Tashkiliy axloq sifatidagi guruh - Huquqshunoslik - Referatlar

Tashkiliy axloq sifatidagi guruh

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

425 KB

Ko'chirib olish

Tashkiliy axloq sifatidagi guruh Reja: 1. Mehnat jamoasi (guruhi) tushunchasi, ko`rinishlari 2. Komanda va uning rivojlanish bosqichlari 3. Zamonaviy korxonadagi tashkiliy madaniyat 4. Jamoadagi ijtimoiy – ruhiy muhit 5. Tashkilotdagi norasmiy jamoalar 6. Mehnat jamoalarini shakllantirish 7. Jamoa tashkiliy xulqining diagnostikasi (tashxisi) 8. Tashkilot xodimlarining boshqaruvdagi ishtiroki

Mehnat jamoasi (guruhi) tushunchasi, ko`rinishlari Ishlab chiqarish ravnaqining zamonaviy darajasi jamoaviy mehnatga bo`lgan zaruriyat bilan bog`liq, bu, o`z navbatida mehnat jamoasining bo`lishini taqozo etadi. Tashkilot samarali faoliyat yuritishi uchun mehnat jamoalari ishlashi qonuniyatlarini bilish va ulardan foydalanish kerak. Mehnat jamoasi (guruhi) deganda hamkorlikda mehnat qilayotgan, nisbiy ajratilgan ishchilar birlashmasi tushuniladi. Ular o`zaro shu tarzda bir-birlariga ta’sir o`tkazadilarki, har bir shaxs boshqalarga muayyan ta’sir ko`rsatish bilan bir vaqtda o`zi ham boshqalarning ta’siri ostida bo`ladi. Mehnat jamoalarini ishlab chiqarish, savdo-sotiq yoki boshqa jarayonni tashkil qilish uchun mehnat taqsimoti va kooperatsiyasini amalga oshirayotganda rahbariyat tuzadi. Ushbu birlashma ba’zi tashkiliy birliklarga ega. Jamoalar (guruhlar) faoliyatining unumdorligi quyidagi omillarga bog`liq: - guruh me’yorlari; - kishilarning birdamligi; - ixtilofga moyillik darajasi; - guruh a’zolarining maqomi va bajaradigan vazifalari; - guruh a’zolarining ma’lumoti darajasi; - guruhlar ko`lami va jins-yosh bilan bog`liq tarkibi va b.sh.q. Shu tariqa, guruh ko`lami va ishda uning a’zolari qatnashuvi darajasi o`rtasida ma’lum bir muvofiqlik mavjud. Ayrim tadqiqotchilar aniq ishni bajarishda 5-7 xodimdan iborat guruh ko`proq samarali bo`lishi mumkin deb hisoblaydilar. Muhokama va jamoa qarorini qabul qilishda ko`pincha 10-12 kishi qatnashishi maqsadga muvofiqdir. Guruh tarkibi katta ahamiyatga ega. Haqiqatan ham, yoshi, jinsi, tajribasi, tayyorgarligi va boshqa jihatlariga ko`ra farqlanuvchi ishchilar tarkibidan iborat

guruhlar bir xil tarkiblilarga nisbatan sermahsul bo`ladi. Lekin bunday guruhlarda ziddiyatlar ko`proq bo`ladi. Guruh mehnati yuqori samaradorligining muhim shartlaridan biri uning mustahkam birdamligidir. Bu esa guruh a’zolari birga o`tkazgan vaqt, guruh ko`lami, guruh tarkibi, guruhga qabul qilinish qiyinchiliklari, guruhning avval qo`lga kiritgan yutuq yoki muvaffaqiyatsizliklari; tashqi shart-sharoit kabi bir qator omillar bilan belgilanadi. Bunda tuzilgan guruh me’yorlari tashkilot maqsadlariga erishuv va jamoaviylik ruhini yuzaga keltirishga yordam beradi, ushbu holatda ziddiyatlilikning sog`lom darajasi ustun turadi va guruhdagi yuqori maqomga ega a’zolar ustunlik qilmaydilar. Menedjer uchun jamoa asosiy tayanchdir. Shu boisdan jamoa ishlarini to`g`ri uyushtirish uning dolzarb vazifasi hisoblanadi. U yoki bu sabablar tufayli xodimlar o`rtasida lavozimga tegishli majburiyatlarni aniq taqsimlash imkoni bo`lmagan joyda jamoaviy ishning o`rnini hech narsa bosolmaydi. Zamonaviy sharoitlarda boshqaruvchilik faoliyati amaliyoti ishchi guruhlarning bir necha ko`rinishlarini ishlab chiqdi. Ishchi guruhi bu – kishilarning muayyan birdamligidan iborat. Ular o`zlarini biron bir umumiy maqsadga ega guruh sifatida idrok etib, unda tashkiliy ravishda shakllanadilar. Bu guruhlarning asosan maqsadga yo`naltirilgan asosiy ko`rinishlari 1. jadvalda keltirilgan. Ba’zi mutaxassislar ishchi guruhlari (jamoalari) sirasiga yana ikkita nihoyatda o`ziga xos guruhni kiritadilar. Chunonchi, rahbar (komanda) guruhi rahbar va o`zlari ham rahbar bo`lishi mumkin bo`lgan qo`l ostidagilardan iborat bo`ladi. Tipik komanda guruhi kompaniya prezidenti va vitse-prezidentlaridir. Do`kon direktori va bo`lim boshliqlari ham xuddi shunday guruhni tashkil etadilar. Boshqa guruh – tashkilot ichida doimiy faoliyat ko`rsatuvchi qo`mita (hay’at, taftish qo`mitasi, ish haqini qayta ko`rib chiqish qo`mitasi, rejalash guruhi, firma va matlubot ittifoqi boshqaruvlari, direktorlar kengashi va b.sh.q.) – maslahat organi bo`lib, mohiyatiga ko`ra mavjud boshqaruv tuzilmasiga qo`shimchadir. Doimiy ishlab turar ekan, u boshqaruvning barcha vazifalari bajarilishini

ta’minlaydigan boshqaruv tuzilmasiga qo`shiladi. Ushbu organlar qarorlarni tayyorlashda ishtirok etadilar, lekin ularni qabul qilish huquqiga har doim ham ega bo`lavermaydilar. Guruh bo`lib qaror qabul qilish va harakatlarni amalga oshirish ularning farqli xususiyatidir. Qo`mita tarkibiga kirgan shaxslar ma’lum huquq va majburiyatlarga ega bo`ladi (asosiylaridan tashqari). Ko`rib chiqilgan jamoalar rasmiy deb nomlanadi. Rasmiy jamoa (guruh) bu - yozma ko`rsatma, yo`riqnoma, farmoyish va korxona me’yornomalari bilan aniqlanuvchi ijtimoiy munosabatlar tizimi. U tashkilot a’zolarining mukammal axloqining rahbarlar tomonidan e’tirof etilishiga asoslanadi. Korxona (yoki birorta muassasa) umuman faoliyat yurita olishi uchun rasmiy tashkilot yoki tuzilma zarurdir. Rasmiy tuzilma mazkur korxonaning asosiy vazifalari qanday bo`lishiga qarab tuziladi. Bu masalalarni amalga oshirish uchun ham odamlar guruhining texnik tomondan shartlangan holati yuzaga keladi, ularning xizmat doirasidagi majburiyatlari belgilanadi. 1. Jadval. Ishchi guruhlar faoliyati turlari, tuzilmalari va natijalari Ishchi guruhlarning turlari Tuzilmasi va vazifalari Faoliyatining natijalari 1 2 3

Maqsadli guruh -rahbariyatning yuqori bo`g`ini vakolatlariga ega -mehnatni tashkil etishning yangi shakllari, yangi texnologiyalar va loyihalarni ishlab chiqadi va tatbiq etadi -alohida vazifalarni birlashtiradi -yuqori martabali rahbarlar jalb qilinadi - keng miqyosli o`zgarishlarni tayyorlashi va amalga oshirishi mumkin - qarorlar guruh bo`lib qabul qilinadi -rahbarlar, kasaba uyushmasi vakillari va sh.k.larni o`z tarkibiga kiritadi -tezkor masalalarga oid qarorlar qabul qiladi

Avtonom(mustaqil) ishchi guruh -odatda daromad markazi maqomiga ega bo`ladi -mahsulotni boshidan oxirigacha ishlab chiqaradi, ba’zan uchta vazifa bajaradi: asosiy faoliyatni resurslar bilan ta’minlaydi; tovar(xizmat) ishlab chiqaradi; muayyan iste’molchiga xizmat ko`rsatadi -ishtirokchilar barcha mehnat(ish) turlarini o`zlashtiradilar va vaqti- vaqti bilan ish o`rinlarini almashib Mehnat unumdorligini anchagina oshirishi mumkin -tashkilotni tubdan o`zgartiradi -ishlab chiqarish miqyosida sinergetik samara va tejam beradi -ish yuzasidan zaruriy nazorat o`rnatiladi turadilar(rotatsiya) -boshqaruv vazifalarining barchasi bajariladi -guruh yuqori darajada mustaillikka ega, undagi ishchilar soni 15 kishigacha

Muayyan masalani hal etadigan ishchi guruhi -kompaniyaning turli bo`linmalaridan 12 ta talabgor- xodim -bir haftada 1-2 soat majlis o`tkazishadi -sifat, samaradorlikni oshirish yo`llari va b.sh.larni muhokama qilishadi -g`oyalarni amalga oshirish vakolatlari yo`q -harajatlarni kamaytirish va mahsulot sifatini oshirishni ta’minlashi mumkin -ish samaradorligini o`zgartirish yoki boshqaruvchilarni faol jalb qilishga olib kelmaydi -g`ayrat tezda so`nadi Ishchi guruh-tijorat guruhi -kichik, mustaqil tijorat birligi -ma’muriy vazifalar yuklatiladi -muayyan bozorga diqqat- -guruh firmani iste’molchiga ro`para qiladi, unga yaqinlashtiradi va talab o`zgarishiga hozirjavob bo`lishga e’tibori jalb qilingan - daromad markazi maqomiga ega bo`ladi - imkon beradi

-zaif tuzilgan-lavozim iyerarxiyasi va rasmiy yo`riqnomasi yo`q -bevosita tijoratchilarga yuqori huquq va majburiyatlar berish -barcha guruh a’zolari hamma narsa uchun birdek javobgar, yetarlicha huquqlarga ega -kadrlar keng ixtisosli va yuqori kasbiy mahoratga ega , vaqtivaqti bilan ish o`rinlari almashib turiladi -qarorlar kelishiluvi qisqaradi -firma rahbariyati(ozchilik bo`lganda) ning boshqaruv -maqsadlarni qo`yish va amalga oshirishda xodimlarning tashabbusi -odamlarning qiziqishi va ishi samaradorligi oshadi vazifalari juda kam bo`lib, ular asosan siyosat va umumiy me’yorlarni aniqlash, natijalarni o`lchash bo`ladi

Ishchi guruh -chegaralangan doiradagi vazifalarni bajaruvchi funksional yoki ishlab chiqarish bo`linmalari -tuzilma asosan iyerarxik bo`ladi -funksional bo`linma boshqaruvning umumiy vazifalarini amalga oshiruvchi va maqsad hamda qiziqishlari yaqin rahbar va mutaxassislarni birlashtiradi -ishlab chiqarish bo`linmasi rahbar va muayyan detallar tayyorlovchi hamda bajaradigan ishining turi va malakasi bo`yicha farqlanuvchi ishchilarni -ishningso`nggi natijalariga ko`ra mehnatni rag`batlantirish tizimidan foydalanish hisobiga guruh natijalarini yaxshilash - birlashtiradi

Muammo-aniq maqsadli va dasturiy-aniq maqsadli guruh (birinchisi – yuzaga keladigan muammolarni hal etish uchun; ikkinchisi – ma’lum dasturni ishlab chiqish uchun mo`ljallangan -10-12 taga yaqin kishi -vaqtincha ishlashga asoslanadi - kichikroq va o`rtacha tashkilotlarda foydalaniladi -ishtirokchilar guruh tarkibiga to`liq kiritiladi yoki unda o`rindoshlik asosida ishlaydi -tashkilot oldida paydo bo`lgan keng ko`lamli muammolar bo`yicha qarorlar tayyorlash zarurati sababli tashkil qilinadi jiddiy sinovlar o`tkazishga imkon beradi *-muammoni yechish uchun kuchlarni tezkor safarbar qilinishini ta’minlaydilar Rasmiy tuzilma tashkilotning asosiy masalalariga nisbatan odamlar bajaradigan rollar va vazifalar tizimidir. Ushbu tuzilma rivojida tashkilot tasarrufida bo`lgan hokimiyat, vakolatlarning ahamiyati katta. Uning asosiy unsurlari: - mehnat taqsimoti (gorizontal ixtisoslashtirish tizimi); - lavozimlarning vertikal yo`nalishdagi subordinatsiyasi; - kommunikatsiyalar tizimi.

Korxona faoliyatida mehnat jamoasi a ’ zolarining vakolatlari muhim ahamiyatga molik , ular O ` zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi , boshqa qonunlar , tashkilotning ta ’ sis hujjatlari , jamoa shartnomasi bilan belgilanadi . Binobarin, Mehnat kodeksining 16-moddasiga binoan xodim quyidagi huquqlarga ega: - o`z mehnati uchun qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqidan oz bo`lmagan miqdorda haq olish; - muddatlari chegarasi belgilangan ish vaqtini o`rnatish, bir qator kasblar va ishlar uchun ish kunini qisqartirish, har haftalik dam olish kunlari, bayram kunlari, shuningdek haq to`lanadigan yillik ta’tillar berishorqali ta’minlanadigan dam olish; - xavfsizlik va gigiyena talablariga javobberadigan sharoitlarda mehnat qilish; - kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; - ishbilan bog`liq holda sog`ligiga yoki mol-mulkiga yetkazilgan zararning o`rnini qoplash; - kasaba uyushmalariga hamda xodimlar va mehnat jamoalarining manfaatlarini ifoda etuvchi boshqa tashkilotlarga birlashish; - qariganda, mehnat qobilyatini yo`qotganda, boquvchisidan mahrum bo`lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish; - o`zining mehnat huquqlarini himoya qilish, shu jumladan sud orqali himoya qilish va malakali yuridik yordam olish; - jamoalarga doir mehnat nizolarida o`z manfaatlarini quvvatlash huquqiga egadir. Mehnat jamoalarini, kishilarning tashkiliy xulq-atvorini boshqarish ikki jarayonning dialektik birligida kechishi lozim: guruhning o`zini o`zi tashkillashtirishi, o`zini o`zi boshqarishi va yakkaboshchilik. Ana shu jarayonlarni muvofiqlashtirish menejerlarning muhim vazifasidan iboratdir. Biroq buni to`liq amalga oshirishning deyarli imkoni yo`q. Chunki hamkorlikdagi faoliyat qatnashchilarining shaxsiy va guruhga oid umumtashkiliy maqsad va manfaatlari farqlanadi.

Mazkur masalalar yaxlit komanda usullariga o`tishda o`z yechimini topadi. Bunday holda Yaponiya menejerlari o`z bo`linmalarini “oila” deb atasalar, menejmentning g`arbiy andozalarida esa “yakdil maslakdoshlar komandasi” deb fikr bildiriladi. Komanda va uning rivojlanish bosqichlari Komand а - mehnat jamoasi(guruhi)ning eng mukammal shakli. Bugungi kunda jipslashgan komanda barcha pog`ona menejerlariga xos muvaffaqiyatli boshqaruv kafolatidir. Avvalo, “komanda” tushunchasini ko`rib chiqish kerak. Tarkibi uncha katta bo`lmagan (5-7, kamroq hollarda 15-20 kishigacha) guruh komanda deb ataladi. Uning a’zolari maqsadlar, qadriyatlar va birgalikdagi faoliyatni amalga oshirishga umumiy yondashuvda hamfikr bo`lib, bir-birini to`ldirish malakasiga ega; pirovard natija uchun javobgarlikni bo`yniga oladi; guruh ichidagi u yoki bu rolni bajarishi, funksional-rollar aloqadorligini o`zgartira olishi mumkin; ushbu birlikka(guruhga) tegishlilikni o`zaro belgilay oladilar. Komandalar ko`pincha aniq masalalarni yechish, loyihalarni amalga oshirish uchun yaratiladi. Ko`plab yetakchi tashkilotlar komanda bo`lib ishlashning afzalliklaridan foydalanadilar. Xususan, Microsoft kompaniyasi faoliyatining hayratlanarli muvaffaqiyatlaridan biri ikki o`n yillikdan kam vaqt ichida o`z bozor narxiga ko`ra General Motors kompaniyasidan ilg`orlab ketishidir. Buning sabablaridan biri ishda aniq vazifalarni bajarish uchun tuzilgan komandalardan foydalanish deb hisoblanadi. Ayni vaqtda xodimlarga o`ziga xoslik hissiga sodiq qolish imkoni beriladi. Komanda muayyan vazifalarni bajarish: qatnashchilar tarkibi, ular egallashi zarur bo`lgan ko`nikma va mahoratlari ro`yxati, bajariladigan ishning muddati va rahbariyat tarafidan komandani nazorat qilish darajasini belgilash uchun tashkil qilinadi. Shu bilan birga, komanda ishi qatnashchilari faqat qator qo`shimcha

shartlarga rioya qilgan taqdirdagina samaradorlikni namoyish etishlari mumkin. Birinchisi - komanda a’zolarining komandaga birlashib ishlashdan ma’lum darajada qanoat hosil qilishi. Ish, o`z xususiyatiga ko`ra, qanchalik murakkab bo`lsa, qatnashchilarning mamnuniyati shunchalik yuqori bo`lishi shart. Bu esa har qanday ijtimoiy aloqa-aralashuvda odamlar komanda safiga kirishda nimadan voz kechishlari, evaziga nimani qo`lga kiritishlarini muvozanatga keltirish uchun intilishlariga bog`liq. Ikkinchi sharti – komanda a’zolari rol (pozitsiya, topshiriq) larining ular qo`shgan hissa va topilmalari teng kelishini ta’minlay oladigan shaklda to`g`ri taqsimlanishi. Komandaning har bir a’zosi o`z vazifa va xatti- harakatlari sanab ko`rsatilgan maxsus rolni bajaradi. Shunga ko`ra, komanda bo`lib ishlashda ko`pincha turli ma’lumot, ixtisoslik va tajribaga ega mutaxassislar talab qilinadi. Bunda komanda a’zolari o`xshash mahorat va xislatlar: shaxsiy ijobiy qirralar, guruh bo`lib ishlash layoqati, shaxslararo munosabat ko`nikmalari, birgalikda foliyat olib borish istagiga ega bo`lishlari shart. Komandani shakllantirish, rivojlantirish quyidagi to`rt bosqichdan iborat. Birinchi bosqich – “moslashish”. U axborot almashish va vazifalar tahlili, guruh a’zolari tomonidan ularni yechishning eng maqbul usullarini izlash bilan xarakterlanadi. Shaxslararo aloqalar ehtiyotkorona tusda bo`lib, diada(ikkilik)lar paydo bo`lishiga olib keladi, guruh a’zolarining bir-birlarining xatti-harakatlari tabiatiga nisbatan yo`naltirilganligini tekshirish va tobelik davri hamda guruhda o`zaro maqbul axloqni izlash boshlanadi. Komandaning barcha a’zolari birga to`planganda sergaklanadilar. Komanda ishining samaradorligi past bo`ladi. Ikkinchi bosqich – “guruhlashuv va kooperatsiyalashuv”. Bu bosqich guruh a’zolari shaxsiy motvatsiyasining guruh faoliyati maqsadlariga mos kelmasligi oqibatida ularning vazifa mohiyatidagi talablarga qarshilik ko`rsatish xususiyati bilan ajralib turadi. Bu esa kichik guruhlarning tashkil topishi va shu kichik guruhlar sathida o`zini anglash shakllanishiga olib keladi. Biroq ular boshqa kichik guruhlar bilan o`zaro aloqaaralashuvga kirishmasdan masalalar samarali hal

etilmasligini tez tushunib yetishadi, bu esa butun guruh uchun umumiy bo`lgan me’yorlar shakllanishiga olib keladi. Uchinchi bosqich – “faoliyatni me’yorlashtirish”. Bunda guruhga oid aloqa- aralashuv tamoyillari shakllanadi, guruh ichi kommunikatsiyasi yoki jamoa faoliyati sohasi me’yorlashtiriladi. Biroq guruhlararo xattiharakatlarda faollik ko`rsatilmaydi. Jipslashgan guruhning ajralib chiqishi jarayoni guruh o`z maqsadlariga o`ralashib, xudbin bo`lib qolishiga olib kelishi mumkin. To`rtinchi bosqich – “vazifa bajarish”. Unga qarorlar qabul qilish va ularni muvaffaqiyatli amalga oshirish bosqichi sifatida yondashish mumkin. Vazifa va rollar aloqadorligi rollarga oid komandalarni tuzish bilan bog`liq. Ular yordamida guruh masalalari hal etiladi. Guruh ziddiyat kelib chiqishi va bartaraf etilishiga yo`l beradi, masalalarni hal etishga turlicha yondashuvlarni tan oladi. U komandalarga xos yuksak ijtimoiyruhshunosik yetuklik darajasi, birlikka ega. An’anaviy mehnat jamoasi (guruhi) bilan komanda o`rtasida jiddiy farqlar mavjud (2-jadval). Zamonaviy sharoitlarda komandaga birlashib ishlash usullari, ya’ni tashkilotda guruhga oid o`z-o`zini boshqarish va yakkaboshchilikni birga qo`shib olib borish eng yuqori va samarador shakl hisoblanadi. Guruhlar uning ayrim a’zolariga nisbatan kamroq g`oyalar berishi, bundan tashqari, bordi-yu, yaxshi g`oya ko`pchilikka tushunarli bo`lmasa yoki u ko`pchilik manfaatlariga zid kelsa, guruh uni qabul qilmasligi mumkinligini tadqiqotlar ko`rsatdi. Shunga qaramay, guruh ko`proq: to`liq ishlangan, atorflicha o`z bahosini topgan, javobgarligi yuksak, eng yaxshi g`oyalarni o`rtaga tashlaydi. “Guruh tafakkuri” ning ma’lum bir turi rivojlanib kelayotgani va unda guruh o`zini benuqson deb his etgani bois, guruh ba’zi a’zolariga nisbatan ko`proq tavakkal qilingan qarorlar qabul qiladi.

2-jadval Guruh va komanda o`rtasidagi farqlar Belgilari Guruh Komanda Мақсадлар Ҳамма турли мақсадларни кўзлайди Барча умумий мақсадга интилади Қизиқишлар Ҳар ким ўз манфаатини кўзлайди Ҳамманинг қизиқиши бир хил Устуворлик Асосий афзаллик(устунлик) – якка (шахсий) фаолият Гуруҳга тегишлилик – асосий афзаллик Мотивация Сиртда юз беради Гуруҳ ичида юзага келади Меҳнатни рағбатлантириш тизими Шахсий топшириқларни бажаришга асосланган Умумий топшириқ бажарилишига асосланган Рақобат Гуруҳ аъзолари бирбирлари билан рақобат қиладилар Командадан ташқарига йўналтирилган Одамларнинг муносабати ўзаро Кўпроқ расмий, хизмат муносабатлари бўлади Норасмий, дўстона муносабатлар, ўзаро ёрдам устун туради

Ишонч Бир-бирига ва гуруҳга ишончнинг камлиги Команда ва унинг аъзоларига юксак ишонч Алоқа-аралашув Кўпроқ расмий Очиқ ахборот алмашиш Фаолиятни баҳолаш Шахсий натижага кўра Жамоавий(команда иши натижаларига кўра) Shu tariqa, komandada jiddiy afzalliklar singari, muayyan qusurlar ham namoyon bo`lishi mumkin(1-rasm). Команда ишининг натижалари Ижобий Салбий Янги ғоялар пайдо бўлиши имконияти Унинг иштирокчилари билимларини бирлаштириш ҳисобига синергетик эффект олиш Қарорлар қабул қилишда эгилувчанлик, аниқ-равшанлик ошиши Масалаларни бирга муҳокама қилишга вақт сарфи Шахсий мақсадларга интилиш Гуруҳга иод якдиллик Жавобгарликнинг тарқоқлиги 1- (jadval) Komanda ishining natijalari

Bundan tashqari, hatto, o`z yetakchisi atrofida mustahkam jipslashgan hamfikrlar komandasi, avvalo, ichki ziddiyat va farqli manfaatlar tufayli hamisha ham eng yuqori samaradorlikka erishavermaydi. Bu muammo Yaponiya kompaniya larida ma’lum darajada hal qilinadi, ya’ni boshqaruvchilar umumiy konsensusga shu yo`l bilan erishadilarki, bunda boshqarishga oid qarorlar qabul qilinishidan oldin barcha jamoa a’zolari ishtirokida muammolarning atroflicha muhokamasi o`tkaziladi. Har kim o`z fikrini erkin ifodalaydi. Bu borada ko`pincha qo`shimcha axborot, izohlar, maslahat va yozma hisobotlar so`raladi. Shu yo`l bilan butun jamoa a’zolariga maqbul qarorlar qabul qilishga erishiladi. Zamonaviy korxonadagi tashkiliy madaniyat Tashkiliy madaniyat – tashkilot a’zolari tomonidan qabul qilinadigan va tashkilot qayd etgan qadriyatlarda o`z ifodasini topgan, odamlarga ularning axloq, xatti-harakatlari nimalardan iborat bo`lishi belgilab berilgan eng muhim yo`nalishlar to`plami sanaladi. Tashkiliy madaniyat – muayyan holda tashkilot menejmenti va, avvalo, uning yuqori pog`onalarida tayyorlanib, rivojlantiriladi. Idora madaniyati barqaror, o`zgarmas bo`lib qolgan tashkilotlarda ham u kishilarga faol ta’sir ko`rsatib, go`yo ulardan alohida mavjud bo`lgandek ko`rinsa-da, biroq tashkilot xodimlari uning ifoda etuvchisi hisoblanadi. “Tashkiliy madaniyat” tushunchasi uch asosiy jihatdan iborat: - bazaga oid taxminlar, unga tashkilot a’zolari o`z faoliyatlari davomida asoslanadilar; - qadriyatlar (moddiy bo`lmagan), ularga odam qarorlar qabul qilish va amalga oshirishda rioya qiladi; - ramzlar vositasida qadriyatlar yo`naltirilishi xuddi mazkur tashkilot a’zolari ixtiyoriga berilgandek bo`ladi. Ko`pgina firmalar maxsus, hamma uchun

mo`ljallangan hujjatlarga ega bo`lib, shu hujjatlarda ulardagi qadriyatlar yo`naltirilishi batafsil bayon etilgan. Amerikalik olim E.SHeyn tashkiliy madaniyatni bilishning uch darajasini ajratib ko`rsatadi. Birinchisi – “sirtqi” yoxud ramziy, u ko`zga yaqqol ko`rinuvchi tashqi unsurlardan iborat bo`lib, ularni inson o`z sezgi a’zolari yordamida idrok etishi mumkin. Ikkinchisi – “o`rtacha” darajasi, unda tashkilot a’zolarining ramzi va tilida aks etgan qadriyatlar va e’tiqodlar o`rganiladi. Uchinchi darajasi – “chuqurlashgan”, bu bazaga oid, yashirin va to`g`ri deb qabul qilinadigan taxminlarni qamrab oladi (2 rasm.). 2-rasm. E.SHeynning tashkiliy madaniyat andozasi Tashkiliy madaniyatni subyektiv va obyektiv tomonlardan ko`rib chiqish mumkin. Birinchisi - boshqaruv madaniyatini shakllantirishda, ya’ni rahbar uslubi va muammolar yechimida poydevor bo`lib xizmat qiladi. Uning obyektiv tomoni – tashkilot binosi, uning joylashgan o`rni, jihozlari va h.k. kabi moddiy alomatlar bilan bog`liq bo`ladi. Tashkiliy madaniyatning bir necha turlari mavjud. Ular ichida eng ommabopi K.Kameron va R.Kuinn tavsiya qilganlaridir. Unga tashkilotning tub qadriyatlarida belgilangan mezonlarning to`rt guruhi: qayishuvchanlik va diskretlilik; barqarorlik Маданият даражалари : 1. Сиртқи Ташқаридан қараган одам кўриши мумкин 2. Ўрта Ташқаридан фақат оз қисмини кўриш мумкин Артефакт Қ адриятлар, меъёрл ар Хулқ - атвор, архетиплар

va nazorat; ichki fokus va integratsiya; tashqi fokus va tabaqalashtirish asos qilib olingan. Bulardan kelib chiqib, tashkiliy madaniyatning quyidagi turlari ajratib beriladi: Urug`-aymoqchilik madaniyati. Bunda tashkilot anchagina do`stona, ahil ish joyi bo`lib, kishilar ko`pgina umumiy jihatlarga ega. Unda brigada bo`lib ishlash, kishilarning tijoratdagi ishtiroki va birdamlik rag`batlantiriladi. Adxokratik madaniyat. Tashkilot dinamik tadbirkorlik va yaratuvchanlikka xos ish joyi bo`lib, unda tashabbus, ijodkorlik va erkinlik rag`batlantiriladi. Iyerarxiya yoxud byurokratiyaga xos madaniyat. Tashkilot anchagina rasmiylashtirilgan va tizimlashtirigan ish joyi bo`lib, unda amal qilib kelinayotgan faoliyat tartibini qo`llab-quvvatlash qadrlanadi. Tashkiliy bozor madaniyati. U natijalarga e’tibor qaratilgan tashkilotlarda hukm suradi. Ularda tashkilotdagi raqobatbardoshlikni yoqlash yo`li qat’iy olib boriladi. Tashkiliy madaniyat taraqqiyoti uni shakllantirish, quvvatlash va o`zgartirishni ko`zda tutadi. Tashkiliy madaniyat ikki muhim muammoni hal etish sharoitida shakllantiriladi – tashqi moslashuv va ichki birlashuv. Tashkiliy madaniyat shakllanishiga tashkilot muhitining qator tashqi va ichki omillari ta’sir ko`rsatadi. Binobarin, agar tashkilot yetakchisi ko`zga ko`ringan shaxs bo`lib, tashkilot endi tuzilayotgan bo`lsa, u ushbu jarayonga sezilarli ta’sir ko`rsatadi. Tashkilotning tashqi muhiti uning tashkiliy madaniyati unsurlariga butun ish muhiti, xususan, tarmoq, uning o`ziga xos xususiyatlari, bozorning farqli tomonlari, iste’molchilar va h.k.lar orqali ta’sir o`tkazadi. Buning ustiga, qayd etilgan omillar, odatda, jarayonlarning evolyutsion kechimini ta’minlab, tashkilotning butun faoliyati davomida tashkiliy madaniyatga rivojlantiruvchi ta’sir ko`rsatadi. Tashkiliy madaniyatning qo`llab-quvvatlanishi ko`p hollarda o`z kuchiga bog`liq va u quyidagi xususiyatlarga ega:

- madaniyatning mukammalligi (ishchi-xodimlar qo`llab-quvvatlaydigan muhim niyatlar miqdoriga ko`ra belgilanadi); - mazkur tashkilot a’zolarining tashkiliy madaniyatni qo`llash darajasi; - madaniyat ustunligining aniq va ravshanligi. Shu tariqa, kuchli tashkiliy madaniyatlar niyat va qadriyatlar mushtarakligi doirasining kengligiga ko`ra farqlanadi. Zaif madaniyatlar juda tarqoq bo`lib, ular umumiy maqsad va e’tiqod bilan bog`lanmaydi. Tashkiliy madaniyatni qo`llashning asosiy usullarini ajratib ko`rsatish mumkin, ular: - ishga qabul qilish va ishchilarning ijtimoiylashishi; - olib borilayotgan madaniyatdan o`zini olib qochgan xodimlarning ishdan bo`shatilishi; - rollarni modellash, ishchilarning o`qitilishi va treninglar; - mukofot va maqomlar tizimi; - tashkiliy ramzlar va rasm-rusumlar (martabani oshirish, ishdan ketish, maqomni kuchaytirish, nizolarni bartaraf etish, birlashuv udumlari). Vaqt o`tishi bilan tashkilot missiyasining o`zgarishi, raqobatning sezilarli darajada kuchayishi, konyunkturaning boshqacha tus olishi va h.k. sabablarga ko`ra, tashkiliy madaniyatni o`zgartirish zarurati kelib chiqishi mumkin. Madaniyatni o`zgartirish usullari uni qo`llab-quvvatlash usullariga o`xshash, ya’ni: - menedjment diqqat-e’tiboridagi obyekt va predmetlarni almashtirish; - kadrlarni rag`batlantirish mezonlarini o`zgartirish; - kadrlarga oid siyosatni o`zgartirish; - kadrlarni o`qitish dasturlaridagi ustunlikni o`zgartirish; - tashkiliy ramzlar va rasm- rusumlarni almashtirish. Tashkiliy madaniyatga o`zgartirishlar kiritishda u yoki bu qiyinchiliklar kelib chiqadi. Masala shundaki, tashkiliy madaniyat yaxlit bir butunlikdan iborat bo`lmay, u ustunlik qilgan madaniyatdan hamda madaniyatning ushbu bo`laklarini

faqat qisman qabul qiluvchi, shuning uchun ham umumtashkilot madaniyatini zaiflashtiruvchi alohida madaniyat guruhlaridan tashkil topadi. Bundan tashqari, tashkilotda aksilmadaniyatlar ham bo`lishi mumkin. Tashkilot umumiy holda erishmoqchi bo`lgan narsalarni nihoyatda zo`r berib rad etuvchilar. Bunday aksilmadaniyatlar tashkilot yoki guruh a’zolaridan ba’zilarining ehtiyojlari qanoatlanmaydigan sharoitlarda paydo bo`ladi. Tashkiliy madaniyat raqobatbardoshlikni, moslashishni, ishlab chiqarishni va tashkilotni boshqarishdagi samaradorlikni oshiruvchi muhim omil hisoblanadi. U tashkilotning butun resurslari ko`zlangan maqsadlarga erishish uchun safarbar qilinishida katta rol uynashi mumkin. Tashkiliy madaniyat darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, idora xodimlari ko`rsatma, qo`llanma, to`liq sxema va mufassal yo`riqnomalarga shu darajada kam ehtiyoj sezishadi. Tashkiliy madaniyatni tashkilotning barcha bo`linmalari va alohida shaxslarni umumiy maqsadlarga to`g`ri yo`naltirishga, xodimlar tashabbusini ishga solishga, fidokorlikni ta’minlashga, munosabatlarni yengillashtirishga imkon beruvchi kudratli strategik asbob deb baholash mumkin. Shu bilan birga, agar jiddiy tashkiliy o`zgartirishlar o`tkazish talab qilinsa, tashkiliy madaniyat tashkilot maqsadlariga erishuvga to`g`anoq bo`lishi ham mumkin. Shuning uchun tashkilot menedjmenti tashkiliy madaniyatni shakllantirish, qo`llab-quvvatlash va taraqqiy ettirish masalalariga jiddiy e’tibor berishi shart. Muvaffaqiyatli rivojlanayotgan firmalar madaniyatiga xos bo`lgan qator qadriyat tamoyillarini ajratish mumkin, ular: - maqsadlarga erishishga, harakatlarga to`g`ri yo`naltirish; - iste’molchilar bilan doimiy aloqa bog`lash; - mustaqillik va ishbilarmonlik (yetakchilar va novatorlarni rag`batlantirish); - shaxsga bog`liq bo`lgan mahsuldorlik (oddiy xodim sifat va unumdorlik sohasidagi yutuqlarning asosiy manbai deb qaraladi); - boshqarish shakllarining oddiyligi va kam sonli boshqaruv ish o`rni;

- boshqarishda erkinlik bilan qat’iylikni qo`shib olib borish (firma ayni vaqtda ham markazlashgan, ham markazlashmagan tarzda namoyon bo`lib, bir tarafdan sexlar va mahsulot ishlab chiqaruvchilar guruhlari mustaqilligini kengaytiradi; boshqa tarafdan esa o`z qadriyatlariga tegishli keskin markazlashtirilgan siyosatni izchil olib boradi). Jamoadagi ijtimoiy – ruhiy muhit Jamoa ish samaradorligini ta’minlashda maqbul ijtimoiy-ruhiy muhit (IPM) yaratish va saqlab qolish nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Gap shundaki, mehnat vazifalari bajarilishi nafaqat tashkiliy ishlab chiqarish sharoitlariga, balki o`zaro munosabatlarga ham bog`liqki, bu kishi salomatligi va mehnat natijalariga katta ta’sir o`tkazadi. Ijtimoiy ruhiy muhit, aslida, hissiy-ruhiy kayfiyat bo`lib, jamoada ish jarayonida shakllanib boradi va insonlarning shaxsiy munosabatga kirishuvida o`zaro obyektiv va subyektiv aloqa bog`lash negizida qaror topadi. Bu kayfiyat ishchilarning munosabat vaziyatida ular o`rtasidagi butun aloqalarning hissiy – bo`yoqdorlik kasb etishi natijasida namoyon bo`ladi, jamoa a’zolarining qadriyatlarga yuz tutishi, odob-axloq me’yorlari va manfaatlari orqali belgilanadi. Jamoaning ijtimoiy-ruhiy muhitini kishilarning birgalikdagi faoliyatida shakllanadigan amaliy munosabatlar mahsuli, deb qarash mumkin. Bunda ijtimoiy- ruhiy muhitning moddiy va tashkiliy sharoitlarga qaramligiga urg`u beriladi. Maqbul ijtimoiy-siyosiy muhitning asosiy belgilari: - jamoadagi ijodiy muhit; - jamoa harakatlaridagi hamjihatlik va birdamlik; - “xo`jako`rsinchilik” va rasmiyatchilikning bo`lmasligi; - jamoa a’zolarining o`zaro munosabatlarida ishonch bildirish va majburlamaslik; - jamoa a’zolarining hissiy ishtiroki va o`zaro yordami; - jamoadagi yaxshi kayfiyat (hayotdan mamnunlik, ko`tarinkilik);

- ijrochilar mehnatini baholashdagi xayrixohlik va xolislik; - rahbarlar tomonidan ishchilarga tazyiq o`tkazilmasligi; - vazifalar va ishlarning holati haqida jamoa a’zolarining yetarlicha axborotga ega bo`lishi; - jamoa a’zolaridagi o`zaro talabchanlik va mas’uliyatlilik; - har bir jamoa a’zosining tashkilot(bo`linma)dagi ishlarning holati yuzasidan javobgarlikni bo`yniga olishi; - jamoaga mansublikdan qanoatlanish; - amaliy va xolis tanqid; - masalalar muhokamasida fikrlarni erkin bayon etish; - uzoq davom etuvchi, disfunksional ziddiyatlarning yo`qligi; - yuqori darajada o`zaro yordam ko`rsatish va b.sh.q. - Har qanday pog`ona menedjerlarnining doimiy amaliy vazifasi – jamoada ijtimoiy-ruhiy muhitni shakllantirish va takomillashtirishdan iboratki, unga quyidagilar kiradi: - ijtimoiy-ruhiy jarayonlar ishlab chiqish; - ijtimoiy-ruhiy jarayonlarning me’yor va me’yornomalari ijrosini hisobga olish, tahlil va nazorat qilish; - ijtimoiy-ruhiy jarayonlarni me’yorga keltirish va sog`lomlashtirish choratadbirlarini ishlab-chiqish; - mazkur tadbirlar ijrosining nazorati va uyushtirilishini yo`lga qo`yish; - jamoalar rivojlanishini ijtimoiy rag`batlantirish; - ijtimoiy-ruhiy jarayonlarni tartibga keltirish. Jamoada yaxshi ijtimoiy-ruhiy muhitni ta’minlash uchun rahbarlarning maxsus bilim va mahorati, unga munosib fazilatlari bo`lishi talab qilinadi. Rahbarlarning jamoada ijtimoiy-ruhiy muhitga ta’sir ko`rsatuvchi ko`pgina xislatlari, shaxsiy qirralaridan eng muhimlari qo`yidagilar sanaladi: ustunlik, o`ziga ishonish, vazminlik, stresslarga bardoshlilik, yaratuvchanlik, yutuqlarga intiluvchanlik, uddaburronlik, mas’uliyatlilik, ishonch qozona bilish, mustaqillik, kirishimlilik.

Maxsus chora-tadbirlar sifatida quyidagilardan foydalanish lozim: kadrlarni ilmiy asosda tanlash; menedjerlarni o`qitish va vaqtida attestatsiyadan o`tkazish; mehnat jamoalarini ishchilarning ruhiyati mosligini hisobga olib shakllantirish; jamoa a’zolari hamfikrligi va o`zaro aloqa-aralashuv ko`nikmalarini tarbiyalashga yordam beradigan ijtimoiy-ruhiy usullarni qo`llash; rahbarlikning munosib uslubi. Bundan tashqari, ish joyidagi texnika, sanitariya-gigiyena va tashkiliy unsurlar majmuasi. Mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, jamiyatdagi iqtisodiy ahvol, aholining turmush darajasi, insonlar hayotini uyushtirish, ijtimoiydemografik hamda etnikva shu kabi qator tashqi omillar ham ijtimoiyruhiy muhitni shakllantirishga o`z ta’sirini o`tkazadi. Tashkilotdagi norasmiy jamoalar Rasmiy tashkilotda, faoliyati nihoyatda mukammal tartiblashtirilgan bo`lishiga qaramay, vazifalarning barcha vositalari ham aniq belgilangan va shakllantirilgan bo`lavermaydi. Yo`riqnomalar tashkilotdagi hodisalarining barchasini qamrab ololmaydi. Bundan tashqari, hamma narsani tartibga solishga urinish ko`pincha samaradorlikni pasaytirib yuboradi. Buning sababi shuki, har qanday zamonaviy tashkilotning asosiy unsuri odamlar deb hisoblanadi, shu boisdan unga norasmiy tuzilma sifatida qarash maqsadga muvofiqdir. Bunday yondashilganda tashkilot xodimlar jamoasi, deb qaraladi. Uning asosiy unsurlari quyidagi ijtimoiy guruhlar: demografik, yosh, millatga bog`liq, kasbiy mahoratga oid va boshqalar. Ushbu ijtimoiy guruhlar orasida kishilarning nomoddiy aloqalarini yo`lga soluvchi ijtimoiy-ruhiy deb atalmish guruhlar ajralib turadi. Shunday qilib, o`z-o`zidan tashkil topgan odamlar guruhlari norasmiy jamoalar hisoblanib, ular muayyan maqsadlarga erishish uchun doimiy aloqada bo`ladilar. Ushbu maqsadlar norasmiy guruxlarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi.

Buning ustiga, yirik tashkilotlarda bitta emas, balki bir necha norasmiy tashkilot mavjud bo`ladi. Agar rasmiy tashkilot, uning tuzilmasi va turini rahbariyat oldindan o`ylangan rejaga muvofiq, ongli ravishda tashkil etsa, norasmiy tashkilot tuzilmasi va turi ijtimoiy aloqa-aralashuv natijasida vujudga keladi. Norasmiy tashkilotlarning rasmiy tashkilotlar bilan umumiy jihatlari ko`p. Ular, ma’lum ma’noda, rasmiy tashkilotga o`xshab uyushtirilgan, ya’ni iyerarxiyaga va odamlarga ta’sir o`tkazuvchi obro`li yetakchilarga ega. Norasmiy tashkilotlar yetakchilari (ular har doim ham rasmiy rahbar bo`laverishmaydi) hukmronlikka intilib, rasmiy tashkilot yetakchilaridek, guruh a’zolariga nisbatan ta’sir qiluvchi vositalar qo`llashadi. Farq shundaki, rasmiy tashkilot yetakchilari zimmalaridagi vakolatlardan madad oladilar va ixtiyorlaridagi ish vazifalari doirasida harakat qiladilar. Norasmiy yetakchilarning tayanchi ularni guruh e’tirof etishidir. O`z xatti- harakatlarida ular odamlar va ularning o`zaro munosabatlariga umid qiladilar. Norasmiy yetakchi 2 asosiy vazifani bajaradi: guruhga maqsadiga muyassar bo`lishda yordam ko`rsatish va uning mavjudligi, ijtimoiy aloqaaralashuvini qo`llab-quvvatlash. Ayrim hollarda, bu vazifalarni har xil odam – ikki yetakchi bajaradi. Norasmiy tashkilotlarning ham yozilmagan qoida yoxud axloq me’yorlari bo`ladi. Ular rag`batlantirish va jarimalar tizimi orqali mustahkamlanadi. Kishilar norasmiy tashkilot (guruh)larga bir necha sabablarga ko`ra a’zo bo`lishadi: - mazkur tashkilotga mansub bo`lish ehtiyojini sezish; - ishchilarning norasmiy tashkilotlardan va menedjerlardan oladigan yordami; - ishchilarni, masalan, nomaqbul mehnat sharoitlaridan himoya qilish. Bunda rahbarga ishonchsizlik bo`lgan taqdirda, himoya qilish vazifasining ahamiyati tobora ortadi;

- odamlarning muloqotga bo`lgan ehtiyoji. Ular o`z atroflarida ro`y berayotgan narsalarni bilishni istashadi. Biroq, ko`pgina rasmiy tashkilotlarda ularga yetarli darajada axborot yetkazilmaydi. Shu bilan birga, rahbarlar goho o`z xodimlaridan axborotni ataylab yashirishadi; - ba’zi yoshlarning obro`li manfaatlarga ko`ra birlashish va jamoaning boshqa qismidan uzoqlashish istagi; - kishilarning bir-birini yoqtirishi, o`zaro aloqasi, qarindoshlik munosabatlari. Ular o`zlari yoqtirgan odamlarga yaqinroq bo`lish uchun norasmiy guruhlarga qo`shiladilar. Norasmiy guruhlar quyidagi muammolarni keltirib chiqarishlari mumkin: - korxona faoliyati samaradorligini pasaytirish; - yolg`on ovozalar tarqatish va yangi o`zgarishlarga qarshilik ko`rsatish; - bir qator hollarda, tashkilotni masalalar hal etishdan chetga tortish; - ayrim tashkilotlarning rasmiy maqsadlar uchun emas, balqi norasmiy guruhlar va ularning yetakchilari maqsadlarini amalga oshirishga yuz tutishi. Shu bilan birga, agar guruh me’yorlari rasmiy belgilanganlaridan ustun bo`lsa, norasmiy tashkilotlar quyidagicha foyda keltirishi ham mumkin: - korxonaga sodiqlik; - jamoadagi ruhiy ko`tarinkilik; - mehnat unumdorligining tobora ortishi; - jamoa ijtimoiy yaxlitligini quvvatlash; - jamoadagi ijtimoiy tanglikning bartaraf etilishi; - ishchilarda o`ziga yuqori baho berish va o`zini hurmat qilishni quvvatlash; - qat’iy rasmiy tashkilotning kishilarga ta’sirini yumshatish. Kishilarning ishlab chiqarish munosabatlari natijasida muayyan histuyg`u, odat, kutish, yoqtirish va yoqtirmaslik paydo bo`ladi. O`zaro aloqaaralashuvlar naqadar ko`p va jadal bo`lsa, o`zaro hissiyotlar ham shunchalik kuchayib boradi. Natijada, bir-birlari bilan mustahkam bog`langan odamlar jamoasi shakllanadi. Ularda o`tgan davr tajribasini singdirgan, kishilar yuqori baholaydigan, rasmiy

me’yorlardan ko`ra ko`proq ishtiyoq bilan bajariladigan umumiy axloq me’yorlari vujudga keladi. Yuzaga kelishi mumkin bo`lgan muammolarni yechish va norasmiy tashkilotlar keltiradigan manfaatdan foydalanish uchun menedjerlar ularni tan olishlari, ular bilan ishlashlari, ularning fikrlarini inobatga olishlari, qarorlar qabul kilish va amalga oshirishga norasmiy tashkilotlarni jalb qilishlari va tezkor rasmiy ma’lumotlarni taqdim etish orqali ovozalarga barham berishlari lozim. Menedjer, bulardan tashqari, a’zolarning mavqei va roli (guruhda kim qanday o`rin egallashi) ni, shaxsiy yoqtirish va yoqtirmasliklarini, guruhlar a’zolarining qudrati va moslashuvchanlik (kim kimga ta’sir o`tkazishi, kim kimga ergashishi, kim kimning so`zlarini bajonidil eshitishga tayyor va kimga bo`ysunishini) ni bilishi shart. Menedjer faoliyati natijasiga rasmiy va norasmiy tuzilmalarning o`zaro nisbati ta’sir ko`rsatadi, negaki, u bajarilishi bevosita rasmiy ko`rsatmalar bilan yaquniy ko`rsatkichlarda namoyon bo`ladigan hattiharakatlar va ularning natijalari nisbati qanday bo`lishiga bog`liq bo`lgan ko`plab masala va vazifalarni bajarishi kerak bo`ladi. Mamlakatimizda empirik ijtimoiy tadqiqotlarni o`tkazishda tashkilotlardagi rasmiy va norasmiy tuzilmalarning birligi to`g`risidagi nizomlar ilgari surildi. Rasmiy va norasmiy tuzilmalarning o`zaro munosabatlarini tartibga keltirish masalalari amalda hal etildi. So`nggi paytlarda rasmiy va norasmiy tuzilmalarni bir-biriga moslashtirish, ularning o`zaro aloqa-aralashuvlarining uyg`unligini ta’minlash tan olinmoqda. Buni menedjerlar hisobga olishlari, mazkur tuzilmalarning o`zaro aloqa-aralashuvidan ish manfaati yo`lida foydalanishga kuch sarflashlari kerak.

Mehnat jamoalarini shakllantirish Tashkilot oldidagi muammolarni yechishga qodir bo`lgan, ishga layoqatli, mustahkam birlashgan mehnat jamoalarini yaratish nihoyatda muhim vazifa hisoblanadi. Mazkur vazifaga oid odatda tarqoq xususiyatga ega anchagina tavsiyalar mavjud. Ushbu muammoni yechishda sotsionik yondashuv ko`proq asoslangan va amalda yetarlicha yaxshi tekshirilgan, deb sanaladi. Bu fikr shakllanib bo`lgan jamoaning norasmiy xususiyatli mustahkam rollari mavjud barqaror yadrosi bo`lishidan kelib chiqadi. Mana shu yadro atrofini o`rab turgan o`zgaruvchan qobiq qismiga u yoki bu sabablarga ko`ra jamoaga mos kelmaydigan turli odamlar goh kirib, goh chiqib turadilar. Ijtimoiy-tahliliy tekshirishlar ko`rsatishicha, jamoa a’zolari norasmiy rollarining soni ko`pi bilan 8 ta bo`ladi (doimiy qatnashchilarining soni bundan ko`p bo`lganda, yadro aynan bir xil masalalarni hal etishdagi usul va tezkorlikning o`zaro nomuvofiq ikki qismiga ajraladi). Bir butun, ikkiga bo`linib ketmagan jamoaning yaxshi tuzilgan yadrosida oson farqlanuvchi norasmiy rollar ajralib turadi. Bu norasmiy rollar o`zida axborot-kommunikatsiya jihatlarining funksional timsolini namoyon etadi. Aftidan, tashqi muhit hujumiga muvaffaqiyatli bardosh berish uchun guruh har qaysi qatnashchisi zimmasiga majburiyatlarni ushbu jihatlarga mos ravishda yuklashga majbur. Bu shunday qilinishi shartki, shaxs muayyan norasmiy rolni bajarishga o`zi rozilik bildirishi, undan qanoatlanish hissini tuyishi kerak. Norasmiy guruh tuzilishining bu jarayonlari kishilar ixtiyoridan tashqarida kechadi. Mehnat jamoasida ijtimoiy-ruhiy iyerarxiya, hukmronlik piramidasining bo`lishi muqarrar. Uni jadvalda tasvirlab ko`rsatish mumkin. Piramidaning

cho`qqisi, o`rta va pastki-poydevor qismida har xil norasmiy maqomiga yarasha rollar joylashtiriladi. Ular bajaradigan vazifalariga binoan, qulaylik uchun ma’lum bir harflar bilan belgilanadi (3-rasm). Norasmiy rollarning tadqiqoti bir-biriga moslashish va tasodifan haddan oshishga ketadigan vaqtni oldindan tejab, vazifaviy jihatdan muvozanatga keltirilgan jamoani yaratishga imkon beradi. Shu bois, qanday sotsiotiplar hukmronlikning u yoki bu pog`onasiga ko`proq to`g`ri keladigan da’vogar ekanligi ko`rib chiqiladi. Норасмий роль – “етакчи”(F) F Етакчи E P I 1-нчи эшелон 2-нчи эшелон L R T S 3-rasm. Mehnat jamoasining hukmronlik pog`onasi Guruhning faqat eng nufuzli, barchaning hurmat-e’tiboriga sazovor bo`lgan a’zosigina haqiqiy yetakchi bo`la oladi. U o`zida jamoaning kuch markazini ifoda etib, uning kommunikativ kenglikdagi xattiharakatlarini ishonchli ravishda muvofiqlashtiradi. Haqiqiy yetakchi o`zini oshkora namoyish qilmaydi, hovliqma emas va hissiyotga berilmagan. Uni “xarizmatik” deb atalmish yetakchi bilan chalkashtirib

bo`lmaydi. F-yetakchi ideolog emas, pragmatik(amaliyotchi)dir. U hech kimni hech narsaga da’vat etmaydi, shunchaki, hurmat-e’tibori kuchi va dalillar mantig`i asosida kerakli vazifani bajarishga majbur qiladi. Bu rolga F funksiyasi – kuch sensorikasi (sensus lot. – his-tuyg`u, sezgi) rivojlangan ijtimoiy tiplar ko`proq da’vogar bo`lishi ehtimol. Undan so`ng birinchi eshelonning norasmiy rollari o`rin egallaydi. Avvalambor, R norasmiy roli – “guruh harakatlantiruvchisi”. Bu rolga da’vogar odam haddan tashqari ishga layoqatli va sabr-toqatli bo`lishi shart. U shaxsiy ibrati bilan boshqalarni ortidan ergashtiradi. Guruh dvigateli amalda hamisha harakatda bo`ladi, uning yalqovlik va landavurlikka toqati yo`q. U bor kuchini ish maromini qo`llab-quvvatlashga yo`naltirgan. Serharakat bo`lishiga qaramay, R rol ijrochisi guruhning norasmiy yetakchisi bo`la olmaydi. U guruhning kuch markazi emas, balki harakatlantiruvchi omilidir. R-tiplar ko`pincha boshliq bo`ladilar, biroq, bu aslida guruhiy emas, rasmiy yetakchilikning aks etishidir. Guruh dvigateli harakatni a’lo darajada tezlashtiradi, ammo uning yo`nalishini o`zgartirishga qiynaladi, bu esa kommunikativ kenglikdagi yo`naltirilishning asosiy talabiga javob bermaydi. Qadimdanoq yetakchilikning haqiqiy mezoni ko`zga tashlanmaslikdir, ya’ni yana o`sha norasmiy xarakter. Guruh dvigateli – yetakchiiga kelsak, uning mutlaqo yo`rig`i boshqa. Ushbu rol juda ko`p kuch-quvvat sarflashni talab qiladi, agar u bo`lmasa, jamoa tez so`nib, jadalligi susayadi. Bu rolga ehtimoliy da’vogarlar: R funksiyasi – ishga oid mantig`i rivojlangan sotsiotiplar. Keyingi norasmiy rol “hissiyotli jalb etuvchi” (YE). Bu guruhning eng kirishimli va tez ta’sirlanuvchan qatnashchisi. Qolaversa, uning muloqot- munosabat uslubi taskin beruvchi emas, aksincha, nihoyatda shiddatli bo`lishi shart. Jamoani tez va uyushtirilgan holda ishga jalb qilish uchun birgina obro`- e’tiborning salmog`i va harakatga majburlashning o`zi kifoya qilmaydi. Jamoani safarbar qilishning juda muhim jabhasi – “yondirish”, hissiy jo`shqinlik. Ishga his-

tuyg`ulari bilan kirishgan jamoa uni jonbozlik bilan bajaradi, odamlarning kuchi ikki baravar ortadi. Norasmiy YE rolning boshqa ikkinchi tomoni ham borki, uni “resurslarni surishtirib bilish” deb atash mumkin. Faoliyatining bu jihati bo`lmasa, hissiyotli ergashtiruvchi jamoani ortiqcha “qizdirib” yuborishi mumkin. Uning hissiyot quvvatini tashqi muhitga – aloqa o`rnatish va qo`shnilarda ro`y berayotgan barcha yangiliklar haqida axborot olishga yo`naltirish mantiqan to`g`ri bo`ladi. Raqiblar yutug`i haqidagi ta’sirchan hikoyalar odamlarni yanada qizdirib, tezroq olg`a intilishga chorlaydi. Ko`p hollarda hissiyotli ergashtiruvchi rolida YE funksiyasi – hissiyotlar etikasi rivojlanganlar ko`rinishadi. Norasmiy rollardan yana biri – “ g`oyalar generatori ” (I), g`oyatda g`ayritabiiy fikrlaydigan komanda a’zosi. Undan tashkilotning uzoq muddatga mo`ljallangan taraqqiyot strategiyasini yaratishda asoslanish mumkin bo`lgan: kelajagi porloq faraz va oldindan ko`ra bilishlar, kashfiyot va takliflarni o`rtaga tashlash talab qilinadi. Dadil zakovati hamda bilimga chanqoqligi bilan u boshqa ishchilardan farqlanadi. Uning miyasi barcha ilg`or axborotlarni o`zlashtiradi va umumlashtiradi, shu asosda o`z shaxsiy tizimini yaratadi. U doimo zakovatlilik izlanishida bo`ladi, bugungi kun tashvishlari uni aslo qiziqtirmaydi. G`oyalar generatori guruh yetakchisining aksi ekanini aniq bilish kerak. Axir bunday odamlarga xos bo`lgan o`zgacha fikrlashni kamdan-kam rahbarlar ma’qullaydilar. Axir haddan ortiq avtoritarizm ortida esa sotsionika qonunlarini oddiy nazar-pisand qilmaslik yotadi: rahbarlik usullari naqadar qo`pol va zo`raki bo`lsa, zakiylar boshida tug`iladigan reja va qarashlar tizimi ham shunchalik dadil va zavqli bo`ladi. Bundan tashqari, g`oyalar generatori nihoyatda erksevar bo`ladi, uni qat’iy grafikka bo`ysundirish va zerikarli ish bilan ko`mib tashlash mumkin emas.

G`oyalar generatori rolida, odatda, I funksiyasi – imkoniyatlar intuitsiyasi yorqin ifodalangan sotsiotiplar uchraydi. Bu vazifaviy yacheyka to`ldirilgach, jamoa birinchi eshelonidagi ekstravertlar, faollar rollari taqsimoti tugaydi. Yuqorida qayd etilganlardan keyin ikkinchi eshelonning norasmiy rollari o`rin egallaydi. Avvalo, – “tizimlashtiruvchi” (L). Mazkur rolda hammadan ko`ra vazmin, subyektiv mayllardan holi bo`lgan komanda a’zosi namoyon bo`ladi. Unga qizg`in faollik ko`rsatish emas, aksincha, o`zini sovuqqonlik bilan chetga olish, o`zaro qarama-qarshi nuqtai nazarlarni chog`ishtirish iqtidori va xolis fikr- mulohazalar bildirish talabi qo`yiladi. Mijozi bo`yicha flegmatik tizimlashtiruvchi sabotli va serhafsala bo`ladi; hujjatlar bilan ishlashni biladi, hamma narsani tartibga keltirib, yaxshi tizimlashtiradi. Bu rol “hakam” deb ham ataladi. U murosasiz bo`lishi, faqat jamoa hayotida amal qiladigan qoidalar tizimiga asoslanishi kerak. Uni og`dirib olish mumkin emas, buning hojati ham yo`q, chunki jamoa norasmiy hayotining qonunlari hammaga ma’lum, ular buzilganda beriladigan jazo - nafrat, salbiy munosabatdir, uni esa o`zgartirib bo`lmaydi. U tirik ogohlantiruvchi namuna, komanda yaxlitligining barcha ehtimoliy buzg`unchilariga qarshi ko`rgazma bo`lib qo`llanadi. Mazkur rolda ham mantiqiy, ham etik sotsiotiplar chiqishlari mumkin. Hammasi jamoaning ijtimoiy yo`nalishiga bog`liq. Asosiy vazifasiga hissiy kayfiyat, ijtimoiylik ham qo`shilgan ishchi jamoalari uchun tizimlashtiruvchi, ko`p hollarda, mantiqchi bo`ladi. Keyingi norasmiy rol “aks ettiruvchi” (T). Uning vazifasi – ro`y berayotgan voqealardagi barcha o`zgarishlar dinamikasini aks ettirishda xuddi ko`zgu kabi xizmat qilish. T roli da’vogariga qo`yiladigan talablar: zehni o`tkirlik, muhim tafsilotlarni sezish mahorati va u yoki bu usul bilan ularga ta’sir ko`rsatish, yaqinlashayotgan o`zgarishlarni jamoaning har bir a’zosiga yetkazishdan iborat. Guruhning norasmiy yetakchisi uchun axborot g`oyat foydali. Shu boisdan, aks

ettiruvchi xuddi qarama-qarshi aloqaning bo`g`inidek bo`ladi. Bu esa fursatni boy bermay, choralar ko`rishga imkon yaratadi. Madaniylashmagan jamoalarda aks ettiruvchi rolidan ruhiy eo`riqishlarga o`ta chidamli bo`lish talab qilinadi. Zo`ravonlik kayfiyati hukm surgan muhitda aks ettiruvchi ko`pincha shunchaki “jafo chekuvchi”, norozilar o`z g`azabini to`kib- sochadigan odamga aylanib qoladi. Ayniqsa, bilimbonligi va xotirasining kuchliligi bilan ajralib turuvchilarga qiyin bo`ladi. Ularni juda “burni ko`tarilgan “ “bilag`on”, o`z bashorati bilan kulfat keltiruvchi nafasi sovuq deb, kamsitadilar. Voqea-hodisalarning aks ettiruvchisi norasmiy rolini tabiatan T funksiyasi – vaqt ichki hissi rivojlangan sotsiotiplar boshqalarga nisbatan yaxshi bajaradilar. Ko`pincha “aks ettiruvchi ko`zgu” rolida Ustozning ichki his etish qobiliyati kuchli bo`lgan shogirdi ham bo`ladi. Navbatdagi norasmiy rol – uyg`unlashtiruvchi(R). Har qanday ishchan jamoaning ishtirokchilari o`rtasida o`zaro anglashilmovchilik va mojarolar bo`lib turadi. Har qanday taraqqiyot o`zaro zid taraflarning kurashi natijasida sodir bo`ladi. Bularni komanda T- qatnashchilari yaxshi aks ettiradi. To`satdan boshlangan tortishuvlarni zudlik bilan murosaga keltirish qiyin bo`lganda, odatda, komandaning L qatnashchisi, ya’ni guruh hakami uni oson bartaraf qiladi. Buni u adolat yuzasidan qilsa-da, ammo quruq rasmiyatchilik ko`rsatadi, boshqalarning dardiga qayishmaydi. Ko`ngilda hissiy qanoatlanmaslik baribir qolaveradi. Ana shunday paytlarda uyg`unlashtirish yondashuvi, ya’ni: insonga oddiy hamdardlik bildirish, u bilan chin dildan suhbatlashish salohiyati, ruhiy taranglik vaziyatini yo`qotish talab qilinadi. Guruhning R qatnashchisi tinchlik va xotirjamlik uchun javob beradi. U hushyor, tajovuzga berilmagan, o`zgalarni tushunishga moyil va kechirimli. Faolligi yetarli darajada bo`lmasa ham, o`z shaxsiy his-tuyg`u va kechinmalarini yashira oladi. Unga odamlar intilishadi, chigal hayotiy vaziyatlarda maslahat so`rashadi. Uyg`unlashtiruvchi sharofati tufayli, jamoa yaqinlik tuyg`usi asosida ichidan xuddi “yopishib qolgandek” ko`rinadi.

Ko`pgina hollarda uyg`unlashtiruvchi rolida R funksiyasi – munosabatlar etikasi rivojlangan odob-axloq sotsiotiplari ko`zga tashlanadi. Biroq, hissiyotlarga boy, qiziqqon tiplar ko`p bo`lgan jamoalarda ushbu rolni mantiqchi ham o`z zimmasiga olishi mumkin, vaholanki, haddan ziyod hissiy tig`izlikni mulohazakorlik va matonat bilan yengib o`tish - birlashtiruvchi xulqning ko`rinishlaridan biri. Norasmiy rollarning yana biri – “yetkazib turuvchi” (S). Bu jipslashgan har qanday komandaning asosiy ijrochi kuchi. Universal jamoalarda ular bir nechta bo`lishi mumkin. Bu rolga da’vogar odam o`z hududiga hokimlik hissi bilan farqlanadi. U pragmatik kayfiyatda bo`lib, o`z mehnati natijalarini sifatli shakllantira oladi va munosib taqdirlanishiga umid bog`laydi. Yetkazib turuvchi hukmronlik uchun kurashda qatnashmaydi, ikkinchi eshelon uni to`liq qanoatlantiradi. Ammo, sifatli ishni kafolatlagani holda, u o`zining shaxsiy manfaatlarini, barqaror moddiy sharoitini batamom qonuniy himoya qiladi. Komanda faoliyatidagi barcha mahsulotlarning ham moddiy, ham ma’lumotlarga taalluqli yakuniy rasmiylashtirishlari uning qo`lidan o`tadi. S funksiyasi – maishiy qulaylik sensorikasi (sezgisi) yaxshi rivojlangan sotsiotiplar yetkazib turuvchi roliga ko`proq ehtimoliy talabgorlardir. Bunda yetkazib turuvchining nafis estetik did va mohir qo`llar egasi bo`lishi nihoyatda muhimdir. Shuningdek, quyidagilarni qayd etish joizki, ijtimoiy tahlil amaliyoti jamoalar va sotsiumlar rivojida ikki bir-biriga zid yo`lning borligini tasdiqlovchi ko`plab dalillarga ega. YA’ni barqaror rivojlanish – harakat va hodisalarning ravon, birin- ketin kechishi hamda sakrashga o`xshash rivojlanish – birdan jadallashib, shuningdek, susayib turishi. Sotsionik tiplarning yarmisi masalani barqaror usullar bilan yechishga moyillik bildiradilar. Bunday tiplar sozlangan jarayonlarga yo`naltirilgandir. Ularning yutug`i o`zini-o`zi tashkillashtirish, barqarorlashtirish, birlashtirish, diqqatni bir xillikka jamlash va farqlarni pisand qilmaslik kabi yaqqol ko`ringan moyilliklardir.

Bunday jamoada norasmiy rollar taqsimoti oson, tabiiy ravishda kechadi. Rivojlanish va masalalarni hal etishning o`z xususiyatiga ko`ra qaramaqarshi ssenariyalarini namoyon etgan boshqa jamoa: bir ilgarilab ketishi, bir orqada qolishi, sakrashlar va og`ishlari bilan ko`pincha zigzagsimon xulqni namoyish etadi. Boshqacha qilib aytganda, u beqarorlik ko`rsatadi. Biroq, bu avvalgisiga nisbatan yomon degani emas, shunchaki, u boshqa ijtimoiy topshiriqqa ega. Tezlashgan-sustlashgan jamoa aniq-izlanish xususiyatiga ega. Unda jarayon yaxshi sozlanmagan, lekin barcha kuch natijaga erishishga sarflangan. Ishga layoqatli tashabbuskor mehnat jamoasini yaratish uchun quyidagilar maqsadga muvofiqdir: - favqulodda qobiliyatli ishchilarni izlash; - ko`tarinkilik ruhini bag`ishlash; - shaxsiy ibrat ko`rsatib, ortidan kishilarni ergashtirish; - topshiriq berib, harakatlar erkinligiga izn berish; - xodimlarning o`sishi uchun vaqt va mablag`lar ajratish. Bunda bir ijtimoiy doiraga mansub, turmush darajasi va oilaviy sharoiti taxminan bir xil bo`lgan a’zolardan iborat jamoalarni tarkib toptirish maqsadga muvofiqdir. Shuni ham qayd etish kerakki, o`zaro jipslashgan jamoa raqobatchilik emas, balki xodimlarning bir-birlari bilan bahamjihatligiga tayanadi. Agar ishchilar bilan o`z vaqtida ish muloqotiga oid treninglar o`tkazib turilsa, kelishuvning kommunkativ mexanizmlarini tezlashtirish mumkin. Kooperatsiya aloqalarining bo`linmalar ichi hamda bo`linmalararo sozlanishi foydali sanaladi. Norasmiy rollarning to`g`ri taqsimoti hukmronlik uchun kurashni bartaraf etib, kelishmovchiliklarning oldini oladi. Bu esa yetuk jamiyatda yuksak qadr topgan korporativ (espritdecorps) ruhni hosil qilishga imkon yaratadi. Oxir-oqibatda, aynan shular firmaning imijini belgilaydi. Shunday qilib, maqbul ruhiy muhit bunyod etiladiki, unga “insoniy munosabat” nazariyasining tarafdorlari tashkilot muvaffaqiyatining bosh omili sifatida umid bog`laydilar.

Jamoa tashkiliy xulqining diagnostikasi (tashxisi) Mehnat jamoasining unumli ishlashi uning tashkiliy xulqi va boshqaruviga muvofiq xatti-harakatlarni tashxislashni taqozo etadi. Shu maqsadda, avvalo, jamoaning ijtimoiy-ruhiy tashxisotini amalga oshirish tavsiya qilinadi. Bu esa quyidagilarga imkon tug`diradi: - tashkilotda olib boriladigan siyosatning samaradorligini baholash; - ijtimoiy-stress, xodimlar qo`nimsizligi va jamoada nizolar ro`y berishi imkonini qisqartirish manbalarini aniqlash; - jamoa faoliyatidagi “zaif joy” larni aniqlash va ularning ish bajarish samaradorligini oshirish; - kichik guruh va norasmiy yetakchilarni aniqlash; - ijtimoiy-stressning yuz berishi sabablari va manbalarini belgilash; - jamoadagi ijtimoiy-ruhiy muhitga baho berish; - jamoadagi mehnatdan qoniqish va asosiy qiziqishlarni aniqlash; - baholanayotgan xodimlarning o`ziga xos shaxsiy xususiyatlarini topish va istiqboldagi xulqini oldindan bilish. O`tkazilgan tashxisot ma’lumotlari yordamida aniq muammolarni ko`rsatish va ularni hal etish bo`yicha choralar ko`rish mumkinki, ular quyidagilarga yo`l ochadi: - birgalikda olib boriladigan ishga odamlarning shayligini oshirish; - guruh mustahkamligini kuchaytirish; - tashkilot xodimlarining o`zaro aloqa-aralashuvlarini to`g`ri yo`lga qo`yish; - bo`linmalararo aloqa-aralashuv va ma’lumot almashish sxemalarini ishlab chiqish; - bir xil vazifalarning ikki yerda aynan takrorlanishiga va vazifaviy kesishuvlarga yo`l qo`ymaslik; - talabdagi korporativ madaniyatni shakllantirish. Bu borada mehnat jamoalarining sotsiometrik tadqiqotlari:

sotsiomatritsa va sotsiogrammalar tuzish va tahlil etish ko`zga ko`rinarli o`rin egallaydi. Sotsiomatritsa shunday jadvalki, unda mazkur jamoa a’zolarining o`z jamoalari tarkibiga kirgan boshqa a’zolari to`g`risidagi muayyan masala bo`yicha so`rov ma’lumotlari qayd etiladi. 9.3-jadvalda namuna sifatida besh kishidan iborat guruhning sotsiomatritsasi havola qilingan. Sotsiomatritsa jamoa a’zolarining quyidagi tadbirlarida qo`llanadi: - xodimlarning bir nechta nomzodidan jamoa tomonidan biron-bir, odatda, rahbarlik lavozimiga tanlash; - biron loyihani ishlab chiqish yoxud amalga oshirish uchun xodimlar tanlash; - taqdirlash uchun munosib xodimlarni ko`rsatish; - jamoaning har bir a’zosiga tegishli biron xislat-fazilati haqidagi jamoaning boshqa a’zolari fikrini aniqlash, ya’ni aslida, baho berish; - guruh (jamoa) a’zolarining sotsiometrik maqomi va hissiy ta’sirchanligini belgilash. Sotsiogramma – jamoaga oid sotsiometrik tekshirish ma’lumotlarini chizmada tasvirlab ko`rsatish usuli.

3-jadval Besh kishidan iborat guruhga oid sotsiomatritsa № Ким танламоқда Кимни танламоқда 1 2 3 4 5 Танланганлар + - Жами 1 2 3 4 5 A B C Д Е х + - + _ - х + 0 + - - х 0 - + + 0 х + - - 0 + х 1 2 1 2 2 3 2 1 0 2 4 4 2 2 4 Tanlab (+) 2 2 0 3 1 olinganlar (-) 2 1 3 0 2 4 3 3 3 8 8 16 Jami Sotsiogramma tuzish uchun, dastavval, uning ramziy ishoralari belgilab olinadi, masalan: Гга nisbatan Bning ijobiy tanlovi Бга nisbatan Gning ijobiy tanlovi O`zaro ijobiy aloqa Б Б Б Б Г Г Г Г

So`ng, ma’lum savollar yordamida ijtimoiy-ruhiy tekshirish o`tkazish taqozo qilinadi. Masalan, jamoaning barcha a’zolariga (anonim ravishda): “Siz kim bilan ishni davom ettirishni istardingiz?”- deb savol beriladi. Tanlangan ramziy ishoralar asosida mazkur jamoa a’zolari javoblarining sotsiogramma ko`rinishidagi chizmasi rasmiylashtiriladi. (4- rasm). Chizmadan ko`rinib turganidek, rasmiy yetakchi “N” hisoblanadi, norasmiy yetakchi esa – “B”. Sotsiogrammani tuzish jamoa a’zolarining: - jamoa a’zolaridan kim bilan ishlashni xohlashini, ma’lum bir faoliyat bilan shug`ullanish yoxud qandaydir loyihani tayyorlashga bo`lgan istagini aniqlash; - biron bir masala yuzasidan mana shu jamoa a’zolarining har biriga nisbatan bo`lgan munosabati, ishonchini aniqlash; - ushbu jamoa a’zolarining o`zaro munosabatlarini aniqlashga imkon yaratadi. 4- rasm. “Siz kim bilan ishni davom ettirishni istardingiz?” savoliga berilgan javob natijalari Savollarning soni va ularning kombinatsiyalarini ko`paytirib sotsiomatritsa va sotsiogrammalar tuzish atroflicha tadqiqotlar o`tkazishga imkon beradi. Sotsiomatritsa va sotsiogrammalarni tayyorlash va tahlil qilish o`zaro munosabatlarning miqdoriy xususiyatilarni aniqlashda qo`l keladi. Bular sotsiometrik indekslari yoki koeffitsentlardir Ularni ikki guruhga ajratish mumkin. 293 Н А Г В Б Бошли қ

Birinchisi – xususiy sotsiometrik indekslar. Ular shaxsning jamoa a’zolariga nisbatan namoyon bo`luvchi shaxsiy ijtimoiyruhiy xususiyatlarini aks ettiradi. Indekslar guruhining ikkinchisiga: guruh indekslari kiradi, ular guruhni umumiy holda tavsiflaydi. Shaxs va guruhlarga oid indekslardan ayrim namunalar keltiramiz. Avvalo, keng tarqalgan xususiy sotsiometrika indekslari. Shunday qilib, sotsiometrika maqomi. U guruhning har bir vakiliga nisbatan guruh a’zolarining munosabatini aks ettiradi: Ovoz berish(saylash) orqali olingan i miqdori 294 N - 1 С i = . Keyin esa shaxs umumiy sotsiometrik maqomining tarkibiy qismini tashkil qilgan ijobiy va salbiy maqomlarni hisoblash ma’noga egadir. guruh a’zolari – ijobiy tanlangan I miqdori guruh a’zolari – ijobiy tanlangan I С i + = ; N - 1 guruh a’zolari –salbiy tanlangan I С i - = N - 1 . Hissiy-qiziqqonlik indeksi. U odam o`z atrofidagi guruh a’zolariga nisbatan qanday munosabatda ekani va o`z tanlovlarida qay darajada faollik ko`rsatishini tavsiflaydi: I guruh a’zolariga berilgan - ijobiy tanlashlar Еi+ = N - 1 ; I guruh a’zolariga berilgan - ijobiy tanlashlar

Е i - = N – 1 . Guruh sotsiometrik indekslari ham mavjud. Shunday qilib, sotsiometrik kogerentlik (bog`langanlik) indeksi guruhning belgilangan mezonga ko`ra bog`langanlik o`lchamini, o`zaro aloqalarning qat’iyligini, ularning belgisi va yo`nalishini hisobga olmagan holda ifodalaydi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi: Berilgan(yoki olingan) tanlashlar mikdori К = N(N – 1) . Formuladan ko`rinib turganidek, sotsiometrika kogerentligining indeksi yuqorida qayd etilgan xususiy ikki: sotsiometrik maqomi va hissiy-qiziqqonlik indekslarining o`rtacha arifmetik sonidan iborat bo`ladi. Yuqorida keltirilgan indeks va ko`rsatkichlar hisoblanishi shakllanayotgan va faoliyat yuritayotgan jamoalarni tashxislash, ishga qobiliyatli mehnat jamoalarini shakllantirishga imkon beradi. Tashkiliy axloq tashxisoti uchun, shuningdek, quyidagilardan foydalanish masadga muvofiqdir: - mehnat jamoasi faoliyatini nazorat qilish; ish o`rinlari jihozlanishi holati, xodimlar tashqi ko`rinishining tashkiliy madaniyat talablariga muvofiqligini kuzatish va b.; - xodimlar bilan test sinovlari, anketalashtirish va intervyu o`tkazib turish; - tashkilot faoliyati va xodimlar xulqini qat’iy belgilovchi hujjatlar - qayd qilingan ma’lumotlarni to`plash va tahlil qilish; - laboratoriyaviy va tabiiy tajribalar o`tkazish. Tashkilot xodimlarining boshqaruvdagi ishtiroki

Tashkilot va mehnat jamoasi boshqaruv tizimining eng muhim tavsifi jamoa a’zolarining tashkilot (bo`linma)ni boshqarishdagi ishtirokidir. Mehnat jamoalari faoliyati yuzasidan olib borilgan qator tadqiqot va kuzatishlar shuni ko`rsatmoqdaki, ishchilarning u yoki bu shaklda boshqaruvda qatnashishi quyidagi ijobiy natijalar beradi: - tashkilotning inson potensialidan foydalanishi yaxshilanadi; - ishchilarning mehnatga motivlashuvi kuchayadi; - ishlab chiqarish va mehnat samaradorligi oshadi; - o`zgartirishlar taklifi kiritilgan muhokamalarda ishchilarning o`zlari ham qatnashganlarida, ular bunday o`zgartirishlarga kamroq qarshilik ko`rsatadilar; - tashkilotda kommunikatsiya tizimi rivojlanadi, quyidan kommunikatsiya tizimi ochilib, xodimlar tomonidan rahbariyatga ko`rsatiladigan bosim susayadi. Xodimlarning boshqaruvda ishtirok etish kabi mutlaqo tabiiy istagini shu bilan asoslash mumkinki, bajaradigan ishlari va hal qiladigan masalalari doirasidan chetga chiqsa ham, ularning ko`pchligi tashkilot (bo`linma)ni u yoki bu shaklda boshqarish, tashkilotda sodir bo`layotgan jarayonlarda ishtirok etishni xohlaydilar. Gap shundaki, tashkilotda inson o`zini faqat ijro etuvchi sifatida namoyon etmaydi. U, shuningdek, ishining uyutirilishi va qanday sharoitda kechishi, tashkilot faoliyatiga ko`rsatayotgan ta’sirining qandayligi bilan qiziqadi. Faqat ayrim ishchilargina uslubi avtoritar rahbar qo`lida mehnat qilishni, nazorati kuchli vaziyatlarni ma’qul ko`radilar. Ishchilarni boshqaruvga jalb etish, qator hollarda, kundalik masalalarni hal etishda menedjerlarning hukmronlikdan ma’lum darajada bosh tortishi, kerakli vakolatlarning xodimlarga topshirilishi va muammolarni hal etishdagi javobgarlikning ularga yuklatilishi bilan bog`liq. Bu quyidagi hollarda: - ishchilar tajribaga ega bo`lib, mustaqil ishlashni xohlaganda; - inson yuqori kasbiy mahoratga erishganda; - odamlar yuksak darajada vijdonli, ongli bo`lishganda; - noaniq vaziyatlarda muammolar va ularning hal etish yo`llari quyi pog`ona kishilariga yaxshiroq ko`ringanda maqsadga muvofiqdir.

- Hozirgi zamon sharoitlarida ishchilarning boshqaruvda ishtirok etish shakllari nihoyatda rang-barangdir. Ularning eng asosiylari quyidagilardan iborat: - ishchilarning boshqaruvga oid masalalar: a) o`z faoliyati - ish tartibi, ishlarni bajarish vositalarini tanlash; b) tashkilot (bo`linma) faoliyati - mahsulot ishlab chiqarish (sotish) va h.k. lar bo`yicha qarorlar tayyorlash va qabul qilishdagi ishtiroki; - ishchilarning qarorlar tayyorlash, qarorlar qabul qilish uchun zaruriy axborot- ma’lumotlar to`plash, maqsadni o`rtaga tashlash, vazifalarni aniqlash va ishlarni tashkil qilishga jalb etilishi; - ishchilarga mahsulot sifati va hajmi yuzasidan nazorat huquqi beriladi; shunga yarasha yakuniy natija bo`yicha javobgarligi belgilanadi; - ishchi vakillari korporatsiyalar direktorlari kengashi ishida qatnashadilar; - moddiy rag`batlantirish bo`yicha, xususan, mahsulot sifatini yaxshilash, mehnat ishlab chiqarishini o`stirish va h. k. lardan kelib chiqqan holda, ishchi kengashlari (ishchi va boshqaruvchilarning qo`shma qo`mitalari) tashkil qilinadi va faoliyat olib boradi; - xodimlar o`z tasarruflaridagi ishlarni, tashkilot va bo`linmalarning ishlarini takomillashtirishga oid takliflar kiritishda qatnashadilar; - ishchilarga ishchi guruhlarini tashkil qilish huquqi beriladi. Bunda, aslida, nafaqat o`zining shaxsiy ishi, balki ishda kimlar bilan sherikchilik qilgan bo`lsa, ularning ishi yuzasidan ham qaror qabul qilish huquqi beriladi. Amalda partisipativ boshqaruvlarni olib borishning bu yo`nalishlari chambarchas bog`liq bo`lib, bir-birini yaxshi to`ldirgani bois, odatda, muayyan uyg`unlikda qo`llaniladi. Bundan tashqari, mana shu yo`nalishlarning o`zaro uyg`unlashuvi o`zining samarasini ko`rsatishi mumkinki, ularning barqaror turlaridan partisipativ boshqaruvning aniq shakli sifatida foydalaniladi. Boshqaruv faoliyatining eng muhim ko`rinishini bajarishda, ya’ni boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul qilishda tashkilot ishchilari ishtirokini ko`rib chiqish mumkin. Bunda ishtirok etishning uch darajasini ajratish kerak.

Birinchisi – tayyorlanayotgan qarorlar uchun takliflar berish. Bu borada tashkilot tuzilmasi va boshqa o`zgarishlarga oid takliflar berish talab qilinmaydi. Rahbariyati markazlashtirilgan korxonalarga nisbatan ham shunday yondashuv tatbiq qilinadi. Ishtirok etishning ikkinchi darajasi – qarorlarning alternativ variantlarini ishlab chiqish. Bunda ana shu masalalarni hal etish uchun tashkilotda maxsus tuzilmalarni tarkib toptirish talab qilinadi. Vaqtinchalik yoxud doimiy qo`mitalar va komissiyalar tuzish yo`li bilan mazkur vazifa amalga oshiriladi. Xo`jalik hisobidagi yoki ixtiloflarga oid komissiyalar (Rossiya korxonalarida), ishchi guruhlariga kadrlar tanlash qo`mitalari (Amerika korxonalarida), sifat to`garaklari (Yaponiya korxonalarida) bunga yorqin misol bo`lishi mumkin. Ishtirok etishning uchinchi darajasi – alternativ variantlardan qarorlarni uzil- kesil tanlab, qabul qilish. Bunda ilmiy-texnikaviy, texnik-iqtisodiy va boshqarish xususiyatiga ega maxsus kengashlar ishi shakllarida boshqaruvda ishtirok etishni amalga oshirish ko`zda tutiladi. Ushbu kengashlar tarkibiga, odatda, rahbar pog`onasidan pastki, boshqaruvning quyi pog`onasidagi shaxslaridan qabul qilish huquqi beriladi. Mazkur kengashlar: - o`zlariga bo`ysunadigan bo`linmalarning tashkilot boshqaruvining boshqa pog`onalari bilan mos siyosati (qoidalar va protseduralar) ni belgilaydi; - kengash tegishli bo`lgan rahbarga bo`ysunadigan bo`linmalar faoliyatini muvofiqlashtirishga mas’ul hisoblanadi; - boshqaruvning quyi va yuqori pog`onalari bilan hamkorlikda olib boradigan shu bo`linmalar faoliyatining integratsiyasi uchun kengash javobgardir. Shuni ham qayd etish kerakki, kengashlar o`zlariga qaram bo`linmalar nomidan emas, balki faqat o`z pog`onalarida ro`y beradigan jarayonlar yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Qator hollarda, aslida, rahbarlar qoshida tuzilgan kengash qarorlari ularning o`zi bajarilishi majburiy hisoblanadi.

Ba’zi kengashlarga hisobdor rahbar faoliyatini baholash va ma’qullash vazifasi topshiriladi (ishdan bo`shatish huquqi yuqori pog`ona rahariyati vakolatida qoladi). Ishchilarning boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul qilishdagi ishtiroki: - ko`rilayotgan qarorlarda alternativ variantlar sonini ko`paytirishga; - muammolarni muhokama qilishda katta tajriba orttirishga; - tashkilotning tashqi va ichki muhitiga beriladigan baholarning turlicha bo`lishiga; - oqibat-natijada qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlari sifatining yaxshilanishiga yordam beradi. Shunday fikr ham mavjudki, korxona pog`onasidagi qarorlarni qabul qilish jarayonida yollanma ishchilar soni qanchalik ko`p bo`lsa, mehnatkashlarning manfaatlari shunchalik to`liq aks ettiriladi. Bunda, odatda, faqat kamchilikni tashkil qilgan faollargina qatnashadi. Demak, ishlab chiqarish kengashlari tarkibini kengaytirish emas, balki boshqaruvda ishtirok etishning boshqa shakllari ustida izlanishlar olib borish kerak. Nemis olimlari (46) boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul qilishda ishchilar ishtirokining quyidagi ehtimoliy variantlarini ajratib ko`rsatadilar (ishtirok etishning o`sib borish darajasiga ko`ra): - rahbar buyruq chiqarilguncha, qo`l ostidagi ishchilarini o`zining qarorlari to`g`riligiga ishontirish uchun harakat qiladi; - rahbar qaror qabul qiladi, biroq, ishchilar savol berishiga yo`l beradi, javob bilan esa ishchilarning qo`llab-quvvatlashiga erishadi; - rahbar qaror qabul qilinguncha, o`z ishchilarining bildirmoqchi bo`lgan fikrlarini eshitadi; - guruh (jamoa) birgalikda ishlab chiqqan qarorlari sirasidan takliflar tayyorlaydi, rahbar esa yakunlovchi qarorni qabul qiladi; - rahbar muammoni tahlil qilib, uning qabul qilish chegarasini aniqlab bergandan so`ng, guruh (jamoa) qaror qabul qiladi; - guruh (jamoa) qarorlar qabul qiladi, rahbar esa guruh ichi va tashqarisida o`zaro muvofiqlashtiruvchi rolini amalga oshiradi.

Jahon tajribasi boshqaruvda xodimlar ishtirokiga oid boy tajriba orttirgan. Bunga mustaqil birlashmalar, ya’ni mehnatkashlarning ancha keng tarqalgan muxtor brigadasi, sifat to`garagi (Yaponiyada ular 50-yillarning boshida, Yevropada esa o`tgan asrning 80-yillaridan boshlab qaror topgan) ishchi guruhlarini misol keltirish mumkin. Bular o`zini o`zi boshqaruvchi tashkiliy tuzilmalar bo`lib, vakolati doirasida faoliyatini rejalashtiradi va ularning natijasi yuzasidan nazorat olib boradi. A’zolarining soni o`nta yoki undan kamroq bo`lgan bu kichik ishchi guruhlari har haftada bir marta uchrashib, bir soat davomida ishning yaxshilanishiga doir maxsus muammo va takliflarni muhokama qiladilar. Odatda quyi pog`ona rahbarlari ham bunday kengashlarda qatnashib turishadi, ammo aynan ishchilarning o`zlari bahs olib borishadi. Qarorlar qabul qilingach yoki biron-bir harakatlar tavsiya etilgach, ular rahbariyatga taqdim etiladi va albatta qo`llab-quvvatlanishi ta’minlanadi. Ishning bunday tashkil etilishiga: kasbiy mahoratga ega ishchilarning yuksak mehnat unumdorligiga erishishini maqsad qilgan, markazlashtirilgan boshqaruv tuzilmasiga oid o`zgarishlarning muhim unsuri sifatida yondashiladi. G`arbiy Yevropa mamlakatlari korxonalarida ishchilarning boshqaruvda ishtirok etish shakllari turlicha bo`lishiga qaramay, bugungi kunga kelib, uning ikki asosiy variantini ajratib ko`rsatish mumkin: - ko`proq GFRga xos, qonunlar majmuasiga asosan belgilangan ishtirok etish tizimi; - Buyuk Britaniyaga xos, ishchilarning jamoa shartnomalari va qo`shma maslahatlar asosidagi ishtirok etish tizimi. Ishchilarning boshqaruvda ishtirok etish tizimi vakillik tarkibiga ko`ra ham farqlanadi. Tegishli organlar faqatgina o`zlarining vakillaridan tarkib topsa, u yollanma ishchilarning “sof” vakilligidan iborat bo`lishi mumkin. Bu organlar korxonaning barcha ishchilari tomonidan ochiq yoki yashirin ovoz berish yo`li bilan saylanadi. Masalan: GFR, Ispaniya, Portugaliya va Gretsiya ishtirok etishning bu turi sifatida ajralib turadi. Ishtirok etishning boshqa bir turi: yollanma ishchi va ish beruvchilarning aralash vakilligiga, odatda, paritet bo`lib ishlashiga asoslanadi.

Uchinchi tipi – kasaba uyushmasi vakilligi. Bunday hollarda, kasaba uyushmasi faqat o`z a’zolarining emas, balki korxonada band bo`lgan barcha ishchilar manfaatlarini ham ifoda etadi (Buyuk Britaniya, Irlandiya, va Italiya). Umumiy fikrlarga ko`ra, ishlab chiqarish boshqaruvida ishchilar ishtirokining eng to`liq rivojlangan tizimi sifatida GFR tan olindi, u bu borada o`zining qadimiy an’analariga ega. Korxonalar pog`onasida ishtirok etish tizimining asosiy roli ishlab chiqarish kengashi ixtiyoriga o`tkaziladi. Ular kasaba uyushmasiga mansub bo`lishidan qat’iy nazar, yollanma mehnatning barcha a’zolari tomonidan saylanadilar. Hamma korxonalarda ularning tarkibi besh kishidan kam bo`lmagan holda, ish bilan band bo`luvchilar hisobiga tashkil qilinishi kerak. Ishlab chiqarish kengashi korxonaning mehnatga oid qonunlari, jamoa shartnomasi va bitimlariga amal qilish yuzasidan nazorat olib boradi. Yollanib ishlash, ishchilarning boshqa ishga o`tkazilishi va ishdan bo`shatilishga daxldor hamma qarorlarda u bilan kelishish shart. Kengash, shuningdek, ish vaqtining reglamenti (ishga, ta’tilga oid tartib), nafaqa ta’minotining ichki tizimi, tibbiy xizmat ko`rsatish, texnika xavfsizligi bo`yicha tadbirlar o`tkazishda qatnashish va b. larga taalluqli qarorlarni qabul qiladi. Bulardan tashqari, yirik kompaniyalarda kuzatuv olib borish kengashlari ham mavjud bo`lib, ularga yollanma ishchilardan vakillar kiritiladi. Ushbu kengash boshqaruvni saylaydi, uning faoliyatini nazorat qiladi va muayyan tamoyillarga asoslangan holda, masalan, ba’zi korxonalarning yopilishi yoki aksincha sarmoya ajratish bilan bog`liq masalalarni hal qiladi. Bunda yollanma ishchi vakillari aksiyadorlar vakillarinikiga o`xshash huquq va ish vazifalariga ega bo`ladilar. Kengashlar korxonaning ichki muammolari bilan shug`ullanadi, ularning yo`nalishi – bitimga kelish. Kasaba uyushmalariga esa tarmoq (tarif) bitimlarini tuzish vakolati berilgan. Vakolatlar chegarasining aniq, to`g`ri belgilanishi boshqaruvda ishtirok etishning, hatto, bir necha shakllari mavjud bo`lsa ham, ijobiy natijalarga olib keladi.

Demak, boshqaruvda ishtirok etishning turli shakllari bo`lishi mumkin. Bunda mulkdorlar va ish bilan bandlar manfaatlarining o`zaro oqilona nisbatini qidirib topish katta ahamiyatga ega. G`arbiy Yevropa mamlakatlarining tajribasi xodimlarning boshqaruvda ishtirok etishining ko`pgina shakllari qonunchilik asosidagi rasmiylashtirish va mustahkamlash talab qilinayotganini ko`rsatmoqda. Bundan tashqari, ishchilar vakillari ish beruvchidan tashkilotni qayta shakllantirish yoki tugatish masalalari to`g`risida ma’lumot olishga; ishchilarning mehnat sharoitlarini o`zgartiradigan texnologiya yangiliklarini tatbiq etishga; ishchilar tayyorgarligi va qo`shimcha kasbiy ma’lumot olishga haqli. Jahon tajribasida, shuningdek, ishchilarning sarmoya va foydada hamda firmalar boshqaruvida ishtirok etishining bir necha shakllari mavjud bo`lib, ular, xususan, quyidagilar: - ishchilar sarmoyaga sherik sifatida qatnashadilar va boshqaruv nazoratini olib boradilar; - ishchilar sarmoyaning katta qismiga egalik qiladilar va qisman nazorat olib boradilar; - ishchilar sarmoyaning kichik qismiga egalik qiladilar va boshqaruvda ham juda kam ishtirok etadilar. Ishchilarning boshqaruvdagi ishtiroki xodimlarning mulkka egalik qilishga asoslangan qatnashuvidan foydalanayotgan firmalar uchun obyektiv zarurat bo`lib qolmoqda. Qator davlatlarda shunga o`xshash tajriba qo`llab-quvvatlanmoqda. Binobarin, AQSH kongressi so`nggi yillarda, avvalo, soliq imtiyozlari yo`li bilan ishchilar mulkini rivojlantiruvchi u yoki bu shakldagi 20dan ortiq federal qonunlarni qabul qildi. Yevropa Hamjamiyati Kengashi butun G`arbiy Yevropa mamlakatlarida “ishchilar mulki” ga o`tish dasturlarini (ESOP dasturlarini) kengaytirish, ya’ni xalq korxonalarini tashkil etish bo`yicha tavsiyalar qabul qildi. Bunda, avvalambor, direktorlar kengashiga ishchilarning vakil qilinishi taxmin qilinadi. YEH(YES)

ning amaldagi nizomiga ko`ra 1975 yildan boshlab direktorlar kengashiga beriladigan ovozlarning 113 qismiga ishchilar egalik qiladilar. Qayd etish joizki, so`nggi yillarda tashkilotlar boshqaruvidagi o`tgan yuz yillikda hukmronlik qilgan teylorizmdan chekinish, tashkilotlarni rivojlantirishda zamonaviy yo`nalishlarning paydo bo`lishi tashkilotning yangi turlarini bunyod etishda ishchilarning qatnashish imkoniyatlarini jiddiy kengaytirib, taraqqiy etgan shakllarining yuzaga kelishiga yordam bermoqda.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi – Oliy Majlis Axborotnomasi, 1996 y. 2. Adizes I. Upravlyaya izmeneniyami. – SPb. Piter, 2010. 3. Amirov D.A. Organizatsionnoye povedeniye: Darslik. – M.: «Velbi», 2006. 4. Balashov A.P. Teoriya organizatsii i organizatsionnoye povedeniye: O`quv qo`llanmasi. – M.: INFRA-M, 2014. 5. Vershigora YE.YE. Menedjment: O`quv qo`llanmasi. – 2-nchi qayta ishlangan, to`ldirilgan nashri. – M.: INFRA-M, 2007. 6. Vesnin V.R. Osnovi menedjmenta: Darslik. – M.: Prospekt, 2011. 7. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menedjment: Darslik. – 5-nchi nashri., stereotip. – M.: Magistr: INFRA-M, 2010. 8. Gerchikova I.N. Menedjment: Darslik. – 4-nchi qayta ishlangan, to`ldirilgan nashri. – M.: YUNITI-DANA, 2010. 9. Gibson Dj.L., Ivansevich D.M., Donelli D.X-ml. Organizatsii: povedeniye, struktura, protsessi. – M.: INFRA-M, 2000. 10. Gluxov V.V. Menedjment: Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. – 3-nchi nashr. – SPb.: Piter, 2010.

O'xshashlar

Tashkiliy va innovatsion o`zgartirishlar sharoitida tashkiliy xulq

Tashkiliy xulqning motivatsion asoslari

Tashkiliy xulqning milliy xususiyatlari

Tashkiliy xulqning nazariy asoslari

Jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari