Tashkiliy xulqning milliy xususiyatlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Tashkiliy xulqning milliy xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

Tashkiliy xulqning milliy xususiyatlari Reja: 1. Turli mamlakatlar tashkilotlarida tashkiliy axloqning xususiyatlari 2. Zamonaviy tashkilotlarda madaniyatlararo o‘zaro ta’sir

Turli mamlakatlar tashkilotlarida tashkiliy axloqning xususiyatlari Zamonaviy tashkilotlarda odamlarning tashkiliy axloqini boshqarish uchun mehnat jamoalaridagi shaxslarning milliy xususiyatlari va milliy madaniyatlarini nazarda tutish kerak bo‘ladi. Milliy va mintaqaviy madaniyatlar farqlarida ayrim mezonlar mavjud. Ulardan biri vaqtdan foydalanish usulidir. Ushbu mezonga muvofiq madaniyatlar uch guruhga bo‘linadi: - monofaol madaniyatlar, ularda butun hayotni rejalashtirish, jadvallar tuzish, faoliyatni muayyan tartibda tashkil qilish, bir vaqtda faqat bitta ish bilan shug‘ullanish qabul qilingan; - polifaol esa, birvarakay bir necha ish qilishga odatlangan, ishlar ketma- ketligini jadvalga binoan emas, nisbiy yoqimliligi darajasiga va biron-bir tadbirning ayni paytdagi ahamiyatiga qarab rejalashtiruvchi harakatchan, kirishimli xalqlar madaniyatidir; - reaktiv madaniyatlar, ularda xushmuomalalik va hurmatga katta ahamiyat beriladi, suhbatdoshini jim va osoyishta tinglash hamda takliflarga ehtiyotkorlik bilan javob berish afzal ko‘riladi. Monofaol madaniyatlarning tipik vakillari o‘z vaqtini tartib bilan, izchillik bilan va puxta tashkil qiladigan amerikaliklar, nemislar, shimoliy yevropaliklardir. Ular o‘z faoliyatlarini birin-ketin davom etuvchi bosqichlarga bo‘lib, muammolarni qat’iy izchillikda yechib, har bir bosqichda diqqatni jamlash orqali deyarli mukammal natijaga erishadilar. Polifaol madaniyat vakillari Lotin Amerikasi, Janubiy Yevropa va Rossiya xalqlaridir. Ular bir vaqtda bir necha ishni boshlab, ko‘pincha oxiriga yetkazmaydilar. Ushbu madaniyat namoyandalari bir masala yechimidan boshqasiga oson o‘tib olishadi. Reaktiv madaniyatlarda (Yaponiya, Xitoy, Tayvan, Finlyandiya, Koreya, Turkiya) faoliyat qat’iy o‘zgarmas reja asosida emas, vaziyat o‘zgarishiga, bunga

munosabatga qarab tashkil etiladi. Ushbu madaniyat sohiblari musohib fikrini eshitib, nuqtai nazarini aniqlab, so‘ngra bir fikrga kelishni ma’qul ko‘radilar. Ushbu xususiyatlarni bilish mutlaqo har xil dunyoqarashli alohida shaxslar yoki guruhlarning xatti-harakatlarini nazarda tutish va tuzatish imkonini beradi. Tashkiliy axloqning o‘ziga xos milliy modellarini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, tashkiliy xulqning arab (urug‘chilik) modeli urug‘chilikning quyidagicha namoyon bo‘lishini aks ettiradi: tashkilotda qarindoshchilik aloqalari mavjudligi; insonning ishi emas, o‘zini baholash; rahbarning hurmati va ishonchiga asoslanib, martabasini oshirish; xodimlar tanlashda qarindoshligiga ko‘ra ish tutish; “o‘zinikilar” ni qo‘llashga asoslangan boshqaruv uslubi; xizmatchining ish haqi miqdori rahbarga sodiqligiga bog‘liqligi; kasbiy mahoratidan qat’iy nazar, “begonalar” ga ishonmaslik. Musulmon mamlakatlarining ko‘pchiligida tashkiliy xulqqa din katta ta’sir ko‘rsatadi. Islom dini xo‘jalik hayotini qurishning tamal toshidir. Qisman, islomning ko‘pchilik iqtisodiy tamoyillari erkin tadbirkorlik va savdo-sotiq vositasida foyda ko‘rish (daromad olish) ni qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, shaxsiy mulk xuquqlari muhofazasi qo‘llab-quvvatlanadi. Shu ma’noda mulk egalari g‘arbda qabul qilingan mulk egasi ma’nosida emas, undan foyda oluvchi homiy hisoblanadi. Shunisi muhimki, mulk egalari undan to‘g‘ri foydalanishlari, ijtimoiy foydani ko‘zlab yo‘l tutishlari maslahat beriladi, bu esa islom dini tomonidan ijtimoiy javobgarlik tamoyillarini muvofiqlashtirishni aks ettiradi. Ushbu model e’tiborga olinmaganda “mentalitet-menejment” tizimida qarama- qarshiliklar vujudga kelishi mumkin. Musulmonlar tanaffus paytida emas, namoz paytida ishni tashlab, ibodat qilishlari, natijada ish sur’atida uzilish bo‘lib qolishini hisobga olish lozim. Arab boshqaruv tizimida boshqalarni ishlatib, foyda oluvchilar maqbul ko‘rilmaydi. Bunday dunyoqarashning negizida inson bu - boybadavlat odam kambag‘al va omadsizlarga yordam berish majburiyatini olgan jamoa a’zosi, degan ko‘rsatma yotadi. Tashkilot faoliyati asosida quyidagi axloq qoidalari turadi:

- umuminsoniy manfaatlarning ijtimoiy foydaliligini yuqori darajaga ko‘tarish; - firmaning ishlab chiqarish maqsadlari va faoliyat turlari shariat qoidalariga mos bo‘lishi lozim; - daromadni odilona taqsimlash; - boshqaruvning ikki tomonlama nazorati: imon asosida – ilohiy va vakolatli organlar tomonidan tashqi nazorat; - boshqalarga zarar yoxud ziyon yetkazishni taqiqlash. Arab firmasi o‘z faoliyatida shariat qonunlari bilan chegaralangan va u sarf- harajatni imkon boricha kamaytirish hamda maqbul narxlar belgilash hisobiga jamiyatning asosiy ehtiyojlarini qondirishni maqsad qilib qo‘yadi. Bunda qalloblik va aldamchiliksiz, ochiq raqobatchilik kurashi natijasida daromad olinadi. Islomiy firma umumiy daromad umumiy chiqimga teng sharoitda ishlashni mo‘ljallaydi. Biroq ba’zi iqtisodchilar eng ko‘p chiqim va eng ko‘p daromad tengligi sharoitida ishlab chiqarish tashkil qilinishini ham odilona yondashish deb hisoblaydilar. Tashkilotdagi odamlarning xulq-atvori g‘arbda va arab mamlakatlarida ancha- muncha farq qiladi. Chunonchi, g‘arbda asosiy ijtimoiy birlik shaxs hisoblansa, musulmonlar orasida bu oila(urug‘) deb qabul qilingan. G‘arbda insonning mavqei asosan uning erishgan yutuqlari bilan belgilanadi, arab dunyosida esa qaysi tabaqaga mansubligiga qaraladi. G‘arb tashkilotlar va ijtimoiy institutlarga ishonadi; arab madaniyati Olloh qo‘llagan rahnamoni afzal ko‘radi. G‘arb barcha yangilik va ilg‘orlik tarafdori; arablar birinchi o‘rinda qadrlaydigan an’analarni buzmasdan, zamonaviy faoliyat sharoitlari va axloq shakllariga moslashishga harakat qiladilar. Ko‘pchilik g‘arb mamlakatlari ayollar va erkaklar teng huquqliligini o‘rnatishga erishdilar, bu boshqaruv tizimining gender tuzilishida ham aks etadi; arab madaniyati vakillari bu ikki jins butunlay farqlanuvchi shaxsiy xislatlar egasiligi, binobarin, ularning teng emasligi – ezgulik ekanligiga astoydil

ishonadilar, shuning uchun ayollarning ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotda ishtiroki juda cheklangandir. G‘arb tadbirkorligida ish rejalarini amalga oshirish uchun asosan rasmiy yo‘llardan foydalanilsa, arab muhitida buning uchun shaxsiy aloqalarga murojaat qilinadi. Muzokaralarda g‘arb vakillari mantiqiy dalil-isbot topishga intilsalar, shu vaqtda arablar xususiy dalillar, iltimoslar va qat’iy nasihatlarni ishga soladilar. Arab ishchilari yaxshi ishlagach, doim maqtov kutadilar, g‘arbda esa ishchilar ish o‘rnini yo‘qotmaganining o‘zidan mamnun bo‘lishadi. Arablar g‘arb aholisiga nisbatan tanqidni og‘ir oladilar va o‘z-o‘zini tanqidga deyarli murojaat qilmaydilar. Umuman olganda, arab boshqaruv tizimi vakillari iltifotli, batartib bo‘lib, xulqi islomiy odob tamoyillarini buzmaydigan xalqaro sheriklar bilan aloqaga moyildirlar. Bunda menejerning asosiy xislatlari islom an’analarini chuqur bilish, krossmadaniy bag‘rikenglik, kirishimlilik va moslashuvchanlik bo‘lishi lozim. AQShga g‘arb olami mamlakatlari orasida peshqadam bo‘lishni ta’minlagan amerika modeli anchagina qiziqish uyg‘otadi. 20-30- yillarda xo‘jalik yuritishning ekstensiv usulidan intensiv usuliga o‘tish boshqaruvning yangi shakllarini izlashni taqozo qildi. Astasekin kapitalistik ishlab chiqarishning yashab qolishi uchun ishchining korxonadagi holatiga munosabatni o‘zgartirish, ishchilar va tadbirkorlar orasidagi hamkorlikning yangi usullarini izlab topish lozimligi tushunarli bo‘lib qoldi. “Insoniy munosabatlar maktabi” deb atalmish yangi konsepsiyaning shakllanishi amerikalik sotsiolog va ruhshunos E. Meyo nomi bilan bog‘liq. Ko‘pincha amerikacha boshqaruv nazariyasi rivojining ushbu bosqichini insonparvarlik yo‘nalishidagi “yangi tashabbus” davri deb atashadi. “Inson resurslari menejmenti” atamasi 60-yillarda paydo bo‘lgan. Amerika sotsiologi R.YE.Maylz o‘z ilmiy ishlaridan birida “insoniy munosabatlar” modeliga “ inson resurslari” modelini qarama-qarshi qo‘ydi. Oxirgisi tashkilotning asosiy maqsadlariga erishish uchun xizmat qiluvchi strategik model hisoblanadi. U shaxsning tashkilotdagi faol pozitsiyasiga yo‘naltirilgan. Har bir inson o‘z mehnati natijalari uchun javobgardir, u tashkilotning umumiy maqsadlarini bilishi va o‘z

mehnati bilan ularga erishishga hissa qo‘shishi lozim. O‘z navbatida, tashkilot xodimlarning tashabbuslarini moddiy rag‘batlantirish va xizmat lavozimini ko‘tarish orqali ularni taqdirlamog‘i lozim. 60-yillarda korporatsiyalar xodimlari ijtimoiy-iqtisodiy ahvollarini yaxshilashni tobora qat’iy talab qila boshladilar. Shu bilan bir vaqtda menejmentning ko‘pchilik nazariyotchilari tez o‘zgarib borayotgan ijtimoiy muhitning qarama-qarshiliklarini nazardan qochirgan bir qator tashkilotlar o‘z maqsadlariga erisha olmayotganiga ishonch hosil qildilar. Bunday sharoitda korxonaning o‘zidagi boshqaruvchilik malakasiga ega bo‘lmagan xodimlar, shuningdek, tovar va xizmatlar iste’molchilari, vositachilarni boshqaruvga jalb qilish bilan bog‘liq bo‘lgan “ishlab chiqarish demokratiyasi” (“ish joylaridagi demokratiya”) ta’limoti paydo bo‘ldi. AQShda xodimlarni boshqaruvga jalb qilishnig bir necha shakli tarqaldi. 60- yillardan mehnatni tashkil qilishning brigada usullari, 70yillardan sifat nazorati to‘garaklari rivojlandi. Korporatsiyalarda ro‘y berayotgan tashkiliy o‘zgartirishlarga xodimlarning qarshiligini kamaytirish uchun “mehnat hayoti sifati”ni oshirish dasturlari ishlab chiqiladi, ular yordamida korporatsiya ishchilari rivojlanish strategiyasi, ishlab chiqarishni ratsionallashtirish masalalarini muhokama qilish, turli tashqi va ichki muammolarni yechishga jalb qilinadi. Amerika modeliga binoan, muvaffaqiyatning tarkibi quyidagichadir: - rahbarning bilimdonligi; - sherikning fikrlashi va idrok qilishiga ruhiy moslashish; - avtoritar va maslahat yondashuvidan vakolatni to‘liq topshirishga o‘tish ko‘rinishidagi ishonch bildirish. Menejer “universal daho” bo‘la olmaydi. Rahbar xodimlarni tanlashning amerikacha amaliyotida mutaxassisning bilimiga emas, yaxshi tashkilotchilik qobiliyatiga asosiy urg‘u beriladi. Menejmentning yapon modeli ham anchagina qiziqarlidir. Yaponiya dunyo bozorida peshqadam o‘rinlardan birini egallaydi. Buning asosiy sabablaridan biri inson omiliga yo‘naltirilgan menejment modeli qo‘llanishidir. Yaponiyada milliy

xarakterning o‘ziga xos xislatlariga mos keluvchi mehnat va xulq-atvor usullari shakllangan. Yaponlar o‘z inson resurslarini mamlakatlarining asosiy boyligi deb hisoblaydilar. Yaponlar mehnatni juda e’zozlaydilar. Ularni ko‘pincha “mehnat shaydolari” deb atashadi. Yapon xalqining qadriyatlari sirasida mehnat birinchi o‘rinda turadi. Yaponlar ish yaxshi bajarilsa, g‘oyat mamnun bo‘ladilar. Shuning uchun ham ular qattiq intizom, kuchli zo‘riqishga chidab va vaqtni hisoblamay ishlashga rozi bo‘ladilar. Ma’lumki, insonning xulq-atvori uning ehtiyojlari bilan belgilanadi. Bunda yaponlar ijtimoiy ehtiyojlarni (ijtimoiy guruhga mansublik, xodimning guruhdagi o‘rni, atrofdagilarning hurmati) boshqalaridan ustun qo‘yadilar. Shuning uchun ham ular mehnat uchun beriladigan mukofotni ijtimoiy ehtiyojlar nuqtai nazaridan qabul qiladilar, ammo oxirgi paytda yapon menejmenti shaxs ruhiyatiga yo‘naltirilgan amerika menejmenti konsepsiyasini o‘ziga singdirdi. Menejmentning yapon modeli o‘ziga xos rag‘batlar va motivlar tizimiga ega bo‘lgan “ijtimoiy odam”ga yo‘naltirilgan bo‘lib, ushbu rag‘batlar oylik ish haqi, ish sharoitlari, boshqaruv uslubi, xodimlarning o‘zaro munosabatlaridan iboratdir. Mehnat motivlari esa xodimning ishdagi yutuqlari, xizmatlarining tan olinishi, lavozimi ko‘tarilishi, kasb mahoratining takomillashuvi, ijodiy yondashuvidir. Yaponlar yuzaga kelgan vaziyatni hisobga oladilar va unga moslashadilar. Boshqa mamlakatlar xodimlaridan farqli ravishda qoida, ko‘rsatma va va’dalarni shak-shubhasiz bajarishga intilmaydilar. Ular nuqtai nazaricha, menejerning o‘zini tutishi va qaror qabul qilishi to‘laligicha sharoitga bog‘liq bo‘ladi. Yaponiyada omilning eng kuchli vositasi firmaning “korporativ ruhi”dir, bunda firma bilan birlashib ketish va uning g‘oyalariga sodiqlik tushuniladi. Buning asosida guruh manfaatlarini shaxsiy manfaatidan yuqori qo‘yuvchi guruh ruhshunosliksi turadi. Yaponlar amerikaliklar kabi bir odamni emas, odamlar guruhini hisobga oladilar. Har bir firma ko‘plab guruhlardan tashkil topadi. Har birida odamlar yoshi, staji va tajribasi bilan farqlanadi. Kichiklar kattalar obro‘sini so‘zsiz tan oladilar,

ularni hurmat qiladilar va bo‘ysunadilar. Guruhlar firmaning maqsad va vazifalariga yo‘naltirilgan. Bunda yapon xodimi ham guruh uchun, ham o‘zi uchun ishlashini tushunadi. Yaponlar o‘zlarining guruhdagi mavqelarini diqqat bilan kuzatadilar. Ular har bir kishining guruhdagi o‘rni o‘zgarishiga sezgirlik bilan munosabatda bo‘ladilar va ularning har biri uchun belgilangan chegaradan o‘tmaslikka harakat qiladilar. Yirik yapon firmalari uchun “umrbod yollash” tizimi xosdir. U tadbirkorlarga ham, xodimlarga ham juda foydalidir. Tadbirkorlar firma manfaati uchun jon-jahdi bilan mehnat qilishga tayyor sodiq xodimlarga ega bo‘ladilar. Firma tomonidan “umrbod” yollangan xodimlar ularning qobiliyati, ma’lumoti va tayyorgarlik darajasi tan olingani uchun minnatdorlik va sadoqat, katta mamnunlik his qiladilar. Xodimda ertangi kuniga ishonch paydo bo‘ladi. Bu mehnatga “xizmat muddatini o‘tagani” uchun haq to‘lash tizimi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ish haqi hajmi uzluksiz ish stajiga bog‘liq bo‘lib, u tenglashtirish tamoyili talablariga bo‘ysunadi va oz miqdorda farqlanadi. Ushbu tizim “yoshi kattalarni oldinga surish tizimiga (“sinorizm tizimiga”) sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, bunda yosh va ish staji afzal ko‘riladi. Oxirgi paytda ma’lumot ham katta ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Ko‘pchilik yapon firmalariga xodimlar o‘rin almashishi xosdir, bunda har 3-5 yilda xodimlar yangi mutaxassislikka o‘qitiladi. 1 jadvalda menejmentning amerika va yapon modellari qiyosi berilgan bo‘lib, har birining yutuq va kamchiliklarini ko‘rish mumkin. Menejmentning G‘arbiy Yevropa modeli shakllanishiga Yevropa mamlakatlari olimlarining tadqiqotlari sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Chunonchi, bixeviorizm ta’sirida boshqaruvni ruhshunosliklashtirish kuzatiladi. Pul bilan taqdirlash tirishib ishlashni oldindan belgilovchi yagona omil emasligi taxmin qilinadi. Bu ko‘proq shaxsning axloqi qaram bo‘lgan ruhiy motivlar bilan belgilanadi.

“Insoniy munosabatlar” maktabining g‘arb nazariyachilari xodimlar boshqaruviga AQSH va Yaponiyadagi hamkasblariga nisbatan qattiqqo‘lroq munosabatda bo‘lish tarafdori edilar. Angliya, Gollandiya, Norvegiya, Shvetsiya va G‘arbning boshqa mamlakatlarida xodimlarni “boshqaruvda ishtirok etish”ga jalb qilish masalalari ham keng ishlab chiqildi. Bunda uch qismdan iborat “qatnashuv” tizimi e’tiborga loyiqdir: korxonalarda “ishlab chiqarish kengashlari” tashkil qilish, kuzatuv kengashlari tarkibiga yollanma xodimlar vakillarini kiritish va boshqaruvchilar kengashlariga “ishchi direktorlar”ni kiritish. Fransiya, Belgiya, Gollandiya, Norvegiya, Avstriya va boshqa mamlakatlarda kengash, qo‘mita va boshqa organlarda ishchilarning vakillari bor. 1973 yilda shved mahalliy qo‘mitalari kompaniyalarning direktorlar kengashida vakillik qilish huquqiga erishdilar. Oxirgi paytda jamoaviy mehnatga katta e’tibor berilmoqda. Boshqaruv guruhlari aniq belgilangan, ularning har biri yechadigan masalalar doirasi aniqlangan. Shu tariqa, nemislarning “Garsburg modeli” javobgarlikni quyi bo‘g‘inlarga o‘tkazishni ko‘zda tutadi. G‘oya shundan iboratki, qarorlar qabul qilish huquqi eng bilimdon xodimlarga beriladi, bu esa boshqaruvning barcha bo‘g‘inlarida qabul qilinayotgan qarorlarning sifatini oshiradi. Har bir xodim o‘z majburiyat va xabardorligi doirasida boshqaruv qarorlari qabul qiladi. 1- jadval Menejmentning yapon va amerika modellari tavsiflari Yapon modeli Amerika modeli 1 2 Rahbar o‘zgarsa ham, falsafasi o‘zgarmaydi. firmaning “Umrbod Rahbar almashishi xodimlarning almashishi bilan birga sodir bo‘ladi

yollash” tizimi xodimlarni saqlaydi Boshqaruv qarorlari jamoaviy qabul qilinadi Jamoaviy javobgarlik ustun Boshqaruvning egiluvchanligi Asosiy e’tibor ishlab chiqarishning quyi bo‘g‘ini – sexga qaratiladi Nazorat norasmiy tashkil qilinadi Jamoaviy nazorat Xodimlar mehnatini sust baholash va lavozim oshishi Rahbarning eng muhim sifati – koordinatsiyalash va nazorat qilish mohirligi Boshqaruvning guruhga mo‘ljallanganligi Jamoada uyg‘unlikka erishuv va jamoaviy natijaga qarab

boshqaruvni baholash Qo‘l ostidagilar bilan norasmiy munosabatlar ustunligi Yoshi va stajiga ko‘ra lavozimi ortishi Hartomonlama turdagi rahbarlar tayyorlash Guruh mehnati natijalari, staj va sh.k.b.larga ko‘ra haq to‘lash Firmada uzoq vaqt band bo‘lish Qo‘l ostidagilar bilan rasmiy munosabatlar ustunligi Lavozim ko‘tarilishi shaxsiy natijalarga bog‘liq bo‘ladi Tor ixtisoslik bo‘yicha rahbarlar tayyorlash Mehnatni shaxsiy hissaga ko‘ra baholash Qisqa muddatga yollash G‘arbiy Yevropa olimlari boshqaruvga “ijtimoiy inson” nuqtai nazaridan yondashuvning shakllanishiga sezilarli ta’sir o‘tkazdilar. Bunday yondashuv insonlar xulqini ularga guruh xulqi ta’siri nuqtai nazaridan o‘rganishga imkon berdi. Boshqaruvga bunday yondashuvni uchta olim yaratgan deb hisoblanadi – nemis professori M.Veber, fransuz olimi E.Dyurkgeym, va italiyalik V.Paretto. Yevropa modeli samarali menejmentning uchta asosiy shartini belgilaydi: - rahbarning ijobiy kayfiyati (qo‘l ostidagilarga ishonch va muvaffaqiyatga yo‘naltirish sifatida ishga qiziqish); - to‘g‘ri tanlangan ohang (muloqot sharoitlari); - ta’sirning to‘g‘ri takrorlanuvchanligini tanlash, chunki motivatsiya muvaffaqiyati uchun insonning assotsiatsiyalangan holatidagi davomli (ikki kecha- kunduzdan ko‘proq) xotirasiga ta’sirning eng maqbul takrori zaruriydir, bunday holatda u his qilish, istash, taassurotni shakllantirishga o‘ta moyil bo‘ladi. Xususan, G‘arbiy Yevropa kompaniyalarida ishlab chiqarish bo‘limlari amerikadagiga nisbatan ko‘proq ahamiyatga egadir. Boshqaruvning

markazlanmagan shaklida ular tarkibidagi operativ-xo‘jalik, moliya va huquqiy mustaqillikka ega bo‘lgan sho‘ba kompaniyalar faoliyatini muvofiqlashtiradilar. Ushbu kompaniyalar bir vaqtning o‘zida ham daromad, ham javobgarlik markazi bo‘ladilar. Ular o‘zlariga biriktirilgan tovar nomenklaturasi doirasida o‘zlari ilmiy tadqiqotlar olib boradilar; mahsulot iste’molchilarini topadilar; uni ishlab chiqarib, sotadilar – bularning hammasida boshqaruvning iqtisodiy usullaridan foydalanadilar. Ishlab chiqarish bo‘limlari o‘zlariga biriktirilgan sho‘ba kompaniyalarni nazorat qiladilar va ularning ilmiy tadqiqotlar, ishlab chiqarish, sotish, moliyaviy faoliyatlarini muvofiqlashtiradilar. Finlyandiyadagi firmalar boshqaruvi Amerika va G‘arbiy Yevropa boshqaruvidan birmuncha farqlanadi. Bu yerda miqdor ko‘rsatkichlari maqsad qilib olinadi. Pirovard maqsadga erishuv strategiyasi “natijaga ko‘ra boshqarish” deb nomlanadi. Bunday boshqaruvning o‘ziga xosligi shundaki, mo‘ljaldagi natijalarni aniqlashda yuqori boshliqlar bilan barobar ijrochilar va ishchilar ham qatnashadilar. Ushbu natijalarga erishish yo‘llari va usullarini xodimlarning o‘zlari tanlaydilar. Muhim natijalar quyidagicha bo‘lishi mumkin: - funksional tashkil qilish, mehnat unumdorligi; - xizmat ko‘rsatish darajasi, mahsulot sifati, sotilish hajmi; - iste’molchilar ehtiyojlarini qondirish. Germaniyada тадбиркорлар ва ходимлар орасидаги алоҳида кўринишдаги муносабатлар ijtimoiy sherikchilikdan iborat bo‘lib, bunda ular orasida ijtimoiy tinchlikka erishiladi, sodir bo‘ladigan ixtiloflar esa madaniy usullar bilan hal qilinadi. Ijtimoiy sherikchilik yollanma ishchilarning ish haqini oshirish, ish rejimi va mehnat sharoitini o‘zgartirish, soliqlarni kamaytirish va sh.k.b. larni talab qilishini inkor etmaydi. Ijtimoiy sherikchilik munosabatlari uzoq vaqt davomida tabiiy ravishda vujudga kelgandir. Sotsializmning shved modeli ma’lum qiziqish uyg‘otadi. Uning muallifi – Nobel mukofoti laureati Gunnar Myurdaldir. Model ijtimoiy bozor xo‘jaligi, tartibga solinadigan iqtisodiyot va ijtimoiy sherikchilik nazariyasiga asoslangan.

Myurdal fikricha, sotsializmning shved modelida eng asosiysi insonlar hayotining farovonligini oshirishga teng imkoniyatlarni kafolatovchi ijtimoiy muhofaza tizimi yaratishdir. Ilg‘or tajribani baynalmilallashtirish boshqaruvda, tashkiliy xulqda muhim yo‘nalishdir. Oxirgi yillarda amerikaliklar Yaponiyaning ijobiy tajribasi, yapon firmalarini muvaffaqiyatga olib kelgan yangiliklarni o‘z korxonalariga tatbiq qilish uchun ko‘p urindilar. Bular “sifat to‘garaklari”, xodimlarni uzoq muddatga yoki “umrbod yollash”, xodimlar ehtiyojlarini qondirish uchun firmalar daromadidan ajratish hisobidan fondlar yaratish va b.sh.q. Biroq ularning hammasi ham to‘liq o‘zlashmadi. O‘tgan asr o‘rtasida vaziyat aksincha edi. Yapon firmalari ishlab chiqarishni tashkil qilish, tashkiliy tuzilmalarni shakllantirishga yondashuv, tashkiliy axloq va b.sh.q. larning amerikacha tamoyillarini o‘rganardilar. Ma’lum “sifat to‘garaklari” va “aniq o‘z vaqtida” yetkazib berish tizimi Amerikada paydo bo‘lgan, lekin avvaliga u yerda tarqalmagan. Ular yapon firmalarida qo‘llanib, yaxshi natijalarga olib keldi. Shu bilan bir paytda “inson resurslari” ni boshqarishning amerika modeli Yaponiyada qo‘llanmadi. Bu shundan dalolat beradiki, menejmentni boshqarishni tashkil qilishdagi tashkiliy axloqning bir modelini boshqa mamlakat iqtisodiyotiga uning o‘ziga xos sharoitlari, ruhiy va ijtimoiy-madaniy omillarini inobatga olmay o‘tkazish mumkin emas. Zamonaviy tashkilotlarda madaniyatlararo o‘zaro ta’sir Globallashuv va baynalmilallashuv jarayonlari ijtimoiy muloqotning madaniyatlararo muhitdagi o‘zaro ta’sir jihatini muhim qilib qo‘ydi. Shunga ko‘ra, ikki va undan ortiq odamning birgalikdagi mehnat faoliyati haqida gap ketganda, guruh a’zolarining hamkorlikdagi faoliyatini amalga oshirish asosida umumiy maqsadlar, vazifalar, ehtiyojlar bo‘ladi. Guruh a’zolari intilishlarida, avvalambor,

barcha uchun umumiy va har bir inson uchun alohida maqsad va vazifalar aks etadi, shuningdek, har bir guruh a’zosining alohida va butun guruh talablariga javob beruvchi muayyan manfaatlari ko‘zda tutiladi. Bularning barchasi guruh ishtirokchilarini doimiy rioya qilinadigan ma’lum yo‘nalishga chorlaydi. Shu bilan bir vaqtda turli madaniyatlar vakillari munosabatlari ko‘plab muammolar tug‘diradi. Buning sababi ko‘pmillatli tashkilot doirasida hamkorlikda mehnat qilayotganlarning me’yor, qadriyat, dunyoqarashlari xususiyatlarining mos kelmasligidir. Oxirgi paytda millatiga ko‘ra tabaqalash odobdan emas, chunki bu inson jamiyatdagi o‘rnini o‘zi belgilashiga imkon bermaydi, degan fikr hukmron. Biroq, farqlanish muammosini tanqidiy ko‘rib chiqish begona larni tabaqalash vajidan etik shubhalardan qat’iy nazar, o‘zini oqlaydi. Chunki u o‘zaro munosabatdagi ishtirokchilarning turlicha qadriyat va o‘zini tutish ko‘rsatmalarining nizoi sharoitida madaniyatlararo o‘zaro ta’sir jarayonlari kechishining o‘ziga xosligini aniqlash imkonini beradi. Masalan, turli etnos vakillari ishtirok etadigan hamkorlikdagi mehnat faoliyati jarayonida bunday umumlashmalar (hamkasblarni “ruslar”, “turklar” va boshqalar deb atash) hamkasblar va hamkorlarga bo‘lgan ishonchning kamayishiga, ular mehnatining past baholanishiga, ular bajarayotgan ishga hamyurtlariga nisbatan yuqori talablar qo‘yish kabi salbiy natijalarga olib keladi. Madaniyatlararo o‘zaro ta’sir, ya’ni turli madaniyatlarning teng huquqli munosabati, shuningdek, muloqot va o‘zaro hurmat asosida o‘z fikrini madaniy namoyon qilishning umumiy shakllarini yaratish imkoniyati Rossiya va xorijdagi ilg‘or rivojlanayotgan yo‘nalishlardandir. Bunda madaniyatlararo o‘zaro ta’sir jarayonida noverbal muloqot muhim ahamiyatga ega ekanligini nazarda tutish lozim. Bu holatda foydalaniladigan belgi, harakat va ramzlar o‘zaro ta’sir jarayoniga ham, uning natijalariga ham ta’sir ko‘rsatishi, uning qatnashchilari uchun turlicha ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Shu tariqa, har xil madaniyatlarda muloqot paytida ishlatiladigan ramz, imo-ishora, kiyim-kechak va bezaklarning ma’nosi bir-biriga mos kelmasligi mumkin.

Chunonchi, Turkiyada baland ovozda suhbatlashish odatiy hol hisoblansa, Rossiyada da’vo qilish yoxud hamsuhbati betayin hissiyotli odam deb qabul qilinadi. Italiya madaniyati namoyandalari ruslarni imo-ishorani kam ishlatganlari uchun suhbat mavzusi va suhbatdoshiga befarqlikda ayblaydilar. Turli madaniyatlar vakillarining etnik xususiyatlari ham madaniyatlararo o‘zaro ta’sirga jiddiy to‘sqinlik qilishi mumkin. Ushbu holatda ongning quyidagi aspektlari alohida qiziqish uyg‘otadi: kuzatilayotgan etnomarkazlashuv tendensiyasi – boshqa madaniyat vakillariga salbiy baho berishga moyillik; o‘z va boshqa madaniyatlar vakillarining soddalashgan timsollarini shakllantirishda ko‘rinuvchi etnik ongni qoliplash; madaniyatlararo aloqalar jarayoniga tanlab kiritilgan bid’atlar, shu jumladan, hissiy idrok, o‘tmishning salbiy tajribasi va sh.k.b. Bu o‘zaro ta’sirning birinchi bosqichlarida sheriklar shaxsiyati to‘g‘risida axborot to‘liq bo‘lmagan sharoitda madaniyatlararo aloqalar uchun potensial to‘siqlarni yaratadi. O‘z guruhi a’zolariga nisbatan turli madaniyat vakillari orasidagi farqning ko‘proqligi darajasini kutish o‘zaro aloqalarni cheklaydi. O‘zini yangi axborotdan to‘sib, inson bid’atlarni kuchaytiradi va ba’zi andozalarning aldamchiligini anglolmaydi. Uzoq davom etadigan jadal madaniyatlararo muloqot esa ko‘pincha bunday to‘siqni olib tashlaydi. Har bir muayyan jamiyatda qabul qilingan qadriyatlar, an’analar madaniyatlararo aloqalarga to‘siq paydo bo‘lishiga zamin shakllanishida muhim o‘rin egallaydi. Ular ushbu andozalar qabul qilingan jamoa a’zolarining dunyoqarashini shakllantiradi. Biroq, shuni aytib o‘tish joizki, birlamchi ijtimoiylashuvi aynan shu jamiyatda o‘tgan shaxslar to‘g‘risida gap borayapti, chunki asosiy nuqtai nazarlar aynan shu bosqichda shakllanadi. Migrantlarga kelsak, ularning soni tub aholi orasida yoyilib joylashishini qiyinlashtiruvchi ko‘lamga yetsagina, ularni hisobga olish mumkin. Bunday holatda assimilyatsiya jarayoni ancha qiyinlashadi, chunki muhojirlar rasmiy yoki norasmiy tashkilotlarga birlashib, jamiyat va tashkilotlardagi ijtimoiy vaziyatga sezilarli ta’sir o‘tkazadilar.

Shu bilan birga, insonning baynalmilal muhitdagi xulqi faqatgina ma’lum madaniyatga tegishliligi emas, uning shaxsiy, ishchanlik xususiyatlari bilan aniqlanishini unutmaslik lozim. Bunda madaniyatlararo aloqa o‘rnatishga tayyorlanayotgan yoki o‘rnatayotgan shaxsning ilk kayfiyatiga ko‘p narsa bog‘liq. O‘zaro aloqalarning samaradorligini kamaytiradigan asosiy to‘siqlar turli madaniyat vakillari qo‘llaydigan kognitiv chizmalardagi farqlardir. Idrok qilish modellarining eng yorqin tabaqalanishi o‘zga dunyoqarash, olamni idrok qilish va sh.k.b. larga duch kelganda sodir bo‘ladi. O‘z madaniyatidan tashqarida bo‘lib qolgan shaxs o‘zga madaniyatning til va noverbal tizimlari xususiyatlari, ijtimoiy ong qismlari bilan to‘liq tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘zga madaniyat vakillari bilan hamkorlikda mehnat qilar ekan, inson aynan shunday sharoitga tushib qoladi. Chunki ish joyi chegarasida insonlar – turli madaniyat vakillarining faol o‘zaro aloqasi sodir bo‘ladi.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi – Oliy Majlis Axborotnomasi, 1996 y. 2. Adizes I. Upravlyaya izmeneniyami. – SPb. Piter, 2010. 3. Amirov D.A. Organizatsionnoye povedeniye: Darslik. – M.: «Velbi», 2006. 4. Balashov A.P. Teoriya organizatsii i organizatsionnoye povedeniye: O‘quv qo‘llanmasi. – M.: INFRA-M, 2014. 5. Vershigora YE.YE. Menedjment: O‘quv qo‘llanmasi. – 2-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: INFRA-M, 2007. 6. Vesnin V.R. Osnovi menedjmenta: Darslik. – M.: Prospekt, 2011. 7. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menedjment: Darslik. – 5-nchi nashri., stereotip. – M.: Magistr: INFRA-M, 2010. 8. Gerchikova I.N. Menedjment: Darslik. – 4-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: YUNITI-DANA, 2010. 9. Gibson Dj.L., Ivansevich D.M., Donelli D.X-ml. Organizatsii: povedeniye, struktura, protsessi. – M.: INFRA-M, 2000. 10. Gluxov V.V. Menedjment: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. – 3-nchi nashr. – SPb.: Piter, 2010.

O'xshashlar

Tashkiliy xulqning motivatsion asoslari

Tashkiliy xulqning nazariy asoslari

Tashkiliy va innovatsion o`zgartirishlar sharoitida tashkiliy xulq

Tashkiliy axloq sifatidagi guruh

Kriminologik tadqiqotlarning tashkiliy asoslari va metodlari