Qurolni o‘q otish uchun yaroqliligini aniqlash maqsadida tadqiq etish - Huquqshunoslik - Referatlar

Qurolni o‘q otish uchun yaroqliligini aniqlash maqsadida tadqiq etish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104 KB

Ko'chirib olish

Qurolni o‘q otish uchun aroqliligini aniqlash maqsadida tadqiq etish Ko‘p hollarda o‘tochar qurollarning moddiy qismlari uning o‘q otish uchun yaroqliligi va undan o‘q otishning imkoniyatlari haqidagi savollarga javob berish uchun tadqiq etiladi. O‘tochar qurollar uch mezonga mos kelishini ta’kidlab o‘tish joizdir: 1 ) o‘tocharliligi – snaryadning otilishi uchun portlovchi moddalarning yonishidan hosil bo‘ladigan energiyadan foydalanish prinsipi; 2) qurolliligi – obyektning tuzilishidan kelib chiquvchi jarohatlar yetkazish uchun mo‘ljallanganligi. Bunda obyektning tuzilishi uch tugundan iborat bo‘lishi kerak: mil, yopish mexanizmi, otuvchi (yonuvchi yoki yondiruvchi) mexanizm va o‘qning yetarli zarar yetkazuvchi kuchining mavjudligi. O‘qning zarar yetkazuvchi kuchi kalibrga bog‘liq bo‘ladi; 3) ishonchliligi – qurol bilan ishlashning xavfsizligi va uning mo‘tadil ishlashi. Bu holda qurolning asosiy mexanizm va tugunlari bittadan ortiq o‘q otilishlariga dosh berishi kerak. Zavodda tayyorlangan qurol, agar u mexanik nosoz va o‘q otish uchun yaroqsiz bo‘lsa ham, qurol hisoblanaveradi. O‘zi mo‘ljallangan ko‘rinishdagi o‘q otishni ta’minlaydigan qurol otish uchun yaroqli hisoblanadi. Ya’ n i o‘q otuvchi qurol uchun – o‘qlar bilan otishni, sochma otuvchi uchun – sochmalar bilan otishni, o‘zi o‘qlanuvchi qurollar uchun – o‘zi qay t a o‘qlanib otilishi va hokazo. Ko‘p hollarda qurollar turli xil otishlar uchun mo‘ljallangan bo‘ladi (masalan, donalab otuvchi yoki uzluksiz otuvchi, har otishda tepkini alohida ko‘tarib otish va boshqalar). Bunga mos ravishda ekspert oldiga qo‘yiladigan savollarning ham mohiyati aniqlanadi. Agar ularda yuqorida ta’kidlanganidek, maxsus talablar qo‘yilmagan bo‘lsa, bu kabi qurollarga

qo‘yiladigan talablarga javob berishini aniqlash kerak bo‘ladi. Bu holda savollar quyidagicha mazmunga ega bo‘ladi: – Fuqaro... dan olingan ... raqamli PM to‘pponchasi otish uchun yaroqlimi? – Fuqaro... dan olingan ... raqamli TOZ – 8 vintovkasi otish uchun yaroqlimi? Qurollarning texnik jihatdan sozligi (nosozligi), faqat qanday texnik parametrlarga mos kelishi oldindan ma’lum bo‘lgan, sanoatda seriyalab ishlab chiqariladigan qurollarga tegishli. Bu tushunchani qo‘lbola usulda yasalgan qurollarga qo‘llab bo‘lmaydi, chunki bunday qurollar uchun texnik talablar ishlab chiqilmagan va tasdiqlanmagan. Bundan tashqari, qurolning texnik jihatdan sozligi yoki nosozligi uning otish uchun yaroqliligidan yoki yaroqli emasligidan darak bermaydi (masalan, qo‘yib yuboruvchi ilmoq saqlovchi halqasining yo‘qligi). Qurolning otish uchun yaroqliligini aniqlashda esa ekspert beixtiyor qurolning moddiy qismlarini baholaydi va bu baholash xulosada o‘z aksini topadi. Agar tergov organlarini qurolning umumiy otish uchun yaroqliligi emas, balki uning ma’lum turdagi otish uchun yaroqliligi qiziqtirsa, u holda savollar ham kerakli tarzda shakllanadi: – Fuqaro M. dan olingan ... raqamli silliq milli qurol 100 metr masofaga otish uchun yaroqlimi? – Fuqaro K. dan olingan qo‘lbola usulda yasalgan avtomat avtomatik ravishda o‘q otish uchun yaroqlimi? Shunday qilib, qurolning otish uchun yaroqliligini aniqlash maqsadida u ekspertizaga yuborilayotganda, ekspertga qo‘yilayotgan vazifa umumiy, tekshirilayotgan ishning sharoitlariga bog‘liq bo‘lmagan vazifa hisoblanadi. Shuning uchun ekspert ishning mohiyati bilan chuqur tanishishi unchalik shart emas. Demak, bunga mos holda daliliy ashyolarni tekshirish ham qurollarga qo‘yiladigan umumiy talablar darajasida o‘tkaziladi. Tadqiqotning asosiy bosqichlari quyidagilar hisoblanadi: qurolni ko‘zdan kechirish, uning mexanizmlarini ishlatib tekshirib ko‘rish, qismlarga ajratish, qayta yig‘ish, yakuniy xulosalarni shakllantirish. Ko‘zdan kechirish jarayonida ekspert tadqiqotga taqdim etilgan qurol bilan nafaqat tanishadi, balki uning tuzilishini o‘rganadi, tasniflash qoidalariga asosan uni tasniflaydi, mexanizmlari holati va xususiyatlarini aniqlaydi. Shu davrda ekspert o‘zining fikrlarini ma’lum manbalar: adabiyotlar, qurollar kolleksiyasi va boshqalar yordamida tekshirib oladi. Mos holdagi adabiyotlar mavjud bo‘lganda, bu adabiyotlardan mazkur

mexanizmlar yoki unga o‘xshash mexanizmlarning xususiyatlari bilan chuqurroq tanishib olish maqsadga muvofiqdir. Qurollar kolleksiyasi yordamida esa mazkur turdagi qurol qismlarining tuzilishi va ishlashi bilan yaxshi tanishib olish zarur. Shuni ta’kidlash joizki, qurollarning kriminalistik tadqiqotlari sohasi ekspertining barcha ishlari doim to‘ld i rilib borishi kerak bo‘lgan adabiy manbalardan foydalanishdan iborat. Bunday adabiyotlar deyilganda, nafaqat kriminalistik adabiyotlar, bal k i harbiy-texnik, tarixiy, sport-ov va boshqa adabiyotlar ham tushuniladi. Ammo adabiy manbalarning o‘zi yetarli emas. Shuning uchun O‘zbekiston Respublikasi IIV tomonidan IIV ekspert-kriminalistik bo‘limlarda qur o llarning ma’lumotli kolleksiyalari, IIV EKBda esa qurollarning markaziy ma’lumot kolleksiyasi tashkil etilgan. Bundan tashqari, qurollar kolleksiyasi ba’zi muzeylarda ham tashkil etilgan bo‘lib, u yerga ham ba’zi savollar bilan murojaat qilish va ma’lumotlar olish mumkin. Ko‘zdan kechirish jarayonida obyektning umumiy ko‘rinishini fotosuratga olish kerak. Fotosuratda bu obyektning ekspert o‘z xulosasida aks ettiradigan xususiyatlari va xossal a ri ko‘rinib turishi kerak. Jumladan, qurolning qismlari bu qurol taqdim etilganda qanday bo‘lgan bo‘lsa, xuddi shunday holatda bo‘lishi, qurolning barcha qismlari va mexanizmlari orasidagi chegara aniq bilinishi, boshqa qismlar soyasi bilan yopilmasligi, markirovka belgilari, raqamlari ko‘rinib turishi kerak. Fotosuratga olishda masshtabli chizg‘ichdan foydalanish shart. Metodik jihatdan taqdim etilgan qurolni aynan shu holda fotosuratga olishni quyidagicha tushuntirish mumkin: fotosuratda qurolning umumiy holati, uning mexanizm va qismlar i ning holati, o‘zaro joylashishi aks etadi, keyin ekspert ularni o‘zgartirib yuboradi, tadqiqotlardan keyin esa ularni dastlabki holatiga qaytarishning imkoni bo‘lmasligi mumkin. Fotosurat negativi yaxshi chiqqanligiga ishonch hosil qilgandan keyin ekspert qurol qism va mexanizmlarin i ng ishlashini tekshirishni boshlaydi. Shuning uchun qurolning umumiy ko‘rin i shini qismlar va mexanizmlar ishlashini tekshirishdan oldin fotosuratga olish tavsiya etiladi. Qurol mexanizmlarining jangovar o‘q-dorilarsiz ishlashini tekshirishda ekspert mexanizmlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ishlashiga ishonch hosil qiladi, ya’ni o‘q otish uchun yaroqlilik imkoniyati bor yoki yo‘qligi tusmolini tahlil qiladi. E k spert taqdim etilgan qurolga aynan o‘xshash qurollarga qo‘yilgan talabla r ga asoslanadi. Masalan, berilgan to‘pponchaning tepkisi tashqarida joylashgan va o‘zi o‘qlanuvchi

to‘pponchalarga qo‘yiladigan talablarga mos kelishi yoki kelmasligini aniqlash uchun quyidagi savollarga javob topish kerak: – to‘pponchada zanglashlar, ifloslanishlar, chuqur shilinishlar, yoriqlar, qabariq turtib chiqishlar, qismlarining egilishlari, ezilishlar yo‘qmi; qurolning moylanishi qanday holatda; mag‘oza ilmog‘i ishlaydimi? Mag‘oza quroldan oson olinib-oson kirgiziladimi; mag‘oza og‘zining chetlari egilmaganmi? Uning jo‘natgichi oson harakatlanadimi; qurol zatvori kerakli yo‘nalishda harak a tlanadimi va u zatvor ushlagichi bilan ushlab turiladimi; patrondon va mil kanalining holati qanday; zatvor ushlagichi pastki holatga oson o‘tadimi va bunda zatvor ozod bo‘ladimi; zatvor oldingi holatga yetarli energiya bilan harakatlanadimi? Mil kanalining yopilishi yuz beradimi; tepki jangovar holatda ushlanib turadimi; saqlovchi moslamalar ishlaydimi; jangovar prujina va qo‘yib yuboruvchi mexanizm ishlaydimi; tepkini ko‘tarish va tushirish uchun zarur kuchning kattaligi qanday; urgich mil kanalida to‘g‘ri joylashadimi, boyok to‘g‘ri chiqadimi va uning chiqish kattaligi yetarlimi; chiqarib tashlagich va qaytargich ishlaydimi; mo‘ljal va nishonga olish moslamasi ezilmaganmi, ular kerakli holatda joylashganmi? Tepkini bosish uchun kerak kuchni aniqlash uchun jadvallardan foydalanish mumkin (1-jadval). 1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 0,8 k g kuch PPSH avtomati qo‘yib yuborish mexanizmining nosozligidan darak bersa, bu kuch «Strela-2» va «TOZ-12» vintovkalari qo‘yib yuborish mexanizmlarining sozligigan darak beradi. Hatto bir turdagi qurollarga qo‘yiladigan talablar chegarasida ham bu qurollarning tuzilishiga bog‘liq ravishda talablar mohiyati turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, saqlovchi mexanizmlarning ishlashini tahlil etishda: TT to‘pponchasida – tepki, sheptalo, ajratgich va zatvorning saqlovchi holatdagi o‘zaro ta’siri tekshirilsa, PM to‘pponchasida – saqlagich, tepki, saqlagich qovurg‘alari va asos chap qirralarining o‘zaro ta’siri tekshiriladi. Bundan kelib chiqadiki, bir namunadagi qurol uchun nazarda tutilgan talablar mohiyati boshqa namunadagi qurollar uchun mos kelmaydi va tekshirish usulini buzish hisoblanadi. Bundan tashqari, bir turdagi qurollar uchun mos talablarni boshqa turdagi qurollarga qo‘llash mumkin emas, chunki buning natijasida ekspert xatoga yo‘l qo‘yishi mumkin. Qo‘l o‘tochar qurollarida zatvorni qo‘yib yuborish (tepkini bosish) uchun zarur kuchning normalari 1-jadval

№Qurollar na m unalari Kerakli kuch chegaralari Maksimal, kg Minimal, kg 1. 1933-yil na m unasidagi TT to‘pponchasi 5,0 2,0 2. 1935-yil na m unasidagi NAGANT revolveri: a) o‘zi ko‘tariluvchi b) o‘zi ko‘taril m aydigan 6,5 5,0 2,8 2,0 3. PPSH, PPS avto ma tlari 6,0 2,0 4. 1891/30-yil na m unasidagi vintovkalar 3,2 2,0 5. 1938/44-yil na m unasidagi vintovkalar 3,2 2,0 6. Cho‘ntak to‘pponchalari – 1,75 7. Kichik kalibrli sport vintovkalari: a) m a shq uchun b) nishonga otish uchun 2,8 0,8 0,8 0,1–0,04 8. Ov m iltiqlari: a) oldingi tepki b) orqa tepki 1,7 1,9 1,5 1,7 9. Sport-ov m iltiqlari: a) oldingi tepki b) orqa tepki 1,2 1,6 1,0 1,4 Turli rusum, kalibr, tizim va namunadagi qurollarga, ayniqsa, hech qanday talab qo‘yilmaydigan qo‘lbola usulda yasalgan qurollarga barcha qurollar uchun qo‘yiladigan talabla r ni qo‘yish mumkin emas. Shuning uchun ekspertiza o‘tkazish jarayonida ekspert qurollarga qo‘yiladigan talablarga, ularni tekshirilayotgan tuzilishdagi qurollarga bog‘liq ravishda va bu qurolda aniqlangan nuqsonlarni baholab muvofiqlashtirgan holda, asoslanadi. Qurollarga qo‘yiladigan talablar tergov va sud organlari xodimlari uchun noma’lum bo‘lishini e’tiborga olib, ba’zi bir hollarda bu talablarni ekspert xulosasida aks ettirib ketish maqsadga muvofiq bo‘ladi, keyin esa tekshirilayotgan namunaning bu talablarga mos kelishi yoki kelmasligini yoritish kerak. Albatta xulosada bu talablarning barchasini to‘liq yozish shart emas, lekin tekshirilayotgan qurolga tegishli umumiy talablarni keltirish lozim. Masalan, birorta to‘pponchani tekshirishda bu qurol avtomatik emas, balki o‘zi o‘qlanuvchi ekanligi, buning oqibatida bu qurol

avtomatik o‘q otish uchun emas, balki o‘zi qayta o‘qlanib donalab o‘q otish uchun mo‘ljallanganligi ta’kidlanishi lozim. Agar shunday tushuntirishlardan keyin ekspert keltirilgan qurolning mexanizmida uning avtomatik qayta o‘qlanishiga xalal beruvchi nuqsonlar mavjudligini isbot qilsa, u holda berilgan qurolning otish uchun yaroqsizligi haqida chi- qarilgan yakuniy xulosa hech qanday tushuntirishlarsiz ishonarli bo‘ladi. Qurol mexanizmlari ishlashini tekshirish bosqichida ekspert tekshirilayotgan qurol namunasining otish uchun yaroqliligi yoki yaroqsizligi haqida muayyan fikrga – tusmolga ega bo‘ladi. Agar ekspert qurol otish uchun yaroqli degan tus m olga kelsa, u holda bu tusmolni tekshirish uchun tajriba otishlar o‘tkaziladi, agar u qurol otish uchun yaroqsiz degan fikrga kelsa, u ho l da otishga xalal beruvchi sababni aniqlash uchun tajriba o‘tkaziladi. Tajriba otib ko‘rishlar maxsus a j ratilgan xona – tirda ikki ekspert tomonidan amalga oshiriladi. Ekspertlardan biri bevosita otishni bajaradi, ikkinchisi esa yordamchi ishlarni b a jaradi. Tajriba otib ko‘rishlar uchun ko‘p sonli odamlarni jalb qilish maqsadga muvofiq emas, tajribaning bir ekspert tomonidan amalga oshi r ilishi ham buning imkoni yo‘qligi yoki birorta baxtsiz tasodif bo‘lib qolsa, unga yordam beruvchi hech kimning bo‘lmay qolishi tufayli mumkin emas. Agar qurol tajriba o‘tkazuvchi ekspert hayotiga xavf solishi mumkin bo‘lgan darajada texnik nosoz bo‘lsa, tajribani qurolni ushlab turib bajarish taqiqlanadi. Bunday hollarda qurolni maxsus stanokka mahkamlab, otish xavfsiz masofadan turib maxsus qurilma orqali amalga oshiriladi. Ekspertlik muassasalarida bu maqsadda sanoatda ishlab chiqarilgan uzoq masofadan turib boshqariluvchi qurilmalardan foydalaniladi. Tajribaning mohiyati tekshirish vazifalari va xususiyatlar i dan kelib chiqadi va turlicha bo‘lishi mumkin: avtomatik o‘q otish, nishonga olib o‘q otish, tez otish va hokazo. Tajribaning shartlari, borishi va natijalari ekspert xulosasida bayon etiladi. Bu talablarni buzish noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, bir jinoyat ishini tekshirishda, ekspertizaga boshqa qurollar bilan birga «Parabellum» to‘pponchasi ham keltirildi. Bu qurolning otish uchun yaroqliligi haqida qo‘yilgan savolga ekpert «o‘q otishlar boyokni ko‘p marta qo‘yib yuborishdagina mumkin» deb javob beradi. Keyin ushbu ish bo‘yicha takroriy ekspertiza ta-yinlanadi, unda ushbu to‘pponcha otish uchu n yaroqsi z dega n yakuni y xulo s a beriladi. Dastlabki ikki ekspertizadagi o‘zaro qarama-qarshi yakuniy xulosalar uchinchi marta ekspertiza tayinlash uchun asos bo‘ladi va uchinchi ekspertiza oldiga ham bir xil qurolning otish uchun yaroqliligi haqidagi savol qo‘yiladi.

Dastlabki ekspertiza xulosalari bil a n tanishish jarayonida aniqlandiki, tajriba jarayonida kerakli talablar bajarilmagan. Qurolning texnik nosozligi tufayli tepki bosilganda undan o‘q otishning imkoni bo‘lmagan. Ekspert bu quroldan tepkiga emas, balki qo‘yib yuboruvchi richakka ko‘p marta ta’sir qilib otish imkoniga ega bo‘lgan. Bundan tashqari, bunday qurollar uchun nostandart patronlarning qo‘llanishi, bu tuzilishdagi to‘pponchalar uchun tajriba shartlariga rioya qilish hisoblanmaydi. Agar tajriba shartlariga rioya qilinganda takroriy ekspertiza tayinlashning keragi bo‘lmas edi. Qurolning otish uchun yaroqliligi haqidagi yakuniy xulosa qurolning moddiy qismlari tekshirilg a ndan keyin va tajriba natijalariga asoslanib chiqariladi. Aks holda, ya’ni yakuniy xulosa qurolning moddiy qismlarini tekshirish natijalariga asoslanib chiqarilgan bo‘lsa, ekspertning fikrlari amalda tekshirilmagan h i soblanadi. Bundan tashqari, qurolning moddiy qismini tekshirmasdan tajriba o‘tkazish esa texnika xavfsizligi qoidalari nuqtai nazaridan mumkin emas. Qurol mexanizmlarining ishlashi tekshirilayotganda ekspert bu qurolni otish uchun yaroqsiz degan fikrga kelsa, u holda darhol buning sabablari aniqlanadi va o‘rganil a di. Buning uchun qurolni qismlarga ajratish kerak. Qismlarga ajratish darajasi ekspert tomonidan tekshirilayotgan qurolning xususiyatlaridan kelib chiqib belgilanadi. Qurolni qismlarga ajratishdan oldin uning kerakli parametrlari o‘lchanadi va yozib boriladi. Masalan, tepkini bosish uchun zarur kuch kattaligi, tepki va urgich orasidagi masofaning kattaligi hamda boshqalar. Bu narsalar qurolni qayta yig‘ishda kerak bo‘ladi. Qismlarga ajratilgan qurolni tekshirishda dastavval quroldan o‘q otishga ta’sir qiluvchi qismlarga e ’ tibor beriladi, ularning parametrlari, boshqa qismlar bilan ta’sirlashishi va o‘zaro harakati tekshiriladi. Ta’kidlash joizki, turli xil quroll a r bir xil qismlarining texnik nosozligi turlicha ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan, 1895-yil namunasidagi «NAGANT» revolveri jangovar prujinasining buzilishi undan o‘q otish imkonini bermaydi, 1938-yil namunasidagi karabin jangovar prujinasining buzilishi esa bu imkoniyatni beradi. Qurolning ekspertiza uchun ahamiyatga ega otishga xalal beruvchi nuqsonlari yoziladi va fotosuratga olinadi. Alohida qismlardagi (masalan, kengaytirilgan patrondon yoki baraban tuynuklari) nuqsonlardan quyma nusxalar olinadi. Aniqlangan nuqsonlarning qismlarning ishlashiga ta’siri ahamiyatini tushuntiruvchi chizmal a r tayyorlashning ahamiyati katta. Bu narsalarning barchasi ekspert xulosasining tadqiqot qismida aks ettiriladi, bu bayon etilganlardan ekspert nimalarni aniqlagani va qanday baholagani

bilinib turadi. Masalan, «...revolver dastasidagi yuzalar olinganda dasta ichida jangovar prujina ko‘rinib turibdi. Odatda bunday tuzilishli r evo l ve rl a r d a jangova r prujinala r pla s tinkasimo n bo‘ladi . Bu p r u ji n a pa st k i uchi bilan dastaning tirqishiga, yuqori uchi bilan tepkining qirrasiga tayanadi va bu bilan tepkini jangovar holatdan ozod qiluvchi energiya bilan ta’minlanadi. Tekshirilayotgan qurolda esa jangovar prujina o‘rtasidan singan, bu nuqson revolver mexanizmining ishlashiga xalal beruvchi sabab hisoblanadi». Qurolni qismlarga ajratish baholangandan keyin, qurol qismlarga ajratilishidan oldin qanday holda qayd etilgan bo‘lsa, shu xususiyatlar e’tiborga olinib qayta yig‘iladi. Mas a lan, qurolning birorta vinti oxiriga ikki aylana yetmasdan qotirilgan bo‘lsa, ekspert ham xuddi shunday qilib qotiradi. Chunki bu shartga rioya qilmaslik qurol mexanizmining boshqacha ishlashiga olib kelishi mumkin. Qurol qayta yig‘ilgandan keyin uning ishlashi yana tekshiriladi. Qurol mexanizmlari u qismlarga ajratilishidan oldin qanday ishlagan bo‘lsa, xuddi shunday ishlashi kerak. Bunday hollarda qurolning otish uchun yaroqsizligi uning moddiy qismlarini tekshirishga asoslan i b chiqariladi, chunki bunday quroldan tajriba otib ko‘rishning imkoni yo‘q. Ammo otishning imkoni yo‘qligi xulosada to‘liq bayon etilishi kerak. Masalan, «...jangovar prujina singanligi uchun u o‘z joyida joylashgan emas, balki dastaning ichiga tiqilib qolgan. Buning natijasida tepki ko‘tarilganda jangovar prujina tepkiga ta’sir ko‘rsatmaydi va o‘z o‘qi atrofida bemalol aylanadi, shuning uchun o‘q otish uchun kerakli zarbani bermaydi...». Ekspert xulosasiga qo‘yiladigan umumiy talablarga mos holda tadqiqotning barcha bosqichlari aks etishi kerak, ya’ni qurolni ko‘zdan kechirish va uning natijalari, qurol ish l ashini tekshirish va uning natijalari, tajriba va uning natijalari va ho k azo. Xulosadan ekspert nimalarni aniqlagani, nimalarni bajarganligi, aniqlangan xususiyatlarni qanday baholagani, nima uchun shunday baholagani, nimalarni amalga oshirishni belgilagani va nima uchun shu narsalarni belgilab olgani bilinib turishi kerak. Shuning uchun ba’zi bir ekspertiza xulosalarida uchrab turadigan quyidagicha ta’riflab yozish unchalik to‘g‘ri emas: «tekshirilayotgan vintovkaning otish uchun yaroqlili g ini aniqlash maqsadida undan alohida tajriba o‘q otishlar amalga oshirildi». Bunda y hollard a quyidagila r diqqatg a sazovor : birinchidan , qurolning otis h uchu n yaroqliligin i aniqlashd a ek s per t ushb u qurolda n tajrib a o‘q otishla r emas , balk i ha r xi l otishlarn i amalg a oshiradi , ya’n i b u yerd a turli tushunchala r almashtirili b yuborilgan . Ikkinchidan , savolg a javo b berish

uchu n zaru r tadqiqotla r o‘ q otishlarg a qa r atilgan , natijad a ularn i n a tadqiqo t va n a tajrib a de b ata b bo‘ladi . Uchinchidan , qo‘yilga n vazifan i ha l etis h uchun yuqorid a keltirilga n ta’rifda n ko‘rini b tur i bdiki , eksper t darho l quroln i o‘qlab unin g tepkisin i bosmoqda . B u jarayond a u ushb u keltirilga n quroldan umuma n o‘ q otis h mumki n yok i mumki n emaslig i haqid a o‘ylagan i ham yo‘q . Tabiiyki , quro l bila n bunda y muomal a qilishd a kutilmaga n tasodiflar uchra b turadi . Masalan , «to‘pponch a kichi k kalibrl i patro n v a o‘qla r bilan o‘qlandi . Amm o bund a o‘ q otilishla r ro‘ y bermadi , chunk i boyoknin g zarbasi patro n pistoninin g markazig a to‘g‘r i keladi» . B u hold a albatt a eksper t uchun ijobi y natij a kuzatilad i – o‘ q otishla r ro‘ y bermagan . Amm o quro l bilan bunda y muomal a qilishd a nafaqa t o‘ q otilishlari , balk i dalili y ashyolarni yo‘qotuvch i v a eksper t hayot i uchu n tahdi d s o luvch i portlas h ha m yu z berishi mumki n edi. Bu keltirilgan misollar shundan darak beradiki, har doim va har qa- yerda ham tadqiqotlarga kerakli e’tibor berilmas ekan. Qayerdadir bunday ekspertizalar kerakli darajada o‘tkazilmaydi, qurolni ko‘zdan kechirish shunchaki amalga oshiriladi, qismlarning o‘zaro ishlashi yengil-yelpi tekshiriladi. Oxirgi keltirilgan ekspert faqat tajriba otib ko‘rib patron pistoni markaziy jang pistoni ekanligini aniqlagani misolini ham faqat shu bilan tushuntirish mumkin. O‘tkazilga n tadqiqotlarnin g n a tijalarin i baholashd a v a yakuniy xulosalarn i shakllantirishd a eksper t ularnin g ani q v a tushunarl i bo‘lishiga intiladi . Shunin g uchu n qo‘yilga n savoll a r ijobi y ha l qilinganda , qurolning moddi y qismlarin i tadqi q etis h v a taj r ib a natijalarig a tayanis h mumkin . Agar savolla r salbi y ha l etilga n bo‘lsa , ekspertnin g yakuni y xulosas i asoslanmagan v a tushunarsi z bo‘lmaslig i uchun , o‘ q otishlarg a xala l beruvch i sababla r to‘liq bayo n etilish i zarur . Masalan , quyidag i ch a yakuni y xulosan i tavsiy a etish mumkin : «To‘pponchanin g urgichi , urgic h prujinas i bo‘lmaganligi, shuningde k qaytaruvch i prujinanin g noto‘g‘r i ishlash i natijasid a ushb u qurol texni k noso z v a keltirilga n holatd a otis h uchu n yaroqsiz». Otishga xalal beruvchi shart yoki sabablar ko‘rsatilishi zarurdir, chunki bu shart yoki sabablar vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib ketishi mumkin. Qurolning otish uchun yaroqliligi yoki yaroqsizligi haqida qat’iy qarorga kelishning imkoni bo‘lmagan hollar qiyin holatlar hisoblanadi. Bunday hollarda qat’iy yakuniy xulosaga kelishga nimalar sabab bo‘layotganligini to‘liq aniqlab olish k e rak. Agar bu sabab yetarli darajada o‘tkazilmagan tadqiqotlar bo‘lsa, u holda aniqlanmagan holatlarni boshqatdan tekshirib, tadqiqotlarni davom ettirish zarur. Agar bu sabablar tadqiqotlar jarayoniga bog‘liq bo‘lmagan shart-sharoitlar bo‘lsa, xulosada

ular ko‘rsatilib ketilishi zarur. Bunday hollarda ekspertning yakuniy xulosasi quyidagicha bayon etilishi mumkin. Masalan: – taqdim etilgan quroldan otilgan gi l zalar qo‘l bilan chiqarilib turilsa, otish uchun yaroqli; – taqdim etilgan qurolning o‘tkazgichi otish jarayonida biror narsa bilan oldingi holatda bosib turilsa, avtomatik o‘q otishlar uchun yaroqli; – taqdim etilgan qurolning tepkisi o l dingi holatga qo‘l bilan yuborilsa, otish uchun yaroqli. O‘tga n v a hozirg i davrla r sharoitlarig a tegishl i tadqiqotlarnin g to‘g‘riligi haqidag i savollarg a alohid a e’tibo r beris h kerak . Ba’z i hollard a tergov organlar i muayya n vaqtlargach a yok i unda n keyi n ha m quro l otis h uchun yaroqlilig i bila n qiziqadilar . Shunin g uchu n odamlarnin g harakat i va qurolnin g moddi y qismlarig a bog‘li q savollarn i farqlas h kerak . Quro l qismlari almashtirilgand a yok i u ta’mirlangand a o tis h yaroqlilig i haqidag i savoln i hal qilish , aga r b u savo l sanoatd a ishla b ch i qilga n qurollarg a nisbata n qo‘yilsa, to‘g‘r i bo‘ladi , aga r qo‘lbol a usuld a yasalga n qurollarg a taalluql i bo‘lsa, noto‘g‘r i bo‘ladi . Oxirg i hold a qurolnin g qo‘lbol a usuld a yasalish i aniq jismoni y shaxslarnin g faoliyat i bo‘lib , b u harakatlarn i eksper t baholay olmaydi . Shunin g uchu n quyidag i yakun i y xulosala r to‘g‘r i deb hisoblanmaydi: – alohida tayyor bo‘lmagan qismlari taqdim etilgan to‘pponcha, agar uning tayyorlanishi tugallansa, otish uchun yaroqli; – qo‘lbola usulda yasalgan to‘ppon c ha, agar uning zatvori ta’mirlansa, otish uchun yaroqli. B u kab i hollard a eksper t faqa t quro l nin g talablarg a mo s hold a tayyorlan- gand a yok i ta’mirlashnin g barch a qoidalarig a rioy a qilinganda , b u qurol otishg a yaroql i bo‘lish i mumkinlig i haq i dag i o‘ z taxminlarin i ayt a oladi. Amm o b u taxminla r qurolnin g ke l ajakd a otis h uchu n yaroqlilig i haqidagi qat’i y yakuni y xulos a bila n bi r xi l ema s . B u savollarn i amald a ha l etis h uchun es a qandaydi r o‘zgartirishlarg a duc h kelga n qurolnin g o‘zin i tekshiris h kerak, ya’n i yang i ekspertiz a o‘tkazis h lozim.

O'xshashlar

Tekshirilayotgan hodisaning muayyan sharoitlarida qurolning o‘q otish imkoniyatlarini aniqlash uchun uni tadqiq etish

Kriminalistik ballistika

Sud ballistikasining predmeti, vazifasi va tizimi

O‘q otilish yo‘nalishini aniqlash usullari. Qurolning to‘siqqa nisbatan holatini hamda otuvchi

Sud ballistikasining obyektlari va vazifalari