Tashkilotdagi muloqot odobi - Huquqshunoslik - Referatlar

Tashkilotdagi muloqot odobi

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

520.5 KB

Ko'chirib olish

Tashkilotdagi muloqot odobi Reja: 1. Tashkiliy muloqotlar 2. Tashkilotdagi noverbal kommunikatsiyalar 3. Kengash – muloqotlarning bir turi 4. Ish yuzasidan muloqot va muzokaralar 5. Telefon kommunikatsiyalari 6. Aloqa vositalaridagi to‘siqlar

Tashkiliy muloqotlar Shaxslar bilan ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir tashkiliy kommunikatsiyalar va axborot almashish orqali amalga oshiriladi. Axborot va kommunikatsiya tushunchalari bir-biri bilan bog‘liq bo‘lsa ham, ammo kommunikatsiya axborotni ham, uni qanday yetkazishni ham o‘z ichiga oladi. Har qanday rahbarning faoliyati quyidagi tartib-qoida va yumushlarni bajarish bilan bog‘liq bo‘ladi: - axborot olish, tekshirish va tahlil qilish; - qarorlar ishlab chiqish va amalga oshirish; - qarorlarning bajarilishini nazorat qilish va ularga tuzatishlar kiritib borish; - bajarilgan qarorlarga oid ma’lumotlarni tartibga solish va saqlash. Tashkiliy muloqotlarni (kommunikatsiya lotincha communicatio so‘zidan yasalgan bo‘lib, “ aloqa uzataman”, “muloqot qilaman ” degan ma’noni bildiradi) amalga oshirish mazkur faoliyatning asosiy usulidir. Tashkiliy kommunikatsiyalar tizimi anchagina murakkab bo‘lib, bir qator belgilarga ko‘ra tasniflanuvchi ko‘p turlarni o‘z ichiga oladi ( 1- rasm ). Vertikal kommunikatsiyalar pog‘onalar o‘rtasida axborot ayirboshlashni ko‘zda tutadi. Bunda pastdan yuqoriga (master-sex boshlig‘irahbar) va, aksincha, yuqoridan pastga qarab boradigan kommunikatsiyalar mavjud. Gorizontal kommunikatsiyalar tashkilotningg bo‘linmalari (savdo bo‘limi-hisobxona) yoki ijrochilar o‘rtasida, shuningdek, sheriklar (firmalar, uyushmalar va sh.k.b. lar) o‘rtasida aloqa bog‘lashdan iborat. Muayyan kommunikatsiya odatda belgilarning yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Masalan, korxona bo‘linmalari rahbarlarining yig‘ilishini firma ichidagi, rasmiy, vertikal, verbal va noverbal kommunikatsiya deb atasa bo‘ladi. Bundan tashqari, menejmentda kommunikatsiyalar turli usulda amalga oshiriladi, ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: - anglovchi (ma’lumot yetkazish yoki almashish uchun); - ekspressiv (his-tuyg‘ular, qarashlar, baholashlar to‘g‘risida);

- ishontiruvchi (mijozga ta’sir o‘tkazish maqsadini ko‘zlovchi yoki aksincha); - ijtimoiy-urflarga oid (muloqot me’yorlariga rioya qilish uchun); - so‘z orqali ifodalanmaydigan (boshqa har qanday kommunikatsiyalar). Tashkilotdagi kommunikatsiyalar quyidagi vazifalarni bajarishga xizmat qiladi: - xabardor qilish – rost yoki yolg‘on ma’lumot berish, qaror qabul qilish uchun zarur axborotni topshirish, bo‘lg‘usi qarorlarni muvofiq holga keltirish va chamalash; - motivga oid – ishontirish, tanbeh berish, iltimos qilish, buyurish va h.k.z.yo‘llar bilan xodimlarni muayyan ishni bajarish va yaxshilashga undash; - nazorat qilish – mansab pog‘onalari yoki rasmiy bo‘ysunuvchanlik asosida turli usullar bilan xodimlarning axloqi va fe’l-atvorini kuzatib borish; - ekspressiv – his-tuyg‘u va kechinmalarni, voqea-hodisalarga munosabatni, ijtimoiy ehtiyojlar qanday qondirilayotganini jonli ifodalashga ko‘maklashish. Йўналиши бўйича Жўнатувчининг тури бўйича Ахборот узатиш воситалари бўйича Ахборот қабул қилувчининг тури бўйича 1-rasm. Tashkiliy kommunikatsiyalar tasnifi. Ko‘rsatilgan kommunikatsiyalarning samaradorligi turlicha. Xorijiy olimlarning tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, gorizontal aloqalarning natijadorligi 90%, vertikal aloqalarning natijadorligi 20-25%. Buning ma’nosi shuki, korxona-tashkilot ma’muriyatidan keladigan axborotning ana shuncha miqdorini ishchilar qabul qilib, to‘g‘ri tushunadi. Boshqacha qilib aytganda, ishchilar o‘zlariga berilgan axborotning atigi beshdan bir qismini qabul qilib, o‘z vazifalarini bajara oladilar. Коммуникациялар таснифи

Ham yuqoriga, ham quyiga yo‘nalgan kommunikatsiyalarning samaradorligi yetarli emasligi shundan darak beradiki, ishchilarning eng yaqin boshlig‘i (brigadir) korxona rahbarining xonasidan axborotning atigi 30%ini, sex boshlig‘i esa 40%ini olib chiqadi. Quyidan yuqoriga boradigan kommunikatsiyalarning samaradorligi bundan ham past, ya’ni axborotning ko‘pi bilan 10%i rahbarga yetib boradi. Kommunikatsiyalarni tashkil etishda hali juda katta foydalanilmayotgan imkoniyatlar borligi, bu ish sifatini yaxshilash muhim vazifa ekanligi ana shu misoldan ko‘rinib turibdi. Kommunikatsiyalardagi kamchiliklarning sabablari ko‘p. Ular orasida xabarning muhimligini yetarlicha tushunmaslik, befarqlik, xabar tuzishdagi nuqsonlar, muqobil aloqa vositalarini puxta tanlamaslik va sh.k.b.larni ( 2- rasm. ) ko‘rsatib o‘tish mumkin. Samarasiz kommunikatsiyalarning barcha xilma-xil sabablarini ikki guruhga bo‘lish mumkin, bularning hammasi axborot “jo‘natuvchi” va u bilan aloqador “oluvchi”ga bog‘liq. Mazkur sabablarni guruhlarga bo‘lish nisbiydir, chunki ayrim hollarda muloqotning muvaffaqiyati ikkala tomonning qanday harakat qilishiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Samarasiz kommunikatsiyalar sabablarining tasnifi

Axborot yuboruvchiga bog‘liq bo‘lgan sabablar Axborot oluvchiga bog‘liq sabablar 2-rasm. Kommunikatsiyalar samarasizligi sabablarining tasnifi Ko‘pincha rahbarlar xodimlarning, quyi va o‘rta bo‘g‘in rahbarlarining korxonadagi ishlarning ahvolidan xabardor bo‘lib turish istagiga mensimay qaraydilar. Holbuki, tadqiqot natijalariga ko‘ra, xodimlar oshkoralik, xabardorlikni mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi ma’naviy omillar orasida 2-3- o‘rinlarga qo‘yadilar. Ongning holati insonning ro‘y berayotgan voqealarga, tevarakatrofidagilarga munosabatini belgilaydi. Bu holat ish yuzasidan muloqotdagi foydali harakat koffitsiyentining pastligiga sabab bo‘lib, olinayotgan axborotga salbiy munosabatda ko‘rinishi mumkin, buning zamirida eski oqibatlar yotgan bo‘ladi. Natijada xabar soxta tarzda idrok etiladi, uning natijasi pasayadi. Yangilikka bir qarashda shubhalanuvchi kishilar ham bo‘ladi. Ana shularning shubha-gumonlari ham kommunikatsiyalarni qiyinlashtirishi mumkin. Kommunikatsiyalarni kommunikatsiyaviy jarayon deb bilmoq kerak. Chunki ular odamlar o‘rtasida axborot almashish tamoyillari qonuniyatlarini aks ettiradi, hodisa sifatida esa odamlar o‘rtasidagi o‘zaro muloqot me’yorlari (qoidalari, yo‘riqlari, ko‘rsatmalari) dan iborat bo‘ladi. O‘zaro munosabatlarni ng noxushligi Avval boshdan noto‘g‘ri fikrda bo‘lish Хабарн и сифатс из тузиш Хабар мант иқидаги нуқсонлар “ муқобил алоқа”ни ташкил этишдаги камчиликлар Ишончлилиги етарли эмаслиги Савол бериш, тинглаш қобилияти етишмаслиги Сафарбар этувчиликнинг йўқлиги Сўз танлашдаги уқувсизлик Хабар олувчининг қобилиятини менсимаслик Новербал коммуникациялар ни етарлича баҳоламаслик Стереотиплар дан фойдаланган лиги Диққатсизлик в а қизиқмаслик Фактла рга эътибо рсизлик

Kommunikatsiya jarayonida axborot bir subyektdan ikkinchisiga o‘tadi. Ayrim shaxslar, guruhlar va tashkilotlar ana shunday subyekt bo‘lishi mumkin. Quyidagi kommunikatsiya toifalari mavjud: - tashkilot va tashqi muhit o‘rtasidagi kommunikatsiyalar; - bo‘linmalar o‘rtasidagi kommunikatsiyalar; - ishlab chiqarish va boshqaruv darajalari bo‘yicha bo‘linmalar ichidagi kommunikatsiyalar; - shaxslar orasidagi kommunikatsiyalar; - norasmiy kommunikatsiyalar . Kommunikatsiyalar istalgan natijaga erishish uchun taklif, fikr aytish, ishora qilish yoki his-tuyg‘ular izhori tarzida og‘zaki yoki boshqa shaklda (xat yozish, xatti-harakat, imo-ishora, gap boshlash va shu kabilar orqali) amalga oshiriladi Kommunikatsiya jarayonida uning qatnashchilari ko‘radigan, eshitadigan, sezadigan bo‘lishlari hamda muayyan ko‘nikmalarga va o‘zaro tushuna olish qobiliyatiga ega bo‘lishlari lozim. Boshqarish uchun shaxslararo kommunikatsiyalar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki ko‘pgina boshqaruv vazifalari odamlarning bevosita muloqoti orqali hal etiladi. Buni bir necha bosqichdan iborat jarayon deb bilmoq kerak ( 3- rasm).

3-rasm. Kommunikatsiya jarayoni Xabarni yuborish bosqichida uni jo‘natuvchi jarayon qatnashchilariga jo‘natiladigan axborotning loyihasini tuzadi, uni kodlaydi, ya’ni o‘zining shaxs tarzidagi kimligini (“men kimman”) belgilaydi va jo‘natmoqchi bo‘lgan xabarning ma’nosini shakllantiradi. So‘ngra, jo‘natilmoqchi bo‘lgan axborotga kod qo‘yiladi. Avval axborot qay tarzda yuborilishi (ovoz, nur, harorat, hid, ta’m, fizik xususiyatlar) tanlanadi, keyin ular muayyan shaklga kiritiladi (so‘z, matn, surat, harakat va shu kabilar). Shu tariqa xat tayyorlanadi. Bunda jo‘natuvchi xatning kodda bildirilgan mazmuni tushunib olinishiga ishonch hosil qiladi. Nima jo‘natildi-yu, nima qabul qilingani orasidagi farq naqadar katta bo‘lsa, kommunikatsiya shu qadar nochor bo‘ladi. Masalan, mazkur kasb egalari shu yo‘l orqali ko‘pchilik bilan kommunikatsiya bog‘lashda ko‘pincha qiyinchilikka uchraydilar, chunki ular kodni fakat o‘z doirasidagi kishilarga tushunarli shaklda tuzadilar. Xat jo‘natuvchi orqali (odam, texnik vosita, kimyoviy yoki fizik holat) uzatuvchi kanalga tushadi va zarur joyga yetkaziladi. Xat yoki signal uzatila boshlashi bilanoq jo‘natish bosqichi tugaydi va axborotni qabul qilish bosqichi boshlanadi. Kanal xatni qabul qiluvchiga yetkazadi, bu yerda xat olinganligi qayd etiladi.

Xat kimga jo‘natilgan bo‘lsa, u qabul qiluvchi deb ataladi. U olingan xatni qayd etadi va koddan chiqarib, tushunarli holga keltiradi. Koddan chiqarish deganda xat tushunilganligi, ma’nosi chaqilganligi va baholanganligi anglashiladi. Ba’zan xatni o‘qishda qiyinchiliklar tug‘iladi. Bu kommunikatsiya jarayonida shovqin bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lib, sababi quyida aytib beriladi. Kommunikatsiya jarayonining so‘nggi bosqichi muqobil aloqadan iborat bo‘lib, unda jarayon qatnashchilari o‘z rollarini almashadilar. Hamma ishlar teskari tarzda takrorlanadi. Muqobil aloqa degani – xabarni oluvchining unga javobidir. Xabar manzilga yetib borgan-bormaganligi, agar yetib borgan bo‘lsa, qaysi ma’noda borganligi shundan ma’lum bo‘ladi. Muqobil aloqa olingan xatga nisbatan boshqacha kod tizimida ifodalanishi ham mumkin. Ko‘pincha biz savolga bosh kimirlatib javob beramiz. Rahbar uchun esa muqobil aloqa to‘g‘ridan-to‘g‘ri (o‘zini tutish o‘zgarishini bevosita kuzatish) yoki bilvosita (mehnat unumdorligining oshishi) bo‘lishi mumkin. Kommunikatsiya jarayonini amalga oshirish uchun kommunikatsiya tarmog‘idan foydalaniladi, ya’ni kommunikatsiya jarayonining qatnashchilari axborot oqimi yordamida bog‘lanadi. Mazkur tarmoq vertikal, gorizantal va diagonal aloqalardan iborat bo‘ladi. Vertikal aloqalar boshliqdan quyi xodimlarga qaratib, gorizontal aloqalar teng mavqedagi shaxslar yoki bo‘linmalar o‘rtasida o‘rnatiladi. Diagonal aloqalar boshqa boshliqlar va boshqa quyi xodimlar bilan aloqalardir. Ana shu aloqalar tarmog‘i tashkilotning tuzilmasini hosil qiladi. Tashkiliy tuzilmaning vazifasi kommunikatsiyalar oqimini to‘g‘ri yo‘lga solib turishdan iborat. Turli sondagi xodimlar guruhlari uchun kommunikatsiya tarmoqlarining namunalari vujudga kelgan. Ular “g‘ildirak”, “yulduz”, “doira”, zanjir”, “parrak” kabi nomlar bilan yuritiladi(4-rasm) va tashkilotlarning faoliyatiga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. Masalan, “g‘ildirak” toifasidagi tarmoqlarda hokimiyatning markazlashtirilgan pog‘onalari ifodalangan. “G‘ildirak” ning markazida turgan shaxs xabarlarni ko‘proq oladi, guruhning boshqa a’zolari uni yetakchi deb tan oladilar, u guruhning

boshqa a’zolariga ko‘proq ta’sir o‘tkazadi, odatda ish uchun ko‘proq javob beradi, muammoning hal etilishi boshqalardan ko‘ra ko‘proq unga bog‘liq bo‘ladi. “Doira” g‘oyat samarali tarmoqdir. U eng ko‘p ijobiy xususiyatlarga ega bo‘lib, tashkilotda norasmiy hokimlikka asoslangan va uni boshqaruvda qo‘llash jamoa erishgan natijalarni anchagina yaxshilaydi. Biroq mehnat intizomi past bo‘lgan taqdirda “doira” modeli rahbarga vazifalar yechimini nazorat qilish imkonini beruvchi “yulduz”, “pona”, “uy” kabi boshqaruvchi rasmiy ichki tuzilmalar bilan to‘ldirilishi lozim. “Yalpikanal” tarmog‘i yuqori darajada ishonchli bo‘lsa ham, amalda qo‘llanish jihatidan birmuncha murakkabroqdir. Murakkab muammolarga nisbatan eng yaxshi qarorlarni ishlab chiqishda undan bemalol foydalansa bo‘ladi. Biroq vaqt yoki raqobat ta’sirida bu model “yulduz” modeliga oson aylanib qoladi. Qaror qabul qilishda rahbarlik uslubining qaysi modelini tanlash muammoni hal etish vazifasi qaysi toifada ekaniga, belgilangan muddatga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni vaziyatga qarab ish tutish kerak bo‘ladi. Guruh a’zolarining axloqini tartibga solish (nazorat qilish) kommunikatsiyalar yordamida amalga oshiriladi: tashkilotlarda odat tusiga kiritilgan me’yorlar, tartib- qoidalar, shuningdek, lavozim tabaqalari va xodimlar bo‘ysunishlari shart bo‘lgan rasmiy tobelik ham mavjud bo‘ladi. Mazkur tartib-qoidalardan andakkina chetga chiqishga ko‘pincha barham beriladi, ba’zida esa jazolanadi. Ayni vaqtda xodimga nimalar qilish kerakligi, ishni qanday qilib yaxshilash yo‘llari ko‘rsatiladi. Kommunikatsiyalar guruh a’zolariga ro‘y berayotgan voqea-hodisalarga o‘z munosabatini bildirish, xodimlar o‘z fikr-mulohazalarini bemalol izhor etishi imkonini beradi, o‘z ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga ko‘maklashadi. Qarorlarni qiyomiga yetkazish va baholash ishlarida ham kommunikatsiyalarning ahamiyati katta.

UCH KISHILIK GURUH “Aylanma “G‘ildirak” “Yalpi kanal” TO‘RT KISHILIK GURUH “G‘ildirak” “Zanjir” “Yalpi kanal” BESH KISHILIK GURUH “Doira” “G‘ildirak” “Yalpi kanal” 4-rasm . Kommunikatsiya tarmoqlarining namunalari

Tashkilotdagi noverbal kommunikatsiyalar Tashkilotning faoliyati va tashkiliy muloqotda so‘z ishlatmay jo‘natiladigan axborotdan foydalanuvchi noverbal muloqotlar g‘oyat muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Ular noverbal maktublar deyiladi. Imo-ishora, ohanglar ishdagi muloqotning juda muhim qismidir. Ular suhbat davomida axborotning 80%ini yetkazadilar. Ba’zan ana shu noverbal vositalar orqali so‘z bilan ifodalanganidan ko‘proq ma’no bildirish mumkin. Noverbal axborotning asosiy vositalari: - insonning jismoniy xislatlari (bo‘yining balandligi, vazni, sochining rangi, tanasining hidi va h.k.z.); - insonning kiyim-boshi va poyabzali; - tanasining harakatlanishi (qiliqlari, qiyofasi, ko‘rishishi, yuz ifodasi, ko‘zlarining harakati va h.k.z.); - gapirish usuli (ohanglari, savodliligi, ovoz tembri, gapga chechanligi va h.k.z.); - muhit (yorug‘ligi, shovqini, ozodaligi, binosi, jihozlari va h.k.z.); - muhitdan foydalanishi (harakat odobi, muloqot masofasi va h.k.z.); - vaqti (erta kelishi, tayinlangan fursatda aniq kelishi, kechikib kelishi). Noverbal muloqotlar asosan ongsiz asosga ega bo‘ladi, chunki ular kommunikatsiya jarayoni qatnashchilarining haqiqiy his-tuyg‘ularidan dalolat beradi va izhor etilayotgan his-tuyg‘ularning juda ishonarli indikatori hisoblanadi. Noverbal axborot yordamida harakatlarni soxtalashtirib bo‘lmaydi va shaxslararo kommunikatsiyalarda yashirish xam oson emas. Ko‘pgina noverbal signallar, ularning aniq-ravshan ahamiyati inson “o‘sgan” insoniy madaniyat namunasi bo‘ladi. Chunonchi, turli xalqlarning noverbal axloq- odobi bir-biridan anchagina farqlanadi. Masalan, muzokara qatnashchilari ko‘pincha gapirganda qo‘llarini harakatlantirib turadilar. Ammo har xil imo-ishoralar turli xalqlarda turlicha ma’noni bildiradi. Misol uchun bolgarlar “xo‘p” demoqchi bo‘lsalar, boshlarini

sarak-sarak qimirlatadilar, o‘zbeklarda esa bu ishora “yo‘q” degan ma’noni bildiradi. Nemislar ko‘pincha biror kishining fikriga qoyil qolsalar, qoshlarini yuqori ko‘taradilar. Bunday harakat Angliyada ishnochsizlikni ifodalaydi. Barmoqni bir tomondan ikkinchi tomonga qimirlatish AQSH va Italiyada yengil ta’na, dag‘dag‘a yoki gapga quloq solishga chaqirishni, Gollandiyada inkorni bildirishi mumkin. Agar tanbeh berilmoqchi bo‘lsa, ko‘rsatkich barmoq bosh oldida bir tomondan ikkinchi tomonga yurgiziladi. Kishi muloqot tilini bilmaganida imo-ishora va ramzlardan foydalansam, suhbatdoshim fikrimni tushunadi, deb o‘ylasa, noqulay, hatto kulgili ahvolga tushib qolishi va o‘rtada anglashilmovchilik kelib chiqishi mumkin. Chunonchi, barmoqni baland ko‘tarish Rossiyada yuqori baho berilishini bildirsa, Gretsiyada “ovozingni” o‘chir degan ma’noni bildiradi. Xulosa shuki, ajnabiylar bilan muloqotda imo-ishoralarning aniq ma’nosi ma’lum bo‘lmasa, ulardan foydalanmagan ma’qul. Demak, noverbal ishoralardan odob namunasi tarzida foydalanish va ularning ramziy ma’nolarini nazarda tutish lozim. Muloqot qatnashchilari ularning ma’nosini verbal belgilar kabi aniq-ravshan anglaydigan taqdirdagina noverbal ishoralardan foydalanish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Kengash – muloqotlarning bir turi Ish yuzasidan kengashlar ( majlislar ) – ishlab chiqarish, boshqaruv masalalari va boshqa muammolarni birgalikda muhokama qilish, axborotni o‘rtoqlashish, vaziyatni tahlil etishning muhim shakli, shuningdek, boshqaruvga oid karorlar ishlab chiqish va qabul qilish usulidir. Bunday majlislar boshqaruv faoliyati jarayonida g‘oyat muhim tadbir bo‘lib, maqsad va shakllari jihatidan g‘oyat xilma- xildir. Boshqaruv faoliyatining boshqa turlariga nisbatan ish yuzasidan kengash (majlis)larning afzalligi quyidagilardan iborat:

- muhokama davomida muammoni hal etishga xilma-xil yondashuvlar taklif etiladi va muhokama qilinadi; - kengash qatnashchilari o‘rtasidagi mas’uliyat va hamjihatlik namoyon bo‘ladi va kuchayadi; - odatda kengash qatnashchilariga muammolar xususidagi fikrlarini bemalol aytish imkoniyati beriladi; - qarorlarni ishlab chiqish jarayonida kengash qatnashchilarining fikr va bilimlaridan foydalaniladi; - asoslangan qarorlar qabul qilish uchun sharoit yaratiladi. Ish yuzasidan kengashlarning kamchiliklari: - qabul etiladigan qarorlar uchun kim javobgarligi aniq bo‘lmaydi; - menejerlardek kuchli shaxslarning qarorlar sifatiga ta’siri katta va foydasi bo‘ladi; - boshqaruv faoliyatining boshqa turlariga nisbatan kengashlarni tayyorlash va o‘tkazishga ko‘proq vaqt ketadi; savol-javoblarning natijalaridan ma’lum bo‘lishicha, menejerlar boshqaruv pog‘onalariga qarab, o‘z vaqtining 50,60,70 va hatto 80 foizini kengash va konferensiyalarda o‘tkazadilar. Achinarlisi – ko‘pgina kengashlarning samaradorligi juda past. Buning sababi shuki, aksariyat hollarda kengashlarga qoniqarli tayyorgarlik ko‘rilmaydi va ular yaxshi uyushtirilmaydi, mohirona o‘tkazilmaydi, muhokamaga chuqur yakun yasalmaydi, ayrim hollarda kengashlar juda cho‘zilib ketadi. Ba’zan hatto mutlaqo keraksiz kengashlar chaqiriladi. O‘tkaziladigan kengashlarning yuqori iqtisodiy samaradorligini (S) o‘lchash va ta’minlash muhim vazifadir, buni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: С=Д – Ҳ Bunda S – samaradorlik; Д – daromad; Ҳ – harajat, so‘m. Ba’zibir kengashlarning natijalarini pul tarzida o‘lchashning iloji va hatto zarurati ham yo‘q.

Ijobiy tafovutga erishilgan taqdirda, ya’ni harajatga nisbatan ko‘proq natijaga erishilgan taqdirda kengashni samarali deb hisoblash mumkin. Biroq uning katta bo‘lmagan absolyut qiymati kengashning samarasi pastligini ko‘rsatadi. 5- rasmda samarali, samarasiz va past samarali ish yuzasidan kengashlar zonalari shartli ravishda ko‘rsatilgan. Kengash faoliyatining natijalari (N) Kengashlarni tayorlash va o‘tkazish harajatlari(H) 5-rasm . Ish yuzasidan kengashlarning samaradorligi Ish yuzasidan kengashlarni tayyorlash va o‘tkazish chiqimlarini quyidagi formula tarzida ifodalash mumkin: bunda 3 – kengashlarni tayyorlash bilan shug‘ullanuvchi xodimlarning o‘rtacha soatbay ish haqi, so‘m hisobida; kengash qatnashchilarining o‘rtacha soatbay ish haqi, so‘mda; T – kengashni tayyorlash uchun ketgan vaqt, soat hisobida; самарали кенгашлар паст самарали зонаси кенгашлар зона си самарасиз кенгашлар зонаси

- kengashda qatnashish uchun, shu jumladan, majlisda o‘tirish vaqti, kengash o‘tkaziladigan joyga borish va undan qaytish vaqti, soat hisobida; I=1,2, …, H – kengashni tayyorlash bilan band bo‘lgan xodimlar soni; j=1, 2,…, M – majlis qatnashchilarining soni; K – har bir ishtirokchining xizmat safariga sarflagan mablag‘i, so‘mda; О – qo‘shimcha harajatlar, so‘mda. Kengashlarni tayyorlash va o‘tkazish harajatlarini kamaytirish maqsadida: - majlislarning davom etadigan vaqtini, ularning o‘tkazilish davomiyligini qisqartirish; - majlis ishtrokchilari sonini kamaytirish; - kengashlarni o‘tkazish tartib-qoidalarini soddalashtirish; kengashlarning muqobil turlari (norasmiy uchrashuv, selektor aloqasi, Internet, Intranet) dan iloji boricha foydalanish tavsiya etiladi. Ish yuzasidan kengashni tayyorlash tartibi quyidagicha. Avvalo kengashning maqsadi va vazifalari tanlab olinadi. Odamlarni bevosita yig‘ish: - axborot almashishga; - fikrlarni aniqlashga; - murakkab vaziyat va muammolarni tahlil etishga; - kompleks masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishga zarurat tug‘ilgan taqdirda lozim bo‘ladi. Ana shundan keyin kengashni tayyorlash uchun mas’ul shaxslar tayinlanadi va ularning vazifalari aniq belgilanadi. (Ba’zan) kengashni tayyorlash va o‘tkazish smeta tuziladi. Kengashni o‘tkazish kuni va soatlari belgilanadi (qatnashchilarga qulayligi va tayyorgarlik ko‘rish imkoniyati hisobga olinadi). Mazkur vaqt boshqa tadbirlar o‘tkaziladigan vaqtga to‘g‘ri kelib qolmasligi e’tiborga olinishi lozim. Qulay binoni tanlash va uni band qilib qo‘yish. Kengashning aniq kun tartibini belgilab, tasdiqlash, ma’ruzachilarning nomini ko‘rsatish, har bir masalani muhokama qilish zarur bo‘ladigan vaqtni aniqlash. Har bir masalaning muhimligiga qarab, unga qancha vaqt ajratishni belgilash.

Masalalar tartibini belgilashda har birining ahamiyati va murakkabligini hisobga olish. Kengash qatnashchilarining ro‘yxatini tuzish. Bunda eng zarur kishilarnigina taklif etish, qatnashchilar sonini imkoni boricha qisqartirish. Kengashga taklifnoma va zarur materiallarni tayyorlab, ishtirokchilarga jo‘natish, bu ishni kengashga tayyorgarlik ko‘rish uchun zarur bo‘ladigan muddatlarda bajarish. Majlisning kun tartibi va maqsadlari to‘g‘risida ishtirokchilarni imkon qadar batafsilroq xabardor qilish (agar ayrim ishtirokchilar muayyan masala muhokamasigagina chaqiriladigan bo‘lsa, soat va daqiqalari aniq ko‘rsatilishi kerak). Kengash o‘tkaziladigan binoni tayyorlash, ko‘rgazmali axborot, texnik va yordamchi vositalar, ko‘rsatkichlarni shay qilib qo‘yish. Kengash ishtirokchilari uchun ish materiallari, bloknotlar, ruchkalar, va shu kabilarni tayyorlab qo‘yish. Boshqa shaharlardan keluvchi ishtirokchilarning yashashi uchun mehmonxonalarda joylarga buyurtma berib qo‘yish. Kengash qatnashchilariga xizmat qilish uchun transport vositalarini tayinlash va umumiy ovqatlanishni uyushtirish. Kengashni o‘tkazishda: - majlisni aniq belgilangan vaqtda boshlash; - uni samarali o‘tkazish niyati borligini aytish; - majlis muvaffaqiyatli borishiga ishonch bildirish; - birgalikdagi ishning tartib-qoidalarini: har bir ma’ruza va nutqqa, tanaffuslarga qancha vaqt ajratilishini, kengashning tugash vaqtini, qarorlar qabul qilish tartibi va shu kabilarni ishtirokchilar bilan kelishib olish; - ishtirokchilardan biriga yoki kotibga bayonnoma yuritishni topshirish; - munozara davomida begona mavzuga o‘tib ketish, shoshma-shoshar xulosalar chiqarish va noto‘g‘ri qarorlarni taklif qilish hollarini ilg‘ab olib, bunday xatti-harakatlarga yo‘l qo‘ymaslik; - majlis davomida o‘rtaga qo‘yilgan maqsadlarga qanday erishilayotganligi: muammoning muhokama qilinishi, muqobil qarorlar taklif etilishi, yakuniy

qarorlarga kelish yo‘llari izlanishi qanday borayotganligini sinchiklab kuzatib borish tavsiya etiladi. Shu narsa aniqlanganki, ko‘p sonli kishilarning birgalikdagi aqliy faoliyatida eng samarali faollik, odatda, 40-45 daqiqa davom etadi. Shundan keyin ko‘pchilik kengash qatnashchilarining diqqat-e’tibori susayadi, shovqin, turli harakatlar, gap- so‘zlar boshlanadi. Ana shunday holat 30-40 daqiqa davom etadi, keyin munozara avj oladi va “salbiy faollik davri” boshlanadi. Bu davrda odamlarni boshqarib bo‘lmay qoladi, ular hamma narsaga ishonchsizlik bilan asabiylashib qaraydilar. Odatda, bu vaqtda oqilona qarorlar qabul qilib bo‘lmaydi. Agar kengash tanaffussiz 2 soatdan ortiq davom etsa, ishtirokchilarning 90 foizidan ko‘prog‘i tezroq qutulish uchun har qanday qarorga rozi bo‘lib qoladi. (6-rasm) 45 60 75 90 120 135 Kengashning davomiyligi, daqiqa 6-rasm. Kengash qatnashchilarining holati uning qancha davom etishiga bog‘liqligi Kengash yakunlanishidan avval: - ishtirokchilarning yakdilligiga erishish va ixtiloflarga yo‘l qo‘ymaslik uchun qabul qilingan qarorlar va kelishib olingan choratadbirlarni takror eslatish; Нормал фаоллик Эътибор сусайиши Қарорларга бефарқлик Толиқиш Салбий фаоллик Қатнашчиларнинг ҳолати

- qaysi ishni kim va qaysi muddatda bajarishi kerakligini tushuntirish; - asosan qabul qilingan qarorlarni, muayyan tadbirlar uchun mas’ul shaxslar va bajarilish muddatlarini o‘z ichiga olgan ixcham bayonnoma tayyorlanib, ishtirokchilarga tarqatilishi; bunga imkon bo‘lmaganda bayonnoma 48 soatdan kechiktirmay ishtirokchilarga va manfaatdor shaxslarga yetkazib berilishi tavsiya etiladi. Kengash ijobiy ohangda, muvaffaqiyatlar tilash bilan tugatilishi lozim. Kengashni tayyorlaganlarga, unda so‘zga chiqqanlarga, barcha qatnashchilarga minnatdorlik bildirish barchaning ko‘nglini ko‘taradi. Kengashdan tugagach, bo‘lib o‘tgan fikrlashuvlarning mazmunini va kengash yakunlarini tahlil qilish tavsiya etiladi. Buning uchun qatnashchilar bilan savol- javob o‘tkazib, quyidagilarni aniqlash mumkin bo‘ladi: - kengashning mavzusi va maqsadi yetarlicha ravshan bo‘ldimi? - har ishtirokchi kun tartibi va boshqa materiallarni o‘z vaqtida oldimi? - kengashni o‘tkazishdan ko‘zlangan maqsadga erishildimi? - qarorlarning necha foizi belgilangan muddatlarda bajarildi? Ana shu savollarga berilgan javoblarni tahlil qilish natijalariga qarab: navbatdagi kengashni tayyorlash va o‘tkazishda qaysi ishlarni yaxshiroq bajarish kerakligini belgilab olish; qabul qilingan qarorlarning bajarilishini nazorat qilib borish; belgilangan reja va topshiriqlarning o‘z vaqtida to‘liq bajarilishiga erishish; majlis qarorlari qanday bajarilganligi haqida navbatdagi kengash ishtirokchilariga axborot berish kerak bo‘ladi. Ish yuzasidan muloqot va muzokaralar Ish yuzasidan muloqot – odamlarning o‘zaro shaxsiy munosabatlari, aloqalari, zarur hollarda, ish jarayonida va ish uchun axborot va fikrmulohazalarni baham ko‘rishdir. U biror xabarni aytish, farmoyish berish yoki olish, muzokara o‘tkazishni o‘z ichiga oladi.

Muloqot maqsadlari oshkora va pinhona bo‘lishi mumkin. Shu sababli muloqotdoshlarning haqiqiy maqsadlarini bilib olish ularning aniq harakat va ishlarini tushunish uchun muhimdir, bu esa amaliy o‘zaro harakatning strategiyasinigina emas, taktikasini ham bilib olish imkonini beradi. Dastlabki taassurot odamlarning tanishuvidan, avvalo, ularning tashqi qiyofasi va xatti-harakatlaridan boshlanadi. Shu jaryonda yoqtirish yoki yoqtirmaslik tuyg‘usi tug‘iladi. Salom-alik va o‘zaro suhbatdagi jozibadorlik tufayli yoqtirish tuyg‘usi, beo‘xshov xatti-harakat oqibatida yoqimsizlik tuyg‘usi tug‘iladi. Kimningdir maqsadi suhbatdoshiga yoqmasligi mumkin. Bu narsa suhbatdoshlarning shaxsiy idroki va tajribasiga bog‘liq bo‘ladi. Suhbatdoshlar bir-birining niyatini anglagan taqdirda muloqot ma’noli, samarali bo‘ladi. Bir-birini anglash jarayoni o‘z fikrini, niyati va orzularini oshkora bayon etishga tayyorlikni, suhbatdoshning gapini tinglash, uning intilishlari va qiziqishlarini tushunish qobiliyatini talab qiladi. Suhbatdoshlar o‘zaro harakatning aniq shaklini tanlab olishlari, ya’ni ular hamkorlik qiladilarmi yoki raqobatga kirishadilarmi - shunga aniqlik kiritish lozim bo‘ladi. Ish yuzasidan muloqotning muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun muayyan qoidalarga rioya etilishi kerak. Muzokalar – ish yuzasidan muloqotning muhim turidir. Muzokaralar bir toifadagi predmetga turlicha nazar bilan qaraydigan, maqsad va muddaolari har xil bo‘lgan ikki yoki bir necha tomonning birgalikda bir yechimni topish yo‘llarini izlash jarayonidir. Muzokalar umumiy va mojaroli manfaatlarni izlash va kelishib olish jarayonidir. Muzokaralarning boshlang‘ich shartlari: o‘zaro qaramlik, to‘liq bo‘lmagan antagonizm yoki to‘liq bo‘lmagan hamkorlik. Muzokaralarning o‘lchamlari : muzokara masalasi, tortishuv sababi yoki manfaatlar sohasi, vaqt doiralari va sur’at. Ana shu o‘lchamlarni to‘g‘ri baholash va nazorat qilish muzokaralarning eng yaxshi natijaga erishuvini kafolatlaydi. Yaxshi tayyorgarlik ko‘rish muzokaralarning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan zarur shartdir. Bu ishni qanday bitimga erishish lozimligi va buning uchun qanday yo‘lni tanlash maqbulligini aniqlab, axborot to‘plashdan boshlash lozim.

Muzokaralar samaradorligining mezonlari : sifat (muzokaralarning natijalari hamma tomonlarni to‘la-to‘kis qanoatlantiradigan bitimning sifati bilan belgilanadi); jarayonning samaraliligi (muzokaralarga mutlaq zarur bo‘lganidan ortiqcha vaqt sarflanmasa, u samarali hisoblanadi); maqbullik (muzokaralar tugagandan keyin barcha ishtirokchilarning yaxshi munosabatlari saqlanib qolsa, uni maqbul muzokara deyish mumkin). Muzokaralarning muvaffaqiyatliligi shartlari : muzokaradosh bilan muhokama qilinadigan masala o‘rtasidagi tafovutni aniq belgilab olish; muammoga muzokaradoshning ko‘zi bilan uning ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda qarash; inson yoki tashkilotning manfaatlarini himoya qilayotgan kishining nuqtai nazarini emas, balki o‘zining yoki tashkilotning biron-bir ehtiyojini qondirish imkoniyati borligiga ishora qilish; muqobil yechimlarni birgalikda ishlab chiqish. Muzokaralar o‘tkazishning konstruktiv usullari : muzokaradosh fikriga (vaqtincha bo‘lsa ham) rozi bo‘lishga tayyorlikni; mojaroli vaziyatni ijobiy hal etishga ko‘maklashuvi ehtimol bo‘lgan va rahbarlarning prinsipial ko‘rsatmalariga zid bo‘lmagan taqdirda o‘z fikrini o‘zgartirishga tayyorlikni; suhbatdoshning shaxsini tanqid qilishdan va uning izzat-nafsiga, shaxsiyatiga tegishdan saqlanishni nazarda tutadi. Har qanday muzokaralar o‘ziga xos bo‘ladi: har safar yangi masalalar muhokama qilinadi, yangi shart-sharoitlar bo‘ladi va yangi ishtirokchilar qatnashadi. Ammo mushtaraklik ham bo‘ladi: muzokara jarayoni, uning tashkil etilishi, ishbilarmonlar doirasida odat tusiga kirgan mulozamatlarga rioya qilish, qatnashchilarning o‘zaro muomalasi deyarli doim bir xil bo‘ladi. Muzokaralarning eng muhim bosqichi – unga ko‘riladigan tadoriklar bo‘lib, u ikki asosiy yo‘nalish: tashkiliy masalalarni hal etish va muzokaralarning asosiy jarayonini belgilab olishdan iborat. Birinchi yo‘nalishda: - sheriklarni kutib olish dasturi tuziladi; - qatnashchilar guruhi(delegatsiya) shakllantiriladi; - muzokara joyi va vaqti aniqlanadi;

- har bir majlisning kun tartibi tuziladi; - manfaatdor tashkilotlarga taalluqli masalalar kelishib olinadi va h.k.z. Muzokaralarning asosiy jarayonini ishlab chiqishda: - muammolar va ularning hal etilishidan qatnashchilarning manfaatdorligi tahlil qilinadi; - muzokaralarga umumiy yondashuv shakllantiriladi; - muzokaralarda qanday yo‘l tutilishi va natijalarning ehtimoliy variantlari belgilab olinadi. Kutilmagan vaziyat paydo bo‘lib qolganda, uning vazminlik bilan hal etilishi, muhimi esa, muzokaralarda hamkorlikka oid barcha masalalar ko‘rib chiqilishi uchun reja tuziladi, suhbatlar mashq qilib ko‘riladi, unga tuzatishlar kiritiladi. Xullas, suhbatga puxta tayyorgarlik ko‘riladi. Suhbatdoshning savollariga shunchaki javob berib qo‘ya qolmasdan, mo‘ljallanayotgan tadbirning hamma jihatlarini ikir-chikirigacha to‘la bilimdonlik bilan bayon etish lozim bo‘ladi. Eng yaxshisi, uchrashuvga sherikning tilida oldindan tuzib qo‘yilgan prospekt yoki ma’lumotlar solingan papka olib borish kerak. Bo‘lg‘usi bitimning yuridik jihatlarini g‘oyat diqqat-e’tibor bilan o‘rganish lozim. Ko‘pincha xorijiy sheriklarni biz inobatga olmaydigan detallar qiziqtiradi. Muzokaralarni muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun birinchi uchrashuvdan avval sherik firma, uning rahbarlari, muzokara olib boruvchilar to‘g‘risida imkon boricha ma’lumot to‘plash talab qilinadi. Agar firma vakillari bilan suhbatda uning kompaniyasi ishlaridan xabardor ekaningizni bildirsangiz, suhbatdosh bundan mamnun bo‘lishi shubhasiz. Uchrashuvga tayyorgarlik ko‘rganda taktikani belgilab, muzokaralarda qo‘llanish mumkin bo‘lgan muayyan taktik usullarni o‘zlashtirib olish zarur. Muzokaralardagi vazifa suhbatdoshni o‘z taklifingizga ko‘ndirishdan, unda o‘z istagingizni bajarishga xohish hosil qilishdan iborat. Shu bilan birga muzokaralar xushmuomalalik, axloq-odob doirasida o‘tishi, nojo‘ya gapso‘zlarga yo‘l qo‘yilmasligi lozim. Bir tomonlama manfaat ko‘rib qolishga intilish soqit qilinishi zarur.

SHerikni taklifingiz bilan qiziqtirish lozim va suhbatni shunday olib borish kerakki, suhbatdoshingiz siz eshitmoqchi bo‘lgan gapni o‘zi aytsin. Buning uchun muammoga uning nuqtai nazaridan qarashga harakat qilish kerak. Muzokaralarning muhim tamoyili – sherikka iltifot ko‘rsatish. Uning so‘zlarini diqqat bilan eshitsangiz, har qanday suhbatdosh ham xursand bo‘lib, o‘z muammolari haqida bemalol so‘zlaydi. Gapni ixtilofli masalalardan boshlamaganingiz ma’qul. Muzokara boshidanoq sherik ”xo‘p” deydigan bo‘lsin, uning “yo‘q” deyishiga imkon qadar yo‘l qo‘ymang. Avvaldanoq ijobiy javob berilishi ma’lum bo‘lgan savollar berishga harakat qiling. Ayni vaqtda sherikning taklifiga rad javobi berishga shoshilmang. Suhbat chog‘ida qiyinchilik kelib chiqsa, butun diqqat-e’tiborni o‘jarlikka emas, qiziqarli jihatlarga qarating. Ehtimol, manfaatlaringiz o‘xshash bo‘lib chiqar. Basharti muzokara muhiti qizishib ketsa, uni yumshatishga intiling. Har qanday muzokaralarda ikkinchi tomon turli kishilardan iborat ekanini unutmang. Hatto bir kishi bilan bahslashganingizda uning shaxsi ko‘pqirrali ekanini unutmang, shundagina u bilan bir bitimga kelisha olasiz. Bunda verbal vositalar muhim rol o‘ynaydi. Tajribali kishi o‘z suhbatdoshiga sinchiklab razm solsa, ko‘p narsani tushunib olishi mumkin. Muzokara qatnashchilari xatti-harakatlar va imo-ishoralar qilib turadi. Ammo ko‘pincha u yoki bu imo-ishora turli xalqlarda har xil ma’no bildirishi mumkin. Suhbatdoshingiz gavdasini qanday tutishiga ham ahamiyat bering. O‘z harakatlaringiz va yuz ifodangizni nazorat qilishni o‘rganing. Munozara naqadar sust bo‘lmasin, suhbatdoshingiz naqadar sinchkov bo‘lmasin, doimo sabr-toqatli bo‘ling, tovushingizni baland ko‘tarmang, tanbeh bermang, xonada jahl bilan yura boshlamang, boshqalar bitimning yaxshiroq shartlarini taklif qilayotganini aytmang. Obro‘li ishbilarmon doiralarda buni do‘q qilish va andishasizlik deb hisoblaydilar.

Muzokara jarayonida dalil-isbotlar keltirish chog‘i g‘oyat mashaqqatli bo‘ladi. Materiallarni puxta bilish va ko‘zlangan maqsadni aniq belgilab olish zarur. Bunday hollarda: - sodda, ravshan tushunchalar vositasida so‘zlash; - ishonchli dalillar keltirish; - ko‘plab mayda vajlardan ko‘ra uch-to‘rtta salmoqli dalil ko‘proq samara berishini unutmaslik; - eng kuchli dalillarni suhbat boshida e’lon qilish; - suhbatdosh haqligini tan olish (hatto noxush oqibatlarga olib borishi mumkin bo‘lsa ham), bu suhbatdoshdan xuddi shunday qilishni talab qilishga huquq beradi; - behuda gaplardan tiyilish; - dalil-isbotlarni misollar bilan, imkon boricha ko‘rgazmali bayon qilish; - yordamchi ko‘rgazmali vositalarni qo‘llash; - dalillarning ishonchliligi tinglovchining idrok etishiga bog‘liqligini nazarda tutish, shu sababli avvaliga suhbatdoshning nuqtai nazarini aniqlab, xayrixohlikka moyil qilish; - dalillarni umumlashtirish, xulosalar chiqarish va ularni suhbatdoshga taqdim etishga harakat qilish tavsiya etiladi. Agar muzokaralarning mayda jihatlarini eslab qolmasangiz, muzokaraning keyingi bosqichlarida noqulay ahvolga tushib qolishingiz mumkin. Shu sababli har bosqichdan so‘ng bularni yozib qo‘ygan ma’qul. SHeriklarga sovg‘a taqdim etishni ham unutmang. Birinchi uchrashuvda mezbonlar sovg‘a berishadi. Shu boisdan xorijiy vakilga hurmat-ehtirom va yaxshi umidlar bilan albatta biron-bir sovg‘a taqdim etiladi. Keyingi uchrashuvlarda bir- birlariga sovg‘alar berish odat tusiga kiradi. Sovg‘a sotib olayotganda uning kimga tortiq qilinishini doimo aniq nazarda tutish lozim. Sovg‘a-salomlar lavozimiga qat’iy muvofiq ravishda taqsimlanadi. Muzokaralar tugagach, sheriklarni ko‘ngilochar muassasalarga taklif etish – ishning tarkibiy qismidir. Taklifni mezbon yoki muzokara tashabbuskori qiladi va

chiqimlarni to‘laydi. O‘sha yerda muzokaralar norasmiy vaziyatda, oshkoraroq va bemalol ruhda davom etadi. Uchrashuv tugashi bilanoq, suhbat yakunlarini tahlil etish, unga baho berish, o‘z majburiyatlarini tasdiqlovchi minnatdorlik maktubi jo‘natish tavsiya etiladi. Uchrashuv maqbul tarzda tugagan taqdirda tijorat taklifi bayon etilgan qisqa (1-2 sahifali) maktub tuzmoq kerak. Unda kelishib olingan qarorlarni eslatib tasdiqlab, loyihani amalga oshirish rejasi va smetasi ilova qilinishi lozim. Kompaniyaning baland obro‘-e’tiborini tasdiqlovchi qo‘shimcha hujjatlar ham ilova qilinishi mumkin. Taklif bilimdonlik bilan, mazkur tashkilotga mo‘ljallab, orasta rasmiylashtirib, ravshan yozilgan bo‘lishi kerak. Uni muqovalab yoki maxsus jildga joylab yuborish ishdagi mahoratni namoyish etadi. Sabr-toqat, hurmat va xushmuomalalik o‘zaro manfaatdor natijaga erishishga yordam berishini unutmaslik kerak. Nutq madaniyati insonning ma’lumoti, tarbiyaliligi va madaniyatliligidan darak berishini hisobga olish zarur. Firmaning muvaffaqiyatli faoliyati, uning obro‘-e’tibori ko‘p jihatdan uning rahbarlari va xodimlarining to‘g‘ri muomalasiga, xatlarni naqadar savodli tuzishlariga, muzokaralarni omilkorlik bilan olib borishlariga bog‘liq bo‘ladi. Nutqning tabiiy bo‘lishiga intilish, yasama tashqi go‘zalikka va soxta dabdababozlikka qarshi kurashish, o‘zining imoishoralariga e’tiborli bo‘lish, o‘ziga yarashadigan tarzda muomala yuritishga intilish lozim. Ish yuzasidan muzokara yuritishning milliy xususiyatlari ham bor. Chunonchi, AQShda sherikning maqsadlariga va ularga erishuvdagi yordamga ko‘proq e’tibor beriladi. Amerika biznesining umumiy qoidasi – foyda olish. Agar sizning takliflaringiz ana shu eng muhim maqsadga erishishga yordam bersa, bu amerikalik sherikni, albatta, qiziqtiradi. Ammo bu takliflar amaliy bo‘lishi kerak. Ish yuzasidan muzokaradan avval mo‘ljaldagi natijani aniqlab olish zarur. Suhbatni shunday rejalash lozimki, unda bosh vazifangiz va afzalliklaringiz tilga olinsin. Buyuk Britaniyada ish yuzasidan muzokaralarga kirishayotib ingliz biznesining o‘ziga xos xususiyatini e’tiborga olish kerak. Bu tabaqachilik bo‘lib, u, bir tomondan, yuksak kasbiy mahoratni bildirsa, ikkinchi tomondan, “yangi qon” oqib

kirishiga to‘sqinlik qiladi. Muzokaralarni muhokama mavzusidan emas, insoniy muammolardan – ob-havo, sportdan boshlash tavsiya etiladi. Ingliz sherikning dilidagini topish, siz uchun umumbashariy qadriyatlar tijorat manfaatlaridan yuqori bo‘lmasa ham, har holda shu manfaatlar bilan teng ekanini ko‘rsatib qo‘yish lozim. Britaniya xalqiga, uning g‘oyalariga ehtiromingizni ta’kidlash o‘rinli bo‘ladi. Suhbat asnosida muzokaradoshning qiziqishlari va odatlarini bilib olishga intilish orqali uning ko‘ngliga yo‘l topish, u bilan muloqotga kirishish uzoq muddatli amaliy o‘zaro munosabat o‘rnatishga asos bo‘ladi. Har qanday ingliz firmasining muzokaralardagi pozitsiyasi, odatda, qat’iy bo‘ladi. Muzokaralarga ko‘pdan-ko‘p faktlar, ma’lumotlar, statistika materiallari jalb etiladi. Har bir vaziyat tahlil etiladi, har bir ikirchikir qayd etiladi, bo‘lg‘usi bitimning har bir ko‘rsatkichi salmoqlab ko‘riladi. Shartnoma bilan bog‘liq hamma narsagina emas, amaliy hamkorlikni rivojlantirish yo‘lidagi har qanday faoliyat oydinlashtiriladi. Fransiyada qiziqish uyg‘otgan firmalar haqida imkon boricha ko‘proq surishtirib, ularning nomiga reklamalar va o‘z korxonasining mahsulotiga oid kataloglar majmuasini, shuningdek, mahsulot jo‘natish shartlarini yuborish tavsiya etiladi. Ana shularning hammasi fransuz tilida bayon etilgan bo‘lishi shart – fransuzlar o‘zga tillardan foydalanishni xush ko‘rmaydilar. To‘rachilik sansalorchiligi ro‘y berishi ham ehtimoldan xoli emas. Agar rahbarning o‘zi bilan uchrasholmasangiz va pastroq lavozimdagi xodim bilan muzokara o‘tkazayotgan bo‘lsangiz, sizning taklifingiz tegishli boshqaruv pog‘onasiga yetib borguncha va bir qarorga kelinguncha kutib turishingizga to‘g‘ri keladi – bu yerda qarorlar yuqori lavozimli ozgina kishilar tomonidangina qabul qilinadi. Fransuzlar uchun faktlar va yaxshi tahlil, asosli ma’lumotlar bilan quvvatlangan dalil-isbotlar muhim hisoblanadi. Fransiyada ko‘pgina muhim qarorlar xizmat xonasidagina emas, dasturxon atrofida ham qabul qilinadi. Ish yuzasidan qabul marosimlari kokteyl, nonushta, tushlik yoki kechki ziyofat tarzida bo‘lishi mumkin. Kofe tortilgandan keyingina ish haqida gapiriladi. Fransuzlar o‘zlarini ko‘proq qiziqtirgan masalani yo‘l-

yo‘lakay muhokama qilishni yoqtirmaydilar. Avval u yoq-bu yoqdan bafurja suhbatlashgandan keyin, astasekin asosiy masalaga o‘tadilar. Italiyada ish yuzasidan aloqa bog‘lash uchun ko‘pincha vositachilar xizmatidan foydalanadilar. Tadbirkorlar bilan tanishuv tashrifnomalar almashishdan boshlanadi. Italyan ishbilarmonlari tadbirkorlar orasida yoki jamiyatda taxminan teng mavqe egallaydigan odamlar o‘rtasida muzokaralar o‘tkazilishiga katta ahamiyat beradilar. Shu sababli ular ish yuzasidan uchrashuvlar boshlanishida muzokara qatnashchilarining mehnat faoliyati, yoshi, lavozimi va shu kabilarni bilib olishga intiladilar. Bahsli masalalar chiqib qolganida italyanlar oqilona murosaga kelishga harakat qiladilar, kamdan-kam hollarda hakamlarga murojaat qiladilar. Germaniyadagi odamlar g‘oyat tartibli va nozik tabiatlidirlar. Agar nemis ishbilarmonlari bilan kelishuvning hamma shartlari va muddatlariga rioya eta olishingizga ko‘zingiz yetmasa, avval boshdanoq o‘z takliflaringizdan voz kecha qolganingiz ma’qul. Nemislarning unvonlarga ixlosmandligini e’tiborga olish lozim. Buning uchun muzokara boshlanmasidanoq shartli suhbatdoshlarning hamma unvonlarini aniqlab qo‘yish kerak. Finlyandiyada, avvalo, mahalliy aholining milliy xususiyati – mehnatsevarligi, chuqur o‘ylab ish qilishi, qat’iyatliligi e’tiborni tortadi. Finlar og‘ir-vazmin, soddadil odamlardir. Ammo ularning ishdagi odob-axloqi ishonchli, aniq-ravshan, sipolik va halollik bilan ajralib turadi. Bu yerda ishga oid ko‘pgina masalalarni hammomda yoki restoranda hal etish oson, shu sababli bunday muassasalarga taklif qilsalar, undan voz kechmaslik va ularni ham shunday taklif qilish tavsiya etiladi. Xitoyda muzokaralar uzoq davom etadi. Buning sababi shuki, xitoylar tuzilajak bitimning barcha jihatlari va oqibatlarini ipidan-ignasigacha o‘rganmay turib bir to‘xtamga kelmaydilar. Bundan tashqari, muhim masalalarga oid qarorlar kollegial tarzda, barcha pog‘onalardagi ko‘pdan-ko‘p kelishuvlar asosida qabul qilinadi, bunga ko‘pgina vaqt kerak bo‘ladi. Muzokaralar texnik bosqich va tijorat bosqichidan o‘tadi. Birinchi bosqichdayoq muzokaradoshni siz bilan hamkorlikdan

oladigan naqd afzalliklariga ishontira olsangizgina bir bitimga kela olasiz. Xitoy kompaniyalarida yaxshi bilimdon xodimlar bor, ular keng konyunktura ma’lumotlariga ega bo‘lib, katta manfaat keltirgan avvalgi shartnomalarni muzokaralar jarayonida eslatadilar. Siz jahon bozoridagi ahvolni yaxshi bilishingiz, savodli tahlilga asoslanishingiz, aniq-ravshan material va takliflar bilan qurollangan bo‘lishingiz kerak. Yapon ishbilarmonlari bilan ish yuzasidan muloqot tashrifnomalar ayirboshlashdan boshlanadi. Firma rahbarlari bilan uchrashuv va muzokaralarda juda batartib bo‘lish lozim. Yapon tadbirkorlari odatda suhbatdoshning fikrini diqqat-e’tibor bilan tinglaydilar. Suhbat chog‘ida ular boshini (“ha” degandek) qimirlatsa, taklifingizga roziman, degani emas, fikringizni tushundim, degani bo‘ladi. Bu ishora masala hoziroq hal bo‘ladi, degan ma’noni aslo bildirmaydi. Bu o‘rinda siz xayrixoh, omilkor, samimiy, hozirjavob bo‘lishingiz kerak, bu xususiyatlar yaponlarga juda yoqadi, ammo ularning o‘ziga bunday xususiyatlar yetishmaydi. Yaponlarda qarorlar qabul qilish tizimi an’anaviydir. Muammo muhokamasiga, uni kelishib olish jarayoniga ko‘pdan-ko‘p mutaxassislar jalb qilinadi, bunga ko‘p vaqt sarflanadi. Shu bosqichning o‘zida qarorlarning bajarilish yo‘llari belgilab olinadi, shu sababli qarorlar doimo vaqtida va samarali amalga oshiriladi. Koreyada ish yuzasidan muloqot g‘arbdagidan juda farq qiladi. Yaponiyadagi kabi Koreyada ham ishbilarmonlar bilan yozma tarzda muloqot qilib bo‘lmaydi. Uchrashuv haqida kelishib olish ham oson emas. Vositachilarsiz ish bitmaydi. Firma xodimlarini ham, taklifning mohiyatini ham yaxshi biladigan vositachi bu haqda koreys firmasiga taklif kiritishi yoki tavsiya qilishi zarur bo‘ladi. Agar koreys ishbilarmonlari muzokaradoshga qiziqish bildirsa, shaxsiy uchrashuv o‘tkazishga erishiladi. Telefon kommunikatsiyalari

Telefon vositasidagi kommunikatsiyalar tashkiliy kommunikatsiyalarning juda muhim vositasidir. Ularning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, suhbatdoshlar bir-birlarini ko‘rmaydilar, ko‘pincha telefon orqali gaplashuv tomonlarning biri uchun kutilmagan bo‘ladi: u kim bilandir bevosita so‘zlashib turgan, biron-bir muhim yoki shoshilinch ishni bajarayotgan bo‘lishi mumkin. Biz kimgadir qo‘ng‘iroq qilganimizda ana shunday ehtimolni nazarda tutishimiz lozim. Bundan tashqari, suhbatdosh hamkasblari, tashrif buyurganlar va sh.k.b. lar orasida bo‘lishi ehtimolini, bemalol gaplasha olmasligini e’tiborga olish kerak. Telefonda so‘zlashishdan bevosita suhbat afzal ko‘riladi. Ko‘pchilik holatlarda telefon aloqasi biror narsa haqida (ehtimol, qachon uchrashish to‘g‘risida) kelishib olish vositasi ekanini esda tuting. ”Bu telefonda gaplashadigan masala emas”, deyilishi bejiz emas. Telefonda so‘zlashish mavzusini aniqlaganingizda va unga sarflanadigan vaqtni oldindan mo‘ljallaganingizda buni unutmang. Shu bilan birga telefon kommunikatsiyasi murakkab texnika vositalari yordamida amalga oshiriladi: bu vositalar hamisha ham nuqsonsiz ishlayvermaydi, raqam terganda yanglishish, yomon eshitilish, aloqaning behosdan uzilib qolishi - bularning hammasi suhbatdoshlardan qo‘shimcha xushmuomalalik va ehtiyotkorlikni talab qiladi. Bundan tashqari, telefon aloqasi, odatda, muayyan ma’lumotni yetkazish bilan bog‘liqdir. Suhbatdoshning unga yo‘naltirilgan ma’lumotni samarali qabul qilishi va ishlatishi “yaxshi muomala” va “shaxsiy ish texnikasi” deb hisoblanadi. Telefon vaqtni tejashning eng samarali vositalaridan biridir, shu bilan bir vaqtda ishga eng ko‘p xalal beradigan, “ish vaqtini sarflaydigan” manbadir (telefon paradoksi). Ushbu sifatlarning qaysi biriga ega bo‘lish menejerning telefondan qay darajada oqilona foydalanishiga bog‘liq. Behuda qo‘ng‘iroqlardan qutulish yoxud suhbatni boshqa vaqtga ko‘chirish uchun suhbatdoshga qachon qo‘ng‘iroq qilish ma’qulligini aytgan yaxshi. Agar go‘shakni kotib yoki kotiba oladigan bo‘lsa, kimlar bilan yoki qanday holatlarda rahbarga telefonni ulash joiz emasligini, qachon qaytadan qo‘ng‘iroq qilish taklif

etilishini yoki rahbar bilan ulab berishini ana shu xodim bilan kelishib qo‘yish zarur. Basharti rahbarning qabulxonasida vaqtincha yoki uzoq vaqt kotib bo‘lmasa, u holda avtojavobbergichni ishga solish kerak (garchi u “ikkinchi nav” vosita bo‘lsa ham). Kotib yoki avtojavobbergich ham bo‘lmasa, “uzr, menga soat 16 da qo‘ng‘iroq qiling” yoki “men o‘zim sizga qo‘ng‘iroq qilaman” degan iboralardan foydalanish mumkin. Keyinroq qo‘ng‘iroq qilish usuli muzokara uchun zarur material tayyorlash imkonini ham beradi, natijada telefon muloqotining umumiy vaqti qisqaradi. Telefon orqali suhbat yuritishga oid bir necha maslahat berish mumkin: 1. Qisqa gapirish va gapning boshi uning borishi va oxirini belgilashini unutmaslik. 2. Suhbatdoshga avval qo‘ng‘iroq qilishdan maqsadni aytib, so‘ng sabablarini tushuntirish. 3. Uzoq suhbat oxirida qisqa xulosa chiqarib, ko‘rilishi kerak bo‘lgan choralarni sanab o‘tish. 4. Suhbat davomida zarur ma’lumotlarni yozib borib, kerak bo‘lsa, xodimlar va kasbdoshlarga ma’lum qilish. Keyingi yillarda yangi kommunikatsiya texnikasi va texnologiyalarining, Internet va Intranetning joriy etilishi tashkiliy kommunikatsiyalarni yangi pog‘onaga ko‘tarish imkonini beradi. Aloqa vositalaridagi to‘siqlar Axborot uzatish yo‘lida to‘siqlar bo‘lishi tabiiy va muqarrardir. Bu to‘siqlar ta’sirini iloji boricha kamaytirish uchun ularni ilmiy asosda tasniflash va bir tizimga solish zarur. Kommunikatsiya nazariyasida kommunikatsiyadagi to‘siqlarni tasniflash sifatida kommunikatsiya muhiti (tashqi shartlari), kommunikatsiyaning texnik vositalari va kommunikatsiyaning bosh harakatlantiruvchi shaxsi bo‘lmish insonning o‘zi alohida ajratib ko‘rsatiladi.

Axborotni uzatish va qabul qilishda noqulaylik keltirib chiqaruvchi tashqi fizik vaziyatning quyidagi fizik xususiyatlari muhit omillari keltirib chiqaradigan to‘siqlar jumlasiga kiradi: - akustik to‘sqinliklar; - tevarak-atrofdagi chalg‘ituvchi vaziyatlar; - harorat sharoitlari; - ob-havo sharoitlari. Texnik to‘siqlarni bildirish uchun ko‘pincha “shovqinlar” tushunchasini ishlatadilar, bular uzatilayotgan signalni buzadigan (uzadigan) va xabarga salbiy ta’sir o‘tkazadigan shovqinlardir. Kommunikatsiyaning “insoniy” to‘siqlarini ruhiy-jismoniy va ijtimoiy- madaniy to‘siqlarga ajratish mumkin. Ruhiy-jismoniy to‘siqlar inson tanasidagi biron-bir fiziologik buzilishlar: artikulyatsiya buzilishi, karlik, ko‘rlik yoki qisman ko‘rlik va shu kabi nuqsonlar oqibatida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan to‘siqlardir. Odamlarning ruhiy xislatlari ham ularning muloqot qilish, axborot uzatish va qabul qilish qobiliyatiga kuchli ta’sir o‘tkazadi. Kundalik hayotda biz o‘nlab kishilar bilan muomalada bo‘lamiz. Ular biron-bir millat, elat, sinf, ijtimoiy guruh, diniy konfessiya, kasb-kor, demografik guruh va shu kabilarning namoyandalari bo‘lishi mumkin. Bu hol ijtimoiy-madaniy tafovutlarni keltirib chiqaradi. Ana shunday muloqotda ijtimoiy-madaniy to‘siqlar paydo bo‘lishi mumkin. Tashkilotlar sotsiologiyasida va ruhshunosiyasida quyidagi eng muhim kommunikatsion to‘siqlar yaqqol ko‘rinib turadi: - xabarlardagi nuqsonlar; - axborotning ortib ketishi; - perseptiv-interpretatsion (idrok etish-talqin etishdagi) to‘siqlar (turlicha idrok etilishi); - joylashuvdagi to‘siqlar (insonlarning ijtimoiy, kasb-kor va hayotiy qarashlaridagi tafovutlardan kelib chiqadigan to‘siqlar);

- huquqiy holat to‘siqlari (aloqa bog‘lovchilarning tashkilotchilik mavqeidagi katta tafovutlar oqibatida kelib chiqadi); - tildagi semantik to‘siqlar (tabiiy tildagi tushunchalar ko‘pma’noliligi sababli kelib chiqadi); - tildagi axborotning ortiqchaligi; - yaxshi shakllantirilmagan xabar; - soxtalatirishga oid to‘siq; - pala-partish baho berish tufayli kelib chiqadigan to‘siqlar (xodimning hali uzil-kesil natijani kutmay shoshilib bevaqt xulosa chiqarishidan kelib chiqadi); - “qo‘rquv to‘sig‘i” (rahbar ko‘pincha o‘z xodimlaridan to‘g‘ri xabar olmasligi yoki qo‘rquv sababli noto‘g‘ri tuzilgan xabar olishi oqibatida kelib chiqadi); - tashkiliy to‘siqlar (pog‘onalarning ko‘pligi, boshqaruv miqyosi va sh.k.b.) Masalan, funksional bo‘linmalararo uzatish vaqtida ham axborot buzilishi mumkin. Axborotni boshqaruvning to‘rtta pog‘onasi orqali uzatishda dastlabki ma’lumot 100 foizigacha o‘zgarib qolish ehtimoli bor. Tashkilot xodimlari aloqa kanallarida o‘ziga xos filtr roli o‘ynashlarini aytib o‘tmoq kerak. Boshqaruvning har bir pog‘onasida ma’lumotning yashirilishi yoki buzilishi, undan ayrim raqamlar olib tashlanishi yoki o‘zgartirilishi sodir bo‘ladi. Boshqaruvning yuqori pog‘onalari axborotga egalik mavqeini berib qo‘yishni xohlamaydilar, chunki maxfiy axborotga egalik – hokimiyatning muhim belgisi va vositasidir. Biroz noshudroq rahbarlar haqiqiy ahvol haqida xolisona fikr yuritishni, ayniqsa o‘z xato va kamchiliklarini oddiy xodimlardan eshitishni yoqtirmaydilar. Tashkilot rahbari axborot oshkor bo‘lib qolishidan qo‘rqishining boshqa sababi ham bor, u iqtisodiy xavfsizlik va sanoatdagi josuslikdan himoyalanish haqida ko‘proq o‘ylaydi. Tashkilotning quyi pog‘onalari ham kommunikatsiya jarayonlariga o‘z o‘zgartishlarini kiritadilar. Ular yo‘l qo‘yilgan nuqson va qusurlarni boshliqlar

bilib qolishini, ayniqsa o‘zlari to‘g‘rilab yuborishlari mumkin bo‘lgan kamchiliklarni bilib qolishlaridan cho‘chiydilar. Rasmiy kommunikatsiya tarmoqlarida axborotning yo‘qotilish hollari uchrab turadi. K.Killen aniqlagan ma’lumotlarga ko‘ra, markazdan ijrochilargacha axborotning atigi 20 foizi, quyi bo‘linmalarninig boshliqlarigacha 50 foizi yetib borar ekan, gorizontal norasmiy aloqa tarmoqlari orqali esa manfaatdor xodimlar ishlarning ahvoli to‘g‘risidagi axborotning 90 foizini oladilar. Kommunikativ tarmoqlarda axborot yo‘qolishiga ikki turdagi asosiy xato sabab bo‘ladi. Birinchisi – axborotdagi ma’lumotlarning haddan tashqari ko‘pligi. Agar kommunikativ axborot juda uzun, ko‘p va murakkab bo‘lsa, xizmatchi xabarning boshida nima deyilganini unutib qo‘yadi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, shuning oqibatida axborotning 50 foizigacha unutib qo‘yiladi. Ikkinchisi – pog‘onaning murakkabligi. Quyiga qarab boradigan vertikal kommunikatsiyalar oliy rahbardagi pog‘ona bo‘yicha quyi lavozimga, undan - yana ham quyiroq lavozimga va h.k.z. – to bevosita ijrochigacha uzatiladi. Har bir navdagi uzatishda axborotning 30 foizga yaqini yo‘qolib yoki soxtalashib borishi isbotlangan. Tashkilotda axborotning yo‘qolishi va soxtalashishi deyarli hamma joyda uchraydigan hodisa bo‘lib, tegishli choralar ko‘rilishini talab qiladi.

Adabiyotlar : 1. O‘zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi – Oliy Majlis Axborotnomasi, 1996 y. 2. Adizes I. Upravlyaya izmeneniyami. – SPb. Piter, 2010. 3. Amirov D.A. Organizatsionnoye povedeniye: Darslik. – M.: «Velbi», 2006. 4. Balashov A.P. Teoriya organizatsii i organizatsionnoye povedeniye: O‘quv qo‘llanmasi. – M.: INFRA-M, 2014. 5. Vershigora YE.YE. Menedjment: O‘quv qo‘llanmasi. – 2-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: INFRA-M, 2007. 6. Vesnin V.R. Osnovi menedjmenta: Darslik. – M.: Prospekt, 2011. 7. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menedjment: Darslik. – 5-nchi nashri., stereotip. – M.: Magistr: INFRA-M, 2010. 8. Gerchikova I.N. Menedjment: Darslik. – 4-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: YUNITI-DANA, 2010. 9. Gibson Dj.L., Ivansevich D.M., Donelli D.X-ml. Organizatsii: povedeniye, struktura, protsessi. – M.: INFRA-M, 2000. 10. Gluxov V.V. Menedjment: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. – 3-nchi nashr. – SPb.: Piter, 2010.

O'xshashlar

Tashkilotdagi nizolar va stress (ruhiy zo`riqish) lar

Tashkiliy xulqning nazariy asoslari

Inson va tashkilot

Tashkiliy va innovatsion o`zgartirishlar sharoitida tashkiliy xulq

Tashkiliy xulqning milliy xususiyatlari