mumkin. Dalil va ishning moddiy-huquqiy holatlari o`rtasida aloqa mavjudligi xolisona tasdiqlangan hollarda bu haqiqiy ma`lumotlar ishga aloqador deb e`tirof etiladi, mohiyatiga ko`ra baholanadi hamda ish bo`yicha tegishli protsessual xulosalar va qarorlar asosini tashkil etadi. Dalillarning ishga aloqadorligi to`g`risidagi qoidaning mohiyati isbotlash chegarasi ishni hal qilish uchun jiddiy holatlar doirasi bilan cheklanganidadir. Jinoyat protsessual qonun bu masalani hal qilish uchun asosni yaratib, u umumiy ko`rinishda jinoyat ishlari bo`yicha isbotlash predmetini belgilaydi. Ishga taalluqli bo`lgan barcha dalillar doirasidan, birinchi navbatda, tergov qilinayotgan hodisa bor yoki yo`qligini, uni sodir etganlikda ayblanuvchining aybdorligi yoki aybsizligini ko`rsatadigan haqiqiy ma`lumotlarni ajratish lozim. Bu dalillar shaxs tomonidan muayyan harakatlar qasddan, ehtiyotsizlik tufayli yoki tasodifan sodir etilganligi to`g`risida jinoyat protsessual isbotlashning markaziy savoliga javob berishga imkon beradi: bu harakatlar jinoiy xususiyatga yoki jinoiy bo`lmagan xususiyatga egami? Bu harakatlarning, shuningdek ayblanuvchilarning javobgarlik darajasi va xususiyatiga ta`sir etuvchi qator holatlarning mazmuni jinoyat protsessual me`yorlar orqali ochib beriladi. Dalillar belgilangan tartibda to`plangan va O`zbekiston Respublikasi JPKning 92-94-moddalarida nazarda tutilgan shartlarga muvofiq bo`lsagina, ular maqbul deb e`tirof etiladi. Dalillar maqbulligi deganda, dalilni qonunda belgilangan manbadan, faqat vakolatli shaxslar tomonidan olish usullari hamda qayd etish nuqtai nazaridan

tavsiflovchi sifat tushuniladi. Odil sudlovni amalga oshirishda qonunni buzgan holda olingan dalillardan foydalanishga yo`l qo`yilmaydi (JPKning 95-m. 3-q.). Dalillarni maqbul deb e`tirof etish shartlari quyidagilardir: 1) dalil mazkur ish bo`yicha protsessual harakat olib borishga vakolatli subyekt tomonidan olinishi kerak (JPKning 86-m.); 2) haqiqiy ma`lumotlar faqat JPKning 87-moddasida sanab o`tilgan manbalardan olinishi kerak; 3) dalil protsessual harakat olib borish qoidalariga to`la rioya etgan holda olinishi kerak; 4) dalil olishda qonunning tergov harakatlari olib borilishini va natijalarini qayd etish to`g`risidagi barcha talablariga rioya etilishi kerak. To`g`ri protsessual qaror chiqarishning eng muhim sharti ishonchli dalillarning mavjudligidir. Dalil mazmunining haqiqiyligi (ya`ni undagi haqiqiy ma`lumotlarning voqelikka muvofiqligi) to`liq, so`zsiz ishonchga egaligi e`tirof etilgan taqdirda u ishonchli hisoblanadi. Dalil ishonchliligi uni dastlabki tergov va sudda sinchkovlik bilan tekshirish orqali bilinadi. Dalillar ishonchliligini aniqlashda protsessual fan bilish nazariyasiga, predmetni har tomonlama va xolisona o`rganishni, uning barcha tomonlarini bilishni talab etadigan usulga amal qiladi. Dalilning ishonchliligini aniqlash uchun nafaqat uning tashqi alomatlarini bilish va baholash kerak, balki har bir muayyan holda uning mohiyatini chuqur anglash, uning eng muhim va jiddiy alomatlarini, xususiyatlarini va ish uchun ahamiyatini bilish zarur. Dalilning mohiyati shundan iboratki, anglashda hodisa va mohiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlar yotadi. Dalilning ishonchliligi haqidagi savolga haqiqiy ma`lumotlar manbaini hamda dalilni shakllantirishning olib borilishini birgalikda sinchkovlik bilan va har tomonlama o`rganish natijasida javob berish mumkin (so`roq qilinganning axborotni qabul qilish, eslab qolish, qayta aks ettirishga qodirligi, bu jarayonlarga ta`sir etuvchi, sodir etilgan hodisaning haqiqiy manzarasini uni idrok etgan shaxs ko`z oldida o`zgartirishi mumkin bo`lgan faktlar, guvohning ayblanuvchi va

jabrlanuvchi bilan o`zaro munosabatlari, moddiy izlar paydo bo`lishi va saqlanishi sharoitlari va hokazo). Alohida dalilning ishonchliligi haqidagi yakuniy qaror uning mazmunini boshqa protsessual manbalardan olingan axborot bilan solishtirish natijasida qabul qilinishi mumkin. Bu narsa barcha dalillarga taalluqlidir. Ayrim dalilning ishonchliligi ishdagi barcha dalillarni emas, balki aynan bitta omilga taalluqli bo`lganlarni baholash orqali batafsil aniqlanadi. Masalan, trassologik ekspertizaning gumon qilinuvchidan olib qo`yilgan poyabzal izlari voqea joyida qoldirilgan iz bilan bir xilligi haqidagi xulosasi bir tomondan, va guvohning gumon qilinuvchini jinoyat sodir etilganidan oldin shu joyda ko`rganligi to`g`risidagi ko`rsatuvlari ikkinchi tomondan, bir-birining ishonchliligini o`zaro mustahkamlaydi. Lekin bular sirasiga, misol uchun, jinoyat tufayli yetkazilgan zarar xususiyati va miqdorini belgilaydigan dalillar kirmaydi. Dalillarga baho berish va ularning ishonchliligini aniqlash jarayonining muhim tarkibiy qismi haqiqiy ma`lumotlar manbalarini ularning sifati jihatidan baholashdir. Protsessual manbalarni baholash tergov va sud organlarining jinoyat hodisasiga taalluqli holatlarni isbotlash bo`yicha butun faoliyatida o`ta muhim ahamiyatga ega, chunki ish bo`yicha isbotlash predmetini tashkil qiladigan barcha faktlar, barcha holatlar qonunda nazarda tutilgan protsessual manbalar yordamida aniqlanadi. Shu boisdan ish uchun ahamiyatli bo`lgan u yoki bu faktni aniqlash uchun avvalambor haqiqiy ma`lumotlar manbaini tadqiq etish va to`g`ri baholash, uning sifatliligiga, qidirilayotgan fakt haqida u xabar berayotgan ma`lumotlarning ishonchliligiga: unda noto`g`ri, xolisona bo`lmagan yoki xato bo`lgan yoki yolg`on ma`lumotlar yo`qligiga ishonch hosil qilish kerak. Lekin protsessual manbaning sifatliligi o`z-o`zidan undan olingan fakt to`g`risidagi ma`lumotlarning ishonchliligini anglatmaydi. Bu ma`lumotlar jinoyat sodir etganlik to`g`risidagi xolisona holatlarga mos bo`lishi yoki mos bo`lmasligi mumkin. Masalan, guvoh unga ish bo`yicha ma`lum bo`lgan holatlar to`g`risida haqiqatni so`zlab bergan taqdirda u xato qilishi, yanglishishi, u yoki bu muhim jihatlarni noaniq aytishi mumkin. Demak, fakt to`g`risida u yoki bu dalillar manbai

xabar beradigan ma`lumotlar ishonchliligiga ishonch hosil qilish uchun bu ma`lumotlarni sinchkovlik bilan o`rganish, ularning haqiqiy mazmunini tahlil qilish, ularni boshqa dalillar bilan solishtirish, ularning o`zaro bog`liqligini va bir- biriga to`g`riligini aniqlash, ular bir-biriga to`g`ri kelmagan taqdirda ziddiyat sababini aniqlash kerak. Har bir protsessual manbani faqat shunday baholash tergov va sud organlariga isbotlanayotgan fakt to`g`risida olingan ma`lumotlarning ishonchli yoki ishonchsiz ekanligi haqida to`g`ri xulosa chiqarish imkonini beradi. Bilvosita dalillar bo`lganda protsessual dalillarni baholashga nisbatan yuqori talablar qo`yilishi kerak. Ularga baho berish jinoyat hodisasiga taalluqli barcha holatlarni, barcha xususiyat va jihatlarni sinchkovlik bilan, har tomonlama tadqiq etishni va aniqlashni, har bir dalil mohiyatini chuqur anglash va tahlil qilishni, uning boshqa dalillar bilan uzviy bog`liqligini aniqlashni ayniqsa talab etadi. Ayblov to`g`ri dalillarga asoslangan hollarda so`roq qilinayotganning shaxsini o`rganish, ayniqsa, katta ahamiyat kasb etadi. Guvoh, jabrlanuvchi va ayblanuvchining shaxsini o`rganish uchun ularning rivojlanish umumiy darajasini va ma`naviy qiyofasini nafaqat aniqlash kerak, balki so`roq qilinayotganning ruhiy holatini, uning xotirasi xususiyatlarini, ya`ni faktlar va holatlarni qabul qilish hamda eslab qolishga qodirligini, orzu-xayollarga berilish, mubolag`a qilib yuborish qobiliyatini va boshqa muhim holatlarni har tomonlama tadqiq etish zarur. Ish bo`yicha protsessual qaror qabul qilish uchun dalillar yetarliligini belgilash dalillarni baholashning mustaqil vazifasi hisoblanadi. Isbotlanishi kerak bo`lgan barcha va har bir holatning haqiqiyligini so`zsiz tasdiqlovchi ishga oid barcha ishonchli dalillar to`plangan bo`lsa, ularning jami ishni hal qilish uchun yetarli deb hisoblanadi (JPKning 95-m. 5-q.). Ish bo`yicha to`plangan dalillar o`z mazmuniga ko`ra ishga aloqador, maqbul va ishonchli bo`lishi mumkin, ammo isbotlash yakunida aniqlanganligini e`tirof etish uchun ular yetarli bo`lmasligi ham kerak. Shunday holat ham yuzaga kelishi mumkinki, dalillar isbotlash predmetiga kiradigan ayrim holatlarga nisbatangina yetarli, shuningdek boshqa qidirilayotgan faktlarning mavjudligi haqida ishonchli bo`lishi uchun yetarli bo`lmasligi mumkin.

U yoki bu protsessual qaror qabul qilish uchun sifatli dalillar yig`indisi qanday bo`lishi kerak, degan savol deyarli hamma vaqt qonun chiqaruvchining, olimlar va amaliyotchilarning diqqat markazida bo`lgan. Boshqa faktlar bilan bog`liqlikdan ajratib olingan dalil shaxs aybdorligi haqida xulosa chiqarish uchun asos bo`lib xizmat qilishi mumkin emas. Shu munosabat bilan ayblanuvchining o`z aybini tan olishi faqat mavjud dalillar yig`indisi bilan u tasdiqlangandagina ayblov asosiga olinishi mumkinligi, bizning nazarimizda, to`g`ridir. Dalillar yetarliligi tushunchasi ish bo`yicha dalillar yig`indisini nazarda tutadi. Dalillar yig`indisi deganda hodisalar va faktlarning haqiqiy bog`liqligini to`g`ri aks ettiradigan, o`zaro kelishgan va ichki bog`langan dalillar tizimi tushuniladi. Isbotlanishi kerak bo`lgan barcha va har bir holatning haqiqiyligini so`zsiz tasdiqlovchi ishga oid barcha ishonchli dalillar to`plangan bo`lsa, ularning jami ishni hal qilish uchun yetarli deb hisoblanadi (JPKning 95-m.). Dalillar yig`indisini baholash haqiqiy ma`lumotlarning ishonchliligini va isbotlovchi ahamiyatini ularni bir-biri bilan solishtirish yo`li bilan aniqlashga yordam beradi. Dalillar yig`indisini baholash dalillardagi to`liqsizlik, noaniqlik va ziddiyatlarni aniqlash imkonini beradi. Dalillarni baholash ish bo`yicha deyarli har qanday protsessual qaror qabul qilish (va asoslash) uchun zarur zamin bo`ladi. Baholashsiz dalillarni to`plash, tadqiq etish, xulosalar chiqarish va to`g`ri protsessual qaror qabul qilish butun jarayonini tasavvur qilish mumkin emas. Agar bu baholash faqat fikrlashga, aql amallariga tenglashtirilganida u isbotlashning tegishli subyekti ongidan tashqariga chiqmas edi, bu shaxsdan tashqari hech kimga ma`lum bo`lmas edi va har qanday yuridik ma`nodan mahrum bo`lardi. Dalillarni baholash jinoyat protsessual isbotlash elementi sifatida ma`lum doirada huquqiy jihatdan tartibga solinadi, huquq me`yorlari ta`siri ostida bo`ladi. Huquq me`yorlari tafakkur tartibini emas, balki dalillarni baholash sharoitlari, maqsadlari va prinsiplarini (JPKning 85-87, 90-95-m.), shuningdek protsessual qarorlar va hujjatlarda ularni baholash natijalarining tashqi ifoda etilishini

belgilaydi. Shunday qilib, dalillarni baholash ichki (mantiqiy) hamda tashqi (huquqiy) tomonlarga ega. Dalillarni baholash – ularning har biri qay darajada aniq belgilanganligini, ish va boshqa dalillar bilan qanday o`zaro bog`liqlikda ekanligini, ish uchun ahamiyatli bo`lgan aynan qaysi faktni u aniqlayotganligini yoki rad etayotganini hamda ish bo`yicha to`plangan jami barcha dalillar nimani anglatayotganini aniqlash demakdir. Dalillarni baholash quyidagilarni aniqlash uchun amalga oshiriladi: a) ushbu faktdan ish bo`yicha sud dalili sifatida foydalanish mumkinmi, bu qonunga, isbotlash prinsiplariga zid emasmi; b) ushbu dalil yoki dalillar yig`indisi ishga taalluqlimi; v) ushbu dalil ish bo`yicha to`plangan boshqa dalillar bilan qanday bog`liqlikda, bu bog`liqlikning xususiyati va ahamiyati qanday; g) ushbu dalilning va dalillar yig`indisining haqiqatni aniqlash uchun ahamiyati qanday, dalillar yig`indisi ish taqdiri haqida u yoki bu protsessual qaror qabul qilish uchun yetarli asos deb hisoblanadimi; d) ushbu dalildan kelgusi sud tadqiqoti jarayonida qanday foydalanish mumkin. Bayon etilganlardan kelib chiqib aytish joizki, dalillarni baholash jinoyat protsessual isbotlash subyektlarining mantiq va huquq me`yorlariga asoslangan, dalillarning ishga aloqadorligi va maqbulligini, ishonchliligini va yetarliligini aniqlash, shuningdek xolisona haqiqatni aniqlash maqsadi bo`lgan fikrlash bo`yicha faoliyatidir. Dalillarga baho berish O`zbekiston Respublikasi JPKning 95-moddasida ko`rsatilgan huquqiy prinsiplarga asoslanadi. Dalillarni baholash jinoyat-protsessual isbotlashning tuzilmaviy elementlaridan biridir. Jinoyat protsessual isbotlash esa, o`z navbatida, jinoyat-protsessual faoliyat ko`rsatishning o`ziga xos shakllaridan biridir. Shundan xulosa qilish mumkinki, dalillarni baholash jinoyat protsessida mavjud bo`lgan barcha chinakam demokratik prinsiplarga asoslanadi. Bunday prinsiplardan har biri jinoyat protsessining umumiy xususiyatini saqlagan holda muayyan amaliy vazifalarni hal qilishga nisbatan o`zining ma`lum

xosligiga ega bo`ladi. Bu to`laligicha dalillarni baholashga ham taalluqlidir. Bu yerda protsessning umumiy prinsiplari dalillarni baholash bilan bog`liq protsessual faoliyat asoslanadigan o`ziga xos prinsiplarda namoyon bo`ladi. Qonunda to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatilganki, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud ishdagi barcha holatlarni sinchkovlik bilan, to`la, har tomonlama va xolisona ko`rib chiqishga asoslangan holda qonunga hamda huquqiy ongga amal qilib o`zlarining ichki ishonchlari bo`yicha dalillarga baho beradilar. Ichki ishonch baholash natijasi, yakuni sifatida – kishining shunday holatiki, u mavjud dalillar yig`indisidan, tizimidan kelib chiqadigan yagona mumkin bo`lgan xulosa borligini bildiradi. Ichki ishonch bo`yicha hal qilish ta`kidlanayotgan yoki rad etilayotgan dalillarning birdan-bir to`g`riligini anglash, o`z fikrlari haqiqiyligiga qat`iy asoslangan ishonchga ega bo`lish demakdir. Ichki ishonch bo`yicha dalillarni baholash prinsipi (JPKning 95-m. 1-q.) dalillarni baholashda ularning jami yig`indisi bo`lishi, ishning barcha holatlari har tomonlama, to`la va xolisona ko`rilishi haqidagi qonun talabi bilan to`ldiriladi. Shunday qilib, aytish mumkinki, dalillar yig`indisini baholash prinsiplari quyidagilar: baholayotgan shaxsning ichki ishonchi; jami dalillarni har tomonlama, to`la va xolisona baholash; moddiy va protsessual qonun talablariga amal qilish; huquqiy ongga amal qilish. Dalillarni baholashning bu prinsiplari bir xil darajada jinoyat protsessual isbotlashning barcha subyektlariga nisbatan ham, jinoyat ishini yurgizishning barcha bosqichlarida ham amal qiladi. Dalillarni baholashdan oldin jinoyat ishini tergov qilish, ko`rib chiqish va hal qilishning butun davomiyligida dalillarni to`plash, protsessual qayd etish va tekshirish amalga oshiriladi. O`z navbatida, dalillarni baholash ularni to`plash, tadqiq etish protsessual qayd etish bo`yicha harakatlarni amalga oshirish zaruratini keltirib chiqaradi. Bundan ko`rinib turibdiki, dalillarni baholash jinoyat protsessining barcha bosqichlarida amalga oshiriladi.

Dalillarni bayonnomalarda qayd etish Ma`lumotlar va narsalardan, ular tergov harakati bayonnomasi yoki sud majlisi bayonnomasida qayd etilganidan keyingina, dalil sifatida foydalanish mumkin. Bayonnomalar yuritish uchun mas`uliyat surishtiruv va dastlabki tergov bosqichida surishtiruvchi va tergovchi, sudda esa raislik qiluvchi va sud majlisi kotibi zimmasiga yuklatiladi (JPKning 90-m.). Bayonnomalarga: tergov yoki sud harakatining ishtirokchilari to`g`risidagi ma`lumotlar, bu shaxslarga ularning huquq va majburiyatlari tushuntirilgani; tergov yoki sud harakatining o`tkazilish joyi va vaqti, shart-sharoitlari, jarayoni va natijalari, bunda topilgan moddiy obyektlar tavsifi va ularning ish uchun ahamiyatli bo`lgan belgilari; tergov harakatlari yoki sud muhokamasi ishtirokchilari tasdiqlashni so`ragan faktlar; ularning yuz berayotgan hodisa sabablari xususidagi ko`rsatuvlari; tushuntirishlari, mulohazalari; ular tomonidan berilgan iltimosnomalar, shikoyatlar, rad etishlar; tergov harakatini olib borish yoki sud muhokamasi jarayonidagi tartibbuzarlik hollari, shuningdek bu tartibbuzarliklarni bartaraf etish va oldini olish uchun ko`rilgan chora-tadbirlar kiritiladi. Bundan tashqari, dalillarni qayd etish uchun bayonnoma tuzish bilan bir qatorda ovoz yozish, videoyozuv, kinotasvir, fotosuratga tushirish, qoliplar tayyorlash, nusxalar olish, rejalar, chizmalar tayyorlash va axborotni aks ettirishning boshqa usullari qo`llanilishi mumkin. Surishtiruvchi, tergovchi, sud dalillarni mustahkamlashning bu usullarini qo`llanishga ko`maklashish uchun mutaxassislarni jalb etishi mumkin (JPKning 91-m.). Surishtiruvchi, tergovchi, sud tomonidan dalillarni qayd etishning qanday usullari qo`llangani, foydalanilgan apparatlar, asboblar, uskunalar, materiallarning texnikaviy tavsifi keltirilib, tegishlicha tergov harakati bayonnomasi yoki sud majlisi bayonnomasida aks ettiriladi.Tergov yoki sud harakatining borishi va natijalari aks ettirilgan fotosuratlar, fonogrammalar, videoyozuvlar, kinotasvirlar,

qoliplar, nusxalar, rejalar, chizmalar va boshqalar bayonnomaga ilova qilinadi. Har qaysi ilovada tergov yoki sud harakatining nomi, o`tkazilgan joyi, sanasi ko`rsatilgan izohlovchi matn bo`lishi lozim. Bu izohlovchi matnni surishtiruv va dastlabki tergov bosqichida surishtiruvchi yoki tergovchi va xolislar, sudda esa, raislik qiluvchi va sud majlisi kotibi o`z imzolari bilan tasdiqlaydilar. Tergov harakatlari ishtirokchilarining, shuningdek sud muhokamasidagi taraflarning bu harakatlar jarayoni va natijalari aks ettirilgan bayonnoma bilan tanishish, xuddi shuningdek bayonnomaga qo`shimcha va tuzatishlar kiritish huquqlari ta`minlanishi kerak. Surishtiruvchi yoki tergovchi tergov harakatlari tamom bo`lishi bilanoq bu harakat ishtirokchilariga bayonnomani o`qib chiqishga imkon beradi yoxud iltimoslariga ko`ra ularga o`qib beradi. Shunday tartibda raislik qiluvchi yoki uning topshirig`iga binoan sud majlisi kotibi sud zalidan tashqarida bajarilgan sud harakati ishtirokchilarini, shuningdek taraflarni sud majlisi bayonnomasidagi ushbu sud harakatiga taalluqli yozuvlar bilan tanishtiradi. Og`zaki bildirilgan qo`shimchalar, tuzatishlar, fikr-mulohazalar, e`tirozlar, iltimoslar va shikoyatlar bayonnomaga kiritiladi, yozma ravishda ifoda etilganlari esa bayonnomaga ilova qilinadi. O`chirishlar yoki kiritilgan qo`shimcha so`zlar yoxud boshqa tuzatishlar xususida bayonnoma oxiridagi imzolar oldidan izoh beriladi (JPKning 92-m.). Tergov harakati bayonnomasi bilan tanishtirilgan shaxslar bayonnomaning har bir sahifasi ostiga va uning oxiriga imzo chekadilar. Surishtiruvchi yoki tergovchi protsess ishtirokchilaridan birontasining yoki boshqa shaxslarning JPKda nazarda tutilgan hollarda tergov harakatlari bayonnomasiga imzo chekishdan bosh tortganligi to`g`risida bayonnomaga yozib qo`yib, uni o`z imzosi bilan tasdiqlaydi. Yuqorida nazarda tutilgan hollarda sud majlisi bayonnomasining sud harakatlari to`g`risidagi yozuvlarini imzolashdan bosh tortganligi haqida shu bayonnomaga yoziladi hamda uni raislik qiluvchi va sud majlisi kotibi o`z imzosi bilan tasdiqlaydilar.

Bayonnomaga imzo chekishdan bosh tortgan shaxs bosh tortish sababini tushuntirishga haqli. Bu tushuntirish bayonnomaga kiritilishi lozim (JPKning 93- m.). Tergov yoki sud harakati ishtirokchisi o`zining jismoniy nuqsoni tufayli bayonnomani o`qib, imzolay olmasa, bayonnomani uning roziligi bilan himoyachi, vakil yoki mazkur shaxs ishonadigan boshqa fuqaro o`qib beradi va imzo chekadi. Bu haqda bayonnomaga yozib qo`yiladi. Ma`lumki, protsessual shakl bir-biri bilan bog`liq ikkita vazifaga xizmat qiladi: birinchidan, dalillar ishonchliligini ta`minlashga; ikkinchidan, jinoyat protsessida fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga. Demokratik jamiyatda inson qadr-qimmati, shaxs huquqlari mustaqil va yuksak ijtimoiy boylik hisoblanadi. Haqiqatni aniqlash ularni buzish hisobiga amalga oshirilmasligi kerak. Shuning uchun dalilning maqbul emasligini e`tirof etish u nafaqat tegishli bo`lmagan manbadan olingan taqdirda, balki fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini jiddiy ravishda buzgan holda olinganda ham vujudga kelishi kerak. Haqiqiy ma`lumotlar noqonuniyligi hamda shaxsning konstitutsiyaviy huquqlarini buzish bilan bog`liq bo`lmagan protsessual shakl nuqsonlariga nisbatan boshqacha yondashuv zarur. Axborot olish va uni qayd etish tartibining qoidalari dalillar ishonchliligini ta`minlashga qaratilgandir, shuning uchun ham ularni baholash ushbu umumiyroq vazifani hal qilishning tarkibiy qismiga aylanadi. Agar yo`l qo`yilgan qoidabuzarliklarni boshqa protsessual harakatlar o`tkazish yo`li bilan bartaraf etish mumkin bo`lsa, ular jiddiy emas, ya`ni har tomonlama, to`la va xolisona tergov qilishga ta`sir etmagan deb hisoblanishi mumkin, dalillarni esa kelgusida tadqiq etishga va baholashga yo`l qo`yilishi mumkin. Ko`pincha bu narsa qonun bilan belgilangan dalillarni qayd etadigan protsessual shaklga tegishlidir. Guvoh, garchi u o`zini so`roq qilish bayonnomasiga tergovchi aybi bilan imzo chekmagan bo`lsa, tergov borasida bergan o`z ko`rsatuvlari to`g`ri yozilganligini sudda tasdiqlashi mumkin; xolis ko`zdan kechirish o`tkazilishidagi o`z ishtirokini guvohlantirishi mumkin; uning

ko`rsatuvlari tergov harakatini o`tkazishda ishtirok etgan boshqa shaxslarni so`roq qilish orqali tasdiqlanishi mumkin va hokazo. Aytilganlar protsessual shaklga rioya etish talabini qandaydir bo`shashtirish, uni mensimaslik deb baholanishi kerak emas. Huquqiy nigilizm odil sudlov uchun oxir-oqibatda qimmatga tushadi. Shu o`rinda aytish mumkinki, protsessual shaklga rioya etmaslik prokuror tomonidan ishni qo`shimcha tergovga qaytarishga sabab bo`ladi (JPKning 385-m. 3-q.); kassatsiya instansiyasidagi sud bunda jinoyat-protsessual me`yorlarni jiddiy buzish mavjud deb e`tirof etishi (JPKning 487-m.) hamda shu asosga ko`ra jinoyat ishini qo`shimcha tergovga qaytarishi yoki yangi sud muhokamasiga qo`yishi mumkin. Jinoyat ishi bo`yicha dalillarning maqbulligi sharti sifatida protsessual shaklga rioya etish masalasini ko`rib chiqish munosabati bilan (JPKning 95-m. 3-q.) u yoki bu isbotlovchi axborot qayd etiladigan jinoyat -protsessual hujjatlarga qo`yiladigan talablar haqida eslatib o`tmaslik mumkin emas. Jinoyat protsessual hujjatlar huquqiy me`yorlarni qo`llashning shaxsiy-huquqiy hujjatlari bo`lib, hamma vaqt qonuniy, asoslangan, sabablari ko`rsatilgan, ishontiradigan, mantiqiy, savodli va madaniyatli, shuningdek yaxlit holda yuqori samarali ravishda rasmiylashtirilishi kerak. Bunda qonuniylik shuni anglatadiki, tuzilgan protsessual hujjat huquqiy me`yorlarga qat`iy muvofiq bo`lishi, ularning asosida va ularni ijro etish tariqasida qabul qilinishi kerak (JPKning 11-m.). Asoslanganlik jinoyat-protsessual hujjatning xususiyati sifatida shuni anglatadiki, u bo`yicha xulosalar va qarorlar faktlar yig`indisiga, u yoki bu protsessual qaror qabul qilish uchun yetarli dalillarga bo`lgan asoslanishi, tegishli jinoyat-huquqiy va protsessual me`yorlar ko`rsatilishidan iborat bo`lishi kerak. Jinoyat-protsessual hujjatning asos va sabablarini ko`rsatish qabul qilinayotgan qarorda mavjud bo`ladigan dalillarni keltirish demakdir. Protsessual hujjatning ishonarliligi uning u yoki bu holda qabul qilingan protsessual qaror to`g`riligi nuqtai nazaridan aksiologik baholanishidir. Huquqiy hujjatni baholash chorasi sifatida ishonarlilikning asosi adolat hisoblanadi. Bu barchaning qonun va odil sudlov oldida tengligidan dalolat beradi.

Mantiq talabiga ko`ra protsessual hujjat matni qat`iy mantiq jihatidan izchillik bilan bayon etilishi kerak, uning har bir keyingi qismi avvalgisining davomi bo`lib, undan qonuniy ravishda kelib chiqishi kerak. Mantiqiylik bayon etilishning qarama-qarshiligini, izchil emasligini, xulosalar va qabul qilinayotgan qarorlarning noaniqligini istisno etadi. Nihoyat, shuni ham aytish kerakki, protsessual qarorlar ham morfologik va sintaksis, ham qonun tili jihatidan aniq, ravshan va savodli bo`lishi, tegishli hujjatda bayon etilishi kerak. Birxillashtirilgan ish qog`ozlaridan, yozuv mashinkasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shunisi ham muhimki, hujjat toza standart qog`oz varag`ida tayyorlanishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1 .O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O`zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo`jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni. 8. Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan O`zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hamda Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksiga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish haqida. O`zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgustdagi Qonuni. 9. O`zbekiston Respublikasining “Prokuratura to`g`risida” gi Qonuni (yangi tahrirda). 2001 y. 29 avgust. 10. Ugolovniy kodeks RUz ot 22 sentabrya 1994 g. – T.: Adolat, 1995 g.

O'xshashlar

Jinoyat-protsessual isbotlashning axloqiy asoslari

O`zbekistonda nikoh tuzish shartlari, er-xotinning huquq hamda burchlari

Umumiy mulk huquqi

Umumiy yurisdiksiya sudlarining

Umumiy etikaning asoslari