Tekshirilayotgan hodisaning muayyan sharoitlarida qurolning o‘q otish imkoniyatlarini aniqlash uchun uni tadqiq etish - Huquqshunoslik - Referatlar

Tekshirilayotgan hodisaning muayyan sharoitlarida qurolning o‘q otish imkoniyatlarini aniqlash uchun uni tadqiq etish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.5 KB

Ko'chirib olish

Tekshirilayotgan hodisaning muayyan sharoitlarida qurolning o‘q otish imkoniyatlarini aniqlash uchun uni tadqiq etish Qurol otish uchun yaroqli bo‘lishi mumkin, lekin ba’zida qandaydir sharoitlar natijasida undan o‘q otishning ikoniyati bo‘lmaydi. Yoki, aksincha, qurol otish uchun yaroqsiz, lekin muayyan sharoitlar oqibatida undan o‘q otishning imkoni bo‘ladi. B i rinchi holda avtomat mag‘ozali to‘pponcha misol bo‘ladi. Ikkinchida esa jangovar prujinasi yo‘q, tepkisiga zarba beriladigan vintovka misol bo‘la oladi. Bunday hollarda ekspertiza tayinlanganda savollar tekshirilishi kerak bo‘lgan sharoitlar haqida bo‘ladi. Masalan: – ... raqamli miltiq qo‘ndog‘i qattiq buyumga urilsa, o‘q otilishi mumkinmi? – Patronida patron bo‘lgan va tep k isi saqlovchi holatda turgan ... raqamli TT to‘pponchasi 1 metr balandlikdan beton polga tushganda, o‘q otilishi mumkinmi? Bu yerda qoidalar emas, balki muayyan holat yoki sharoit haqida gap borar ekan, har bir aniq holat yoki sharoitni undan oldingi sharoitlarga bog‘lab tekshirish kerak. Amalda ko‘pincha bu hollarga qo‘yib yuboruvchi mexanizmga atayin ta’sir ko‘rsatmasdan (tasodifiy, beixtiyor ta’sir qilish natijasida) yuz bergan o‘q otilishlari misol bo‘ladi. Bunday holatlarning ko‘plab sodir bo‘lishi adabiyotlarda shunday hodisalarni ixtiyorsiz yoki (tasodifiy) o‘q otilishlar, tepkini bosmasdan yoki tepki bosilmasdan o‘q otilishlar deb atalgan alohida guruhga ajratib o‘rganishga sabab bo‘lgan. Shuning uchun bu hodisalarning turli xil keltirilgan nomlariga emas, balki bu kabi holatlarda kriminalistik ekspertizalar o‘tkazishda ishning mohiyati va sharoitlarini hisobga olmaslik haqidagi tavsiyalarga e’tibor berish kerak. Bunday tavsiyalar, turli xil hodisalarning bir atama bilan atalishi, bu hodisalar s a bablarining ham bir xil atalishi deb tushunilishi natijasida kelib chiqadi. Ammo bir xil ixtiyorsiz yoki

tasodifiy o‘q otilishiga bir emas, balki bir nec h a sharoit va holatlar sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun tekshirilayotg a n holda jinoiy ish mohiyati va sharoitlariga hatto bir xil nomli ixtiyorsiz o‘q otilishlar doirasiga bog‘liq bo‘lmagan ravishda, savollarni qanday shakllantirish kerakligi haqida gapirish mumkin emas. Fuqaro K.ning yaralanganligi haqidagi ish bo‘yicha ekspertiza o‘tkazilganda tepkisi ko‘tarilgan holatda turganda zarba berilganmi yoki turtilganda o‘q otilganmi, degan savolga javob topish uchun tepkili miltiq tekshirilgan. Ishning sharoitlari va mohiyatiga ko‘ra, dastavval tepki hali ko‘tarilmaganda ixtiyorsiz o‘q otilish l ar imkoniyati haqidagi tusmol, ya’ni tepkini jangovar holatdan emas, balki s a qlovchi holatdan sirg‘alib chiqib ketishi tekshirilishi kerak edi. Ekspertiza tayinlash va o‘tkazishda jinoyat ishining bu sharoiti hisobga olinmaganligi uchun tadqiqotlar to‘liq bo‘lmagan. Natijada ekspertning yakuniy xulosasi haqiqatni ochishga yordam bermasdan, balki xalal bergan. Ko‘rilayotgan turdagi kriminalistik tadqiqotlarda ishning mohiyati va sharoitlari juda katta ahamiyatga ega, chunki har bir aniq holatda otilishlar imkoni borligi yoki yo‘qligining taxminlari aynan ana shu sharoitlardan kelib chiqadi. Shuning uchun o‘q otilishlari imkoniyatini aniqlash uchun ekspertiza tayinlanishida ekspertni jinoyat ishining ixtiyorsiz o‘q otilishlarning barcha mohiyati va sharoitlari bilan tanishtirish zaruriydir. Tadqiqotning asosiy bosqichlari quyidagilar hisoblanadi: ish mohiyati va sharoitlari bilan tanishish, qurollar va boshqa daliliy ashyolarni ko‘zdan kechirish, tajribalar, qurolni qismlarga ajratish, uni qayta yig‘ish, yakuniy xulosalarni shakllantirish. Ish mohiyati bilan tanishishda ekspert uni o‘z xulosasida bayon etadi. U ish mohiyati bilan tanishganligiga tayanibgina qolmasdan, balki ularni ekspertiza hajmiga mos holda, kelib chiqish manbalarini tushuntirgan holda muvofiqlashtirib aks ettiradi: ekspertiza tayinlanishi haqidagi qaror, so‘roqlar,

voqea joyini ko‘zdan kechirish bayonnomasi va hokazo. Agar tekshirilayotgan hodisaning mohiyati ekspertga taqdim etilmagan bo‘lsa, ekspert o‘z oldiga qo‘yilgan savolni faqat qurolning qismlari va mexanizmlarining normal ishlashi nuqtai nazaridan kelib chiqib hal qilishga haqlidir va bularning barchas i ni u xulosaning kirish qismida qayd etadi. Ishning mohiyati taqdim etilmaganda, ekspert ixtiyorsiz o‘q otilishining mumkin bo‘lgan barcha hollarini o‘zicha tusmol qilishi va ana shu nuqtai nazardan kelib chiqib, berilgan daliliy ashyolarni tahlil etishi kerak. Ammo ekspert oldiga savollarni bunday qo‘yish noaniq qo‘yilgan vazifaga o‘xshashdir va ekspert bu savollarni aniqlashtirmasdan turib ularni hal qila olmaydi. Bunday hollarda savollarni aniqlashtirishning eng maqbul usuli, bu savolni qurol mex a nizmlarining normal ishlashi nuqtai nazaridan kelib chiqib yechishdir. Ammo bu holda savollarni aniqlashtirish jinoyat ishi mohiyatini o‘rganib chiqqan tergovchi tomonidan emas, balki ularni faqat taxmin qila oluvchi ekspert tomonidan amalga oshirilganligi uchun, bu taxmin qilingan mohiyat va sharoitlar haqiqiy hodisaning sharoitlari bilan mos kelmasligi mumkin. Shuning uchun bunday hollarda ekspert taxmin qilganligi haqida ogohlantirishi kerak. Ekspert ishning mohiyati bilan tanishib va berilgan qurolning rusumi (tizimi, namunasi)ni hisobga olib, bu bosqichning o‘zidayoq o‘q otilish- larning imkoniyatlari borligi yoki yo‘ q ligi haqida bir qator taxminlarni olg‘a suradi. Albatta hali bu taxminlarni isbot qilish kerak bo‘ladi, lekin bu taxminlar tadqiqotlar boshlanishi bo‘lib, ular tadqiqotlarning hajmi va yo‘nalishini belgilaydi. O‘q otilishlarning imkoni borligi yoki yo‘qligi deyilganda tekshi- rilayotgan hodisaning mohiyati keng ma’noda tushunilmaydi (masalan, shaxslarning harakati), balki qurollarning moddiy qismlari va boshqa daliliy ashyolarga bog‘liq turli texnik taxminlar tushuniladi. Ekspertning taxminlari uning shaxsiy tajribasiga, kriminalistik adabiyotlardan olingan ma’lumotlarga asoslanadi. Ammo adabiyotlardan olingan ma’lumotlarni yetarli deb olish va faqat

ulardan foydalanish yetarli emas, shuning uchun bu hollarda boshqa sabablarni ham tahlil etish kerak bo‘ladi. Adabiyot- lardagi ma’lumotlarni nafaqat adabiyotda sanab o‘tilgan, balki ekspert o‘z faoliyatida uchratishi mumkin bo‘lgan har qanday tizim va rusumdagi qurollar uchun kriminalistik tadqiqotlarni o‘tkazishga imkon beruvchi umumiy metodik nuqtai nazardan qarash kerak. Bu holda yuqorida sanab o‘tilgan sabablar tepkiga ta’sir ko‘r s atmasdan yuz bergan o‘q otilishlarga tegishlidir, ya’ni hodisalarning faqat bir guruhiga tegishli. Ularning asosiylari quyidagiga moslashtiriladi. 1891/30-yil namunasidagi vintovkalardan, 1932 va 1944-yil namuna- sidagi karabinlardan va ana shu prinsipda yasalgan boshqa namunalardan o‘q otilishi quyidagi hollarda mumkin: – patrondonga patron jo‘natishda, a g ar uning zatvori noto‘g‘ri yi- g‘ilgan (tepkisi urgichga yetarli burab kirgizilmagan) bo‘lsa; patrondonga patron jo‘natishda, agar gilza sandonining balandligi normal kattalikdan ortiq bo‘lsa. Xuddi shunday qurollardan, tepkisi tushirilgan va patrondonda patron bo‘lganda o‘q otilishlari quyidagi hollarda mumkin: – tepkiga zarba berilganda; qo‘ndog‘i bilan zarba berilganda. Xuddi shunday qurollardan, tepkisi ko‘tarilgan va patrondonda patron bo‘lganda o‘q otilishlari quyidagi holda mumkin: – qurolning jangovar holatda ushlab t u ruvchi qirrasini sheptalo bilan ajratuvchi har qanday sharoitlardagi silkinishlarda (qurol bilan zarba berish, qurolga zarba berish, qurolning tushib ketishi va hokazo). Oxirgi sabab quyidagicha tushuntiriladi: – zatvor tashqi sirti va mil qutisi n ing ichki sirti umumiy yeyilganligi bilan; tepkining jangovar qirrasining yeyilganligi bilan; sheptaloning yeyilganligi bilan; qo‘yib yuboruvchi prujinaning kuchsizlanishi; jangovar prujinaning kuchsizlanishi; mil qutisi devorlarining qisman kengayishi. Millari ochiluvchi ov miltiqlaridan o‘q otilish imkoniyati, ularning millarini yopishda (milning orqa qismini kolodkaga tushirishda) mavjud, bunda

boyokning turtib chiqib turuvchi qirrasi pistonga uriladi. Bunday o‘q otilishining sabablari quyidagilar bo‘lishi mumkin: – boyoqning zanglashi, ifloslanishi va shu kabilar ta’sirida kolodkada ushlanib qolishi; boyokning egilib qolishi; boyok uzunligining normal holatdan kattaligi. Tepkilari tashqarida joylashgan ov miltiqlaridan ixtiyorsiz o‘q otilishi ko‘tarilmagan tepkilarning orqasiga zarba berilishi natijasida yuz berishi mumkin. Bu holda tepkilar noto‘liq qaytarilgan bo‘ladi. Tepkilarning noto‘liq qaytarilishi, o‘z navbatida, quyidagilar bilan ifodalanadi: – tepkilarning zanglashi, ifloslanishi, moylanishi oqibatida tormozlanishi; tepkining qurolning birorta qismiga ishqalanishi; tepkilarning egilib qolganligi; jangovar prujinaning buzilishi; tepki o‘qining o‘z joyida keraklicha joylashmaganligi; yo‘naltiruvchi sterjen pastki yelkasining yeyilganligi. Xuddi shunday miltiqlardan tepkilarning normal qaytishida ixtiyorsiz o‘q otilishi quyidagi hollarda mumkin: – tepkilarni uning o‘qida mahkamlash uchun mo‘ljallangan tuynugi bilan shu o‘q orasidagi tirqi s hning kengayib qolishi; uzunroq boyokning ishlatilishi; tepkilarning saqlovchi ishchi qirralarining yeyilganligi. Turli qurollarda, ularning tepkisi jangovar holatda turganda, tepki bosilmasdan turib o‘z joyidan silji s hi oqibatida ixtiyorsiz o‘q otilish imkoni mavjud. Bunday otilish qurollarga turli mexanik ta’sirlar natijasida yuz beradi. Bunday otilishlarning sabablari quyidagilar bo‘lishi mumkin: – jangovar qirralar va sheptalo ishchi sirtlarining yeyilganligi; jangovar qirralar va sheptalolar burc h aklarining o‘tmaslashib qolishi; jangovar qirralar va sheptalolar ishchi sirtlarining kuchli ifloslanishi. Jangovar qirra va sheptalo ishchi sirtlarining yeyilganligi quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi: – metallarining qiyshayib qolishi; metallarining

yeyilishi; metallarining sinishi. Jangovar qirralar va sheptalolar burchaklarining kuchli darajada o‘tmaslashib qolishi quyidagilarning oqibatida bo‘lishi mumkin: – ularning tabiiy yeyilishi; tepkini bosishga zarur kuch miqdorini kamaytirish uchun ataylab arralash yoki egovlash. TT to‘pponchasidan, uning tepkisi saqlovchi holatda turganda ixtiyorsiz o‘q otilishi, qurol dastasi qandaydir buyumga urilganda yuz be- rishi mumkin. Bunday otilishning sabablari: – ajratgich boshchasining yeyilganligi; ajratgichning tirsakli qir- rasining yeyilganligi; sheptaloning ajratgich tirsakli qirrasi tayanadigan qirrasining yeyilishi. Ixtiyorsiz otilishlarning bu kabi sabablarini har qanday turdagi qurollarga nisbatan sanab o‘tish mumkin. Ammo bu holda ham u yetarli bo‘lmasligi mumkin, chunki barcha sabablar har bir alohida qurolning namunasiga mos ravishda umumiyligicha qolaveradi. Bundan tashqari, yuqorida faqat ixtiyorsiz otilishga imkon beruvchi sabablar ko‘rib chiqildi, boshqa sabablar umuman aniqlangani yo‘q. Bu o‘rinda ixtiyorsiz otilishlarning sabablari faqat qo‘yilgan savolni hal qilishda zarur tadqiqotlarning hajmi va mazmunini aniqlash uchun berildi. Bunday tadqiqotlarning vazifasi tekshirilayotgan muayyan holatlarda ixtiyorsiz o‘q otilishi yoki otilmasligi imkoniyatining sabablarini aniqlash va baholashdan iborat. Bunda ishning mohiyati va sharoitlari ekspertga ma’lum qilinadi, o‘q otilish yoki otilmaslik imkoniyatining sabablari esa taqdim etilgan qurolning xususiyatlarini hisobga olib, ekspert tomonidan aniqlanadi. Taqdim etilgan qurolni ko‘zdan kechirish jaryonida ekspert uning nafaqat tuzilishiga, balki aynan shu nusxadagi qurolga xos bo‘lgan xususiyatlariga ham e’tibor beradi: qis m larining joylashishi,

ifloslanishlar, ishqalanishlar, tashqi ta’sir izlari, yoriqlar, ko‘chishlarning borligi va joylashishi. Zarur kattaliklarni o‘lchaydi va yozib oladi. Masalan, tepkini ko‘tarish va tushirish uchun zarur kuch, zatvor richagining erkin yurish masofasi, qismlar orasidagi tirqishlar va hokazo. Ko‘zdan kechirish natijasida qurol mexanizmidagi shubhali joylar aniqlanadi yoki gumon qilinadi. Shu vaqtning o‘zida qurol f o tosuratga olinadi. Fotosuratlarni bir marta emas, qancha kerak bo‘lsa, shuncha marta, nafaqat qurol yoki uning qismlarining tashqi ko‘rinishini, balki ekspert e’tibor bergan barcha xususiyatlarini ilova qilish uchun ham olish mumkin. Ishning sharoitlari qurolning ko‘zdan kechirish natijalari bilan birga tadqiqotning keyingi borishini belgilaydi. Faraz qilaylik, PPSH avtomatidan, uning yerga tushib ketishida ixtiyorsiz uzluksiz otilishlar imkoniyati haqidagi savollarni yechmoqdamiz. Qurolni ko‘zdan kechirishda uning qo‘ndog‘i orqasida turli xil ishqalanishlar shaklidagi izlar va ifloslanishlar aniqlangan va ular fotosuratga olingan. Bu sharoitlarni baholab ekspert, quyidag i cha fikr yuritadi. Aniqlangan izlar bu avtomat yerga qo‘ndog‘i bilan tushga n ligidan darak beradi, deb taxmin qilish mumkin. Yerga tushish natijas i da uning zatvori inersiya ta’sirida orqaga harakatlangan, ammo jangovar holatga o‘tmagan, balki darhol oldinga harakatlangan va bu narsa birinchi ixtiyorsiz o‘q otilishiga sabab bo‘lgan. Zatvor orqa holatga faqatgina saqlagich singan yoki qo‘yilmagan bo‘lsa, zatvor qutisi kesiklarining yeyilganligi natijasida harakatlanishi mumkin. Demak, qurolning ana shu mexanizmlarini tekshirish kerak. Zatvor orqaga ketar ekan, ixtiyorsiz otilishlarning oldini olishi mumkin bo‘lgan jangovar holatda ushlab t u rilmagan, binobarin, u yoki qo‘yib yuboruvchi richag yordamida ushlanmagan yoki ungacha yetib bormagan. Birinchi holatda jangovar qirralar va sheptalolarning yeyilganlik darajasini, ularning o‘zaro har a katini, qo‘yib yuboruvchi

richag prujinasining sozligini tekshirish zarur. Ikkinchi holda esa boshqa narsalarni.... va hokazo. Shu tariqa yechilishi kerak bo‘lgan savollar doirasini aniqlab olib, ekspert qurolning kerakli mexanizmlarini tekshirib boraveradi. Bunda ba’zi bir holatlar faqat tajribada aniqlanishi mumkin. Tajribaning mazmuni turlicha bo‘lishi mumkin, chunki ular tadqiqot vazifalaridan kelib chiqadi. Ammo tajribaning zaruriy talablari sodir bo‘lgan hodisaga eng yaqin sharoitlar va shartlarga rioya qilinishi hisoblanadi. Bu shartlarga rioya qilish hodisa sharoitlari va shartlarini aynan nusxa qilib ko‘chirish degani emas. Masalan, ekspertga qurol bilan birga bir necha metr balandlikdan tushish, u bilan batareyaga urish, oyoqlari bilan tepish, birorta shaxsning qo‘lidan yulqib olish va boshqa harakatlar shart emas. Bu narsalarn i ng barchasi laboratoriya imkoniyatlari sharoitlarida, real hodisa sharoitlari yo‘nalishida va bir xil kuch ishlatib, qabul qilingan birliklar tizimida o‘lch a b amalga oshiriladi. Faqat sharoitlar hodisa sharoitlariga maksimal yaqin bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, tajriba xavfsizlik qoidalariga javob berishi lozim. Lekin juda ko‘p hollarda ana shu xavfsizlik talablari e’tiborga olinmaydi. Masalan, tajribalarni quyidagicha bayon qilishda buni yaqqol ko‘rish mumkin: «... miltiq jangovar holatda (patron patrondonga jo‘natilgan, tepkilar ko‘tarilgan, saqlagich ochilgan) siltandi, kolodkasi bilan polga urib ko‘rildi, turli holatlarda ochib va yopib ko‘rildi, ammo o‘q otilishlari yuz bermadi». Albatta, ko‘p hollarda, masalan, qurol avtomatikasini tekshirishda patrondonga patron jo‘natish maqsadga muvofiqdir. Lekin yuqorida keltirilgan misolda patronlar o‘rniga, patronlarning yaxshi sifatliligini hisobga olib (agar bu maxsus tekshirish talab qilmasa), faqat pistonlar o‘rnatilgan gilzalar bilan chegaralanish mumkin edi. O‘tkazilgan tajribalarning shartlari, borishi va natijalari xulosada ta’riflab yozish, fotosuratga olish yo‘li bilan bayon etiladi. Ko‘p hollarda tadqiqotlar shu bilan tugaydi, chunki o tilishlar sababi hali aniqlanmagan. Bu sabablarni aniqlash uchun qurolni qismlarga ajratish kerak.

Qurolni qismlarga ajratish darajasi va zaru r iyligi ekspertiza o‘tkazish jarayonida aniqlanadi. Qurolni qismlarga ajratish kerakligiga ishonch hosil qilingandan keyin, qismlarining holati, ularning xususiyatlari e’tibordan chetda qolmasligi uchun yana bir bor tahlil etiladi. Qurolni qismlarga ajratish jarayonida, qismlarga ajratmasdan aniqlanishi mumkin bo‘lmagan mexanizm va qismlarning holati hamda o‘zaro harakati tahlil etiladi. Yakuniy xulosa uchun ahamiyatga ega bo‘lgan barcha xususiyatlar xulosada bayon etiladi. Qurol moddiy qismlarining ixtiyorsiz o‘q otilishi yoki otilmasligiga sabab bo‘luvchi xususiyatlari fotosuratga olinadi. Fotosuratlarning miqdori xulosaning to‘liq ilova qilinishi uchun ekspert tomonidan har bir hol uchun alohida belgilanadi. Ixtiyorsiz o‘q otilishi yoki otilmasligi imkoniyatining aniqlangan sabablarining ahamiyati haqidagi yakuniy xulosalarning ishonchliligini oshirish uchun, ular tajribada tek s hirib ko‘riladi. Buning uchun oldindan o‘tkazilgan tajribalarning shartlari ataylabdan o‘zgartiriladi, masalan, qurolning nuqsonli qismi boshqa qism bilan almashtiriladi va tajriba boshqatdan o‘tkaziladi. Ekspertiza o‘tkazishga qo‘yiladigan umumiy talablarga mos holda, tadqiqotning borishi, tajriba o‘tkazis h lar va ularning natijalarini ham qo‘shib, xulosada aks ettiriladi. Ixtiyorsi z o‘ q otilish i yok i otilmaslig i imkoniyatlar i quro l moddiy qismlarin i tekshirish , jinoi y is h m ohiyat i v a sharoitlarin i hisobg a olga n holda tajribala r natijalar i bila n asoslanad i . Ixtiyorsi z otilishla r imkoniyatlarining aniqlanga n sabablar i ula r qisqach a bayo n qilinish i mumki n bo‘lgand a yakuniy xulosad a bayo n etilad i (masalan , boyoknin g sinish i tufayl i v a hokazo). Boshq a hollard a es a eksper t b u sababla r xulosanin g tadqiqo t qismid a bayon qilinganligig a asoslanish i mumkin . Yakuni y xulosanin g shakl i b u hold a quyi- dagich a bo‘lish i mumkin : jinoi y is h materiallarid a ko‘rsatilga n sharoitlarda, berilga n qurolda n ixtiyorsi z o‘ q otilish i xulosanin g tadqiqo t qismid a ko‘rsa- tilga n sabablarg a

ko‘r a mumki n (mumki n emas).

O'xshashlar

Qurolni o‘q otish uchun yaroqliligini aniqlash maqsadida tadqiq etish

O‘q otilish yo‘nalishini aniqlash usullari. Qurolning to‘siqqa nisbatan holatini hamda otuvchi

Kriminalistik ballistika

Tadqiqotlarning asosiy metodik holatlari va ularning ekspert xulosasi hamda ma’lumotnomasida aks etishi

Kriminalistik identifikatsiya