Tashkiliy xulqning nazariy asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

Tashkiliy xulqning nazariy asoslari

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB

Ko'chirib olish

Tashkiliy xulqning nazariy asoslari Reja: 1. Insonning tashkilotdagi xulqi nazariyasi 2. «Tashkiliy xulq» tushunchasi

Insonning tashkilotdagi xulqi nazariyasi Insonning tashkilotdagi xulqi bir-biri bilan uzviy bog‘langan ikkita tarkibiy qism: shaxsiy xususiyatlar (tug‘ma xususiyatlar va ular asosida orttirilgan xususiyatlar) va inson atrofidagi muhit ta’sirida shakllanadi. Inson xulqini ta’riflovchi turli nazariyalar ushbu tarkibiy qismlarga biron-bir rolni beradi. Ilmiy menejment konsepsiyasi. Uning asoschisi F.Teylor xodimlarni ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida, menejerlarni esa boshqaruv funksiyalarini bajaruvchi xodimlarning alohida toifasi sifatida tan olgandi. Eng yuqori mehnat unumdorligiga erishish mehnatni ilmiy jihatdan tashkil etish va me’yorlash, inson faoliyatidagi tabiiy cheklovlarni hisobga oluvchi mehnat qilish va dam olishning oqilona rejimi hisobidan ta’minlanishi kerak. Xodimlarning bir qismi halol va mas’uliyat bilan ishlaydi, boshqa qismi esa – ishyoqmaslar. Halol va mas’uliyat bilan ishlovchi xodimlar xulqiga moddiy rag‘batlantirish yaxshi ta’sir ko‘rsatadi, ishyoqmaslarga nisbatan esa qat’iy nazorat usulini qo‘llash zarur, agar ishlashni astoydil xohlashmasa, ularni ishdan bo‘shatish darkor. F.Teylor menejerlarning qo‘l ostidagilar bilan munosabatlari chog‘ida avtoritar usullar va subyektivliknii ilmiy qoidalar bilan almashtirishni talab qildi va bu ular o‘rtasida ishlab chiqarishda yuzaga keladigan nizolarni bartaraf etishini ta’kidladi. Klassik yoki ma’muriy boshqaruv maktabi. Uning asoschisi A.Fayol tashkilotni boshqarish tamoyillari va funksiyalarini yaratdi. A.Fayol xodim boshqaruv obyekti, ishlab chiqilgan boshqaruv tamoyillarining tashkilotda amalga oshirilishi hamda menejerning yuksak shaxsiy va ahloqiy xususiyatlari xodim xulqiga ta’sir etishning asosidir, deb hisoblardi. Mazkur maktab vakillari tomonidan ta’riflangan yakkaboshchilik tamoyili bunga misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin, unga ko‘ra inson faqat bitta boshliqdan buyruq olishi va faqat uning o‘ziga bo‘ysunishi lozim. Ushbu maktabning rivojlanishiga tashkilotning byurokratik tuzilishi va uni boshqarish tuzilishi nazariyasini ishlab chiqqan germaniyalik sotsiolog M.Veber (1864 – 1920) katta hissa qo‘shdi. U tashkilot huddi mashinadek ishlashi uchun

nima qilish kerak, degan savolga javob izladi. Javobni Veber har qanday vaziyatda o‘zini tutish tartib-qoidalari, har bir xodimning huquq va majburiyatlari ishlab chiqilishida ko‘rdi. Uning konsepsiyasida shaxs mavjud emas edi. Tartib-qoidalar faoliyatning barcha turlarini, xodimlar mansabi oshishini, rahbariyat qarorlarini belgilab berardi. Hokimiyatni taqsimlashning iyerarxik tizimi, aniq mehnat taqsimoti va xodimlarning ixtisoslashuvi nazarda tutildi. M.Veber fikricha, agar hamma narsa aniq yozib, yo‘lga qo‘yilsa, insonlar istaklari istisno etilsa, u holda tashkilot yuqori samarali bo‘ladi. Hayot bunday tasavvurning xato ekanligini ko‘rsatdi. Boshqaruvda insoniy munosabatlar maktabi . Uning vakillari rahbariyat o‘z xodimlari to‘g‘risida ko‘proq qayg‘ursa, xodimlarning ishdan qoniqish darajasi ortadi, bu mehnat unumdorligining oshishiga olib kelishi muqarrar, deb hisoblashardi. Ular insoniy munosabatlarni boshqarishning usullarini qo‘llashni tavsiya qilishdi. Ushbu usullar bevosita boshliqlarning samarali harakatlari, xodimlar bilan maslahatlar, ularga ishda keng muloqot qilish imkoniyatlarini taqdim etish kabilarni o‘z ichiga olishi mumkin. Garvard universiteti Biznes maktabining professori E.Meyo (1880 – 1949) insoniy munosabatlar maktabining asoschisi hisoblanadi. U xodimlar xulqiga, ularning mehnatga bo‘lgan munosabatiga jamoadagi ijtimoiy munosabatlar, guruhiy jarayonlar, rahbarlarning qo‘l ostidagilarga bo‘lgan munosabatining insoniyligi, jamoada ishlash kabi omillarning hal qiluvchi ta’sirini aniqladi. Ilmiy boshqaruv maktabi va ma’muriy (klassik) maktab vakillari inson omilining ahamiyatini tan olishsa-da, ularning bahs-munozaralari mehnatga adolatli haq to‘lash, iqtisodiy rag‘batlantirish va rasmiy funksional munosabatlarning o‘rnatilishi kabi jihatlar bilan cheklandi. Insoniy munosabatlar uchun harakat ularning inson omilini tashkilot samaradorligining asosiy unsuri sifatida to‘liq anglab yetishga qodir emasligiga javoban paydo bo‘ldi. Insoniy munosabatlar maktabi ilmiy boshqaruvga qarshi bo‘lib chiqdi, chunki unda e’tibor ishlab chiqarish haqida qayg‘urishga emas, balki insonlarga qaratildi. G‘oya

shundan iborat ediki, insonlarga e’tiborning oddiy namoyon bo‘lishi ular mehnatining unumdorligiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. E.Meyo, F.Teylordan farqli o‘laroq, agar to‘g‘ri munosabatlar yo‘lga qo‘yilsa, inson qiziqish va shijoat bilan mehnat qiladi, deb hisoblardi. Meyoning fikriga ko‘ra, menejerlar ishchilarga ishonishlari va asosiy e’tiborni jamoada yaxshi o‘zaro munosabatlarni yo‘lga qo‘yishga qaratishlari lozim. Bixeviorist olimlar tomonidan motivatsiyaning bir nechta nazariyasi ishlab chiqilishi XX asrning 40 – 60-yillarida insoniy munosabatlar maktabining rivojlanishiga turtki berdi. Shulardan biri boshqaruvda bixeviorizmning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan A.Maslouning (1908 – 1970) ehtiyojlar iyerarxik nazariyasidir. Keyinchalik menejmentda keng qo‘llanilgan ushbu nazariya «ehtiyojlar piramidasi» sifatida ma’lum. Xulqiy fanlar maktabi yoki bixevioristik maktab. Uning eng ko‘zga ko‘ringan vakillari – F.Gersberg, R.Laykert, D.MakGregor. Mazkur maktab insoniy munosabatlar maktabidan ancha yiroqlashdi. Yuqoridagi olimlarning fikriga ko‘ra, tashkilotning har bir xodimiga uning tashkilotlarni boshqarishga nisbatan xulqiy fanlar konsepsiyalarini qo‘llash asosida o‘z imkoniyatlarini anglab yetishida ko‘proq yordam ko‘rsatilishi kerak. Ushbu maktabning asosiy maqsadi inson resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish yo‘li bilan tashkilot faoliyatining samaradorligini oshirishdan iborat edi. Mazkur maktab vakillarining asosiy g‘oyasi: xulq to‘g‘risidagi fanning to‘g‘ri qo‘llanilishi alohida xodimning ham, umuman tashkilotning ham faoliyati samaradorligini oshirishga ko‘maklashishi lozim. Bunda turli xulqiy yondashuvlar va ularni amaliyotda qo‘llashni o‘rganish katta ahamiyatga ega. Gap shundaki, inson bu - boshqaruv tizimidagi eng muhim unsur, to‘g‘ri tanlangan hamfikrlar va sheriklar jamoasi esa tashkilot muvaffaqiyatining muhim sharti hisoblanadi. Ruhshunoslikning inson ruhiy tuzilishining tashqi rag‘batlantiruvchi omillarga eksperimental xulqiy reaksiyalarni o‘rganuvchi yo‘nalishi – bixeviorizmdan tashkiliy xulq fan sifatida o‘sib chiqdi. Biroq XX asr oxirida u o‘z e’tiborini

tashkilotdagi tizimli va jamoaviy ta’sirlarga, korporativ madaniyat fenomenlariga qaratgan holda, asta-sekin mutlaq bixevioristik qarashlardan yiroqlashdi. Hozirgi vaqtga kelib tashkiliy xulq nazariyasida quyidagi asosiy yondashuvlar ko‘rib chiqiladi: kognitiv, bixevioristik, ijtimoiy o‘rgatish. Kognitiv (kognitiv – fr. «tushunish», «yaratish») yondashuv – ruhshunoslikdagi inson aqliy faoliyatining birlamchiligini tan olishdan kelib chiquvchi yo‘nalish. U motivatsiya nazariyasi ishlab chiqilishida eng ko‘p qo‘llanildi. Kutish, atributsiyalar (belgi, mansublik), nazorat lokusi (yo‘naltirilganligi), maqsadni qo‘yish tashkiliy xulqning aniq maqsadga yo‘naltirilganligini tavsiflaydi. Yondashuv bilish jarayoni bilan tashkiliy xulq o‘rtasidagi bog‘liqlikni qo‘llaydi. Bixeviorizm (ingl. «xulq») – amerika ruhshunosliksidagi yo‘nalish bo‘lib, unda insonning xulqi rag‘batlantiruvchi omillarga nisbatan fiziologik reaksiyalar sifatida tushuniladi. Ushbu nazariya tashkiliy xulqning imkoniyatlarini va uning o‘zgarish chegaralarini, xodimlar xulqini boshqarish samaradorligini tahlil qilish imkonini bergan holda tashkiliy xulqning ko‘plab shakllarini ta’riflaydi. Ijtimoiy o‘rgatish nazariyasi bixevioristik va kognitiv konsepsiyalarni uyg‘unlashtiradi va integratsiyalaydi hamda kognitiv, bixevioristik va tashqi omillarning o‘zaro bog‘liqligini, interaktiv xususiyatini ta’kidlaydi. Mazkur nazariyaning ta’kidlashicha, taqlid qilish, o‘zini o‘zi nazorat qilish va shaxsning o‘z samaradorligi o‘lchamini hisobga olish asosida o‘rgatish mumkin. O‘z samaradorlik bu - shaxs tomonidan o‘zining yuzaga kelgan muammolarni uddalashga qanchalik qodirligi idrok qilinishi va shaxsning o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishga intilishi. Nazariya insonlar vaziyatni va tashkiliy xulqning u yoki bu modeli oqibatlarini xayolan modellashtirib, o‘zi uchun eng ijobiy harakatlar tarzini o‘zlashtirgan holda boshqalar misolida muayyan tashkiliy xulqni tanlashlari, o‘rganishlari mumkinligini ko‘rsatish orqali tashkiliy xulqni belgilab beruvchi omillar haqidagi tasavvurni kengaytiradi. Bixevioristik va kognitiv yondashuvlar inson xulqini tushunish, oldindan aytish va nazorat qilishga muhim hissa qo‘shdi. Ular xulqni tahlil qilish va boshqarish

mumkinligini ko‘rsatib berdi. Ijtimoiy o‘rgatish nazariyasi ularni birlashtirib, tashkiliy xulq nazariyasini kengaytirdi. Amerikalik ruhshunos K.R.Rodjers tomonidan taklif etilgan Men – konsepsiya ma’lum darajada rol o‘ynadi. Uning mohiyati har bir inson o‘z o‘ziga xosligi, o‘z “MEN”i betakrorligi, o‘zini o‘tmishda, hozirda va kelajakda qanday ko‘rishini anglashidan iborat. Men – konsepsiyasi shaxsning atrof-muhit bilan o‘zaro ta’siri jarayonida shakllanadi va xulqning o‘zini o‘zi boshqaruvi integral mexanizmi hisoblanadi. «Men-siymo»ning barqarorligi inson xulqining mantiqiyligi va barqarorliga zamin yaratadi. Inson o‘zining mohiyatini tavsiflovchi muayyan xususiyatlar to‘plamini yuzaga keltirishga va uni doimiy ravishda saqlab turishga intiladi. Shunga muvofiq ravishda o‘zining atrof-muhit bilan munosabatlarini o‘rnatadi, o‘zini o‘zi baholaydi va boshqa insonlarga baho beradi. Inson ongiga o‘z siymosini himoyalash ruhiy mexanizmlari singdirilgan bo‘lib, ular shaxsning ruhiy muvozanati va ruhiy “badastirligi” (komfort)ni saqlab turish uchun zarur. Biroq ushbu mexanizmlar shaxs tomonidan yaratilgan ichki siymoga putur yetkazuvchi tanqidiy fikrlarni qabul qilishni qiyinlashtirishi, uning tasavvuriga mos kelmaydigan obyektiv axborotni to‘sib qo‘yishi, shu bilan birga, agar ular yuzaga kelgan «Men-siymo» ga mos kelsa, noto‘g‘ri va hatto yolg‘on ma’lumotlarni so‘zsiz qabul qilishi mumkin. Rossiyada tashkiliy xulqni tadqiq etishga bag‘ishlangan dastlabki ishlar 1980- yillarning oxirida mehnat sotsiologiyasini o‘rganish doirasida paydo bo‘ldi (A.A.Dikareva, M.I.Mirskaya, 1989, N.I.Dryaxlova, A.I.Kravchenko, V.V.SHerbina, 1993). Ularda asosiy e’tibor jamoada mehnat munosabatlarini barqarorlashtirish, tashkilotning professional tuzilmasini o‘zgartirish va shaxs rivojlanishining ijtimoiy jihatlariga qaratildi. 1990-yillarda tashkiliy xulq mehnat faoliyati jarayonida shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari shakllanishi va namoyon bo‘lishini tadqiq etuvchi iqtisodiy ruhshunoslikning o‘rganish mavzusiga aylandi. Bundan tashqari, tashkiliy xulq jadal rivojlanuvchi muhitda boshqaruv obyekti sifatida ilmiy bilish va boshqaruv amaliyotining yana

bir yosh sohasi – inson resurslarini boshqarish konsepsiyasi bilan bog‘liqlikda ko‘rib chiqiladi. Mazkur konsepsiya tashkilotning eng qimmatbaho aktivi hisoblangan, tashkilot maqsadlariga erishishga hissa qo‘shuvchi insonlardan foydalangan holda raqobatbardoshlikni mustahkamlash va oshirish, qo‘shimcha qadriyatni yaratish va samarali boshqarish jarayonini yo‘lga qo‘yish tashkiliy ehtiyojiga mos keladi. Ushbu konsepsiyada insonlar yangi texnologiyalarga qaraganda kam bo‘lmagan miqdorda mablag‘ sarflanishi lozim bo‘lgan «inson kapitali» sifatida yoki o‘zining ishga sodiqligi, moslashuvchanligi, mehnati, mahorati, ko‘nikmalarining yuqori sifati va chuqur bilimga egaligi hisobiga raqobat ustunligini yaratuvchi «qimmatbaho aktiv» sifatida ko‘rib chiqiladi. Mohiyati P.Druker, J.Pol Getti va boshqalarning ishlarida bayon etilgan tizimli yondashuv tufayli tashkilotlar, mehnat jamoalari – quyidagi ko‘p sonli tizimli xususiyatlarga ega bo‘lgan murakkab tizimlardir: yaxlitlik, tuzilmaviylik, tizim va muhitning o‘zaro bog‘liqligi, mustaqillik, moslashuvchanlik, iyerarxiklik, noyoblik, dinamiklik, inertlik. Tizimlar xatti-harakatini prognoz qilish qiyin, har qanday prognoz ehtimoliy xususiyatga ega. Ularga ta’sir etish usullari ushbu obyektlarning tizimli mohiyatini, ularning umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish asosida tanlanadi. Bunda menejerlar tashkilotni, mehnat jamoasini insonlar, tuzilma, vazifalar va texnologiya kabi o‘zgaruvchan tashqi muhit sharoitida turli maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan o‘zaro bog‘liq unsurlar yig‘indisi sifatida ko‘rib chiqishlari lozim. Vaziyatdan kelib chiqib yondashish mehnat jamoasini tizimli qabul qilishga qo‘shimcha ravishda, boshqarish vaziyatini, ya’ni holatlar to‘plamini va vaziyatli omillarning insonlarning tashkilotdagi xulqiga ta’sirini hisobga olishni talab qiladi. Boshqaruvga nisbatan bunday yondashuv shuni aniqlab berdiki, tashkilot va uning atrofidagi mavjud noaniqlik, vaziyatlarning xilma-xilligi tufayli yuzaga keladigan boshqaruv vazifalarini hal etish variantlarining ko‘pligi natijasida umuman boshqaruvga nisbatan yagona universal yondashuv majud emas va bo‘lishi ham mumkin emas. Insonlar xatti-harakatini prognoz qilish uchun vaziyatning ta’sirini

va uning tizim, ya’ni jamoa, tashkilot tomonidan qabul qilinishini hisobga olish zarur. Tashkilotni, mehnat jamoasini boshqarishdagi miqdoriy yondashuv ularda kechayotgan jarayonlarni «matematizatsiyalashga», ular faoliyat ko‘rsatishining iqtisodiy-matematik modellarini yaratishga yo‘naltirilgan. Ularning faoliyatini prognoz qilish ehtimollik nazariyasiga, iqtisodiymatematik va statistik yondashuvlarga, operatsiyalarni tadqiq etish nazariyasiga asoslanishi kerak. Tashkilotlarni, jamoalarni boshqarish yuzasidan qarorlar qabul qilishda mazkur usullarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Boshqaruvga nisbatan jarayonli yondashuv boshqaruvni o‘zaro bog‘liq funksiyalarni bajarishning uzluksiz jarayoni sifatida talqin etadi: vaziyatni hamda tashkilot va jamoaning hozirgi ahvolini tahlil qilish, ular faoliyatini rejalashtirish va tashkil etish, boshqara bilish, rag‘batlantirish, rahbarlik, muvofiqlashtirish, nazorat qilish, tadqiqotlar, kommunikatsiyalar, baholashlar, qarorlar qabul qilish, xodimlarni tanlsh, muzokaralar olib borish, vakillik va h.k. Bunda har qanday zamonaviy tashkilotda insonlar xulqiga ta’sir etishda qo‘llaniladigan usullar g‘oyat xilma-xil – ma’muriy, iqtisodiy, ijtimoiyruhiy. A.Smit, J.Minserning inson kapitali nazariyasi tashkilotdagi insonlarni rivojlanishni talab qiluvchi alohida turdagi inson kapitali manbalari sifatida ta’riflaydi. Bunday kapitalni boshqarish – uni jamg‘arish, rivojlantirish va undan oqilona foydalanishni anglatadi. Insonlar xulqiga ta’sir etish usullari – o‘rgatish, iqtisodiy ta’sir etish. D.MakGregorning «X» va «Y» nazariyalari xodimlarning menejerlar ongida ustunlik qiladigan ikkita modelini ta’riflaydi. Menejerlar qo‘l ostidagilarni yo «X» nazariyaga muvofiq yoki «Y» nazariyaga muvofiq qabul qiladi. «X» nazariyaga muvofiq o‘rtacha insonga ishga nisbatan sovuq munosabatda bo‘lish (yoqtirmaslik) va imkon qadar ishlamaslik xos tabiat. Shu munosabat bilan xodimlarning aksariyatini mehnat qilishga majbur etish, ularning harakatini nazorat qilish, ularga buyruq berish yoki jazo bilan qo‘rqitish zarur.

«Y» nazariyaga muvofiq insonlar tomonidan ish jarayonida jismoniy va ruhiy energiyaning sarflanishi – inson uchun o‘yin yoki dam olish kabi tabiiy hodisa. Inson o‘ziga ma’qul bo‘lgan tashkiliy maqsadlarga erishish uchun o‘z faoliyatining yo‘nalishlarini mustaqil belgilashga, o‘zini o‘zi nazorat qilishga intiladi. Shu munosabat bilan menejerlarning vazifasi – xodimlarning mehnat salohiyatini ochish va rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratishdan iborat. 1981 yilda amerikalik professor U.Ouchi, guyoki D.MakGregorning g‘oyalarini to‘ldirib, «Z» nazariyani ilgari surdi. Yaponiya boshqaruv tajribasini o‘rganib, u har qanday tashkilot samarali boshqaruv turini taklif etishi mumkin, degan xulosaga keldi. Inson har qanday tashkilotning asosi, tashkilot faoliyat ko‘rsatishining muvaffaqiyati birinchi navbatda unga bog‘liq, degan qoida ushbu konsepsiyaning boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi. Ouchi «Z» nazariyaning asosiy qoidalari hisoblangan insonlarni boshqarishning quyidagi qoidalarini ifodaladi: • kadrlarni uzoq muddatli yollash; • qarorlarni guruhiy qabul qilish; • yakka javobgarlik; • kadrlarni shoshmasdan baholash va ularni asta-sekin ko‘tarish; • yashirincha norasmiy nazorat; • ixtisoslashtirilmagan mansab; • xodimlar haqida har tomonlama qayg‘urish; • xodimlarning o‘zini o‘zi tashkilot bilan identifikatsiyalashi. Xulq nazariyalarining sharhi shuni ko‘rsatmoqdaki, ijodiy tafakkur insonning tashkilotdagi xulqi tamoyillari haqidagi yangidan-yangi g‘oyalarni ilgari surgan holda doimiy ravishda rivojlandi. Tadqiqotlar insonning mehnat natijalaridan qoniqqanlik darajasini oshirish va mehnat unumdorligini oshirish uchun shaxslararo munosabatlarni boshqarish usullarini qo‘llash imkonini berdi. Insonning xulqi haqidagi bilimlarni tashkilotni shakllantirish va boshqarishga nisbatan qo‘llash har bir xodimning salohiyatiga muvofiq uning to‘liq talab etilishi uchun sharoitlar yaratish imkonini beradi. Albatta, xulq nazariyasining

evolyutsiyasi insonning hal qiluvchi rolini hamda uning tashkilot faoliyatidagi ijtimoiy, ruhiy va boshqa xususiyatlarini yanada ko‘proq tan olish yo‘nalishidan boradi. «Tashkiliy xulq» tushunchasi Boshqaruvning zamonaviy tizimlari uchun quyidagi holat xosdir: har qanday tashkilotning negizi, birinchi navbatda, insonlar hisoblanadi, ular tashkilot mohiyatining asosini tashkil qiladi, shu sababli tashkilotni o‘rganishda inson boshlang‘ich nuqta bo‘lishi kerak. Shuning uchun insonning tashkilotdagi xulqiga taalluqli masalalarni ko‘rib chiqishga katta e’tibor qaratilishi darkor. Insonlarning ko‘pchiligi o‘zining butun ongli hayotini tashkilotlarda o‘tkazadilar, shu boisdan ular ongli yoki ongsiz ravishda, o‘z ixtiyori bilan yoxud majburiy ravishda tashkilot hayotiga qo‘shilib, uning qonunlari bo‘yicha yashaydilar, shuningdek, tashkilotga nimanidir berib, uning o‘rniga tashkilotdan ham nimadir olgan holda tashkilotning boshqa ishtirokchilari bilan o‘zaro hamkorlik qiladilar. Shu munosabat bilan “tashkiliy xulq” tushunchchasi qo‘llaniladi. Tashkiliy xulq bu - 1. Tashkilot subyektlari (insonlar, guruhlar, jamoalar) ga ta’sir ko‘rsatuvchi va ko‘p jihatdan ularning xulqini hamda bir-biri bilan va tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatini belgilab beruvchi ruhiy, ijtimoiy va tashkiliy- iqtisodiy jihatlar va omillar to‘g‘risidagi kompleks amaliy fan. 2. O‘quv fani. Tashkiliy xulq subyektlarning va faoliyat subyekti sifatida tashkilotning o‘zining yuz berayotgan ichki va tashqi o‘zgarishlarga munosabat bildirishi usullarini aks ettiradi. Tashqi va ichki muhit omillarining doimiy ta’siriga duchor bo‘lib, tashkilot o‘zining barqaror holatini va rivojlanishini ta’minlovchi mexanizmlarni takomillashtirishga intiladi. Tashkilot uchun samarali tashkiliy xulq shunda namoyon bo‘ladiki, insonlar o‘z majburiyatlarini ishonchli tarzda va halol bajaradilar, ular ishning manfaatlari uchun o‘zgaruvchan vaziyat sharoitida o‘zlarining bevosita majburiyatlari

doirasidan tashqariga chiqadilar, qo‘shimcha sa’yharakatlarni amalga oshirib, faollik namoyish etgan holda o‘zaro hamkorlik uchun imkoniyat topadilar. Tashkiliy xulqning samaradorligiga quyidagi asosiy omillar ta’sir ko‘rsatadi: • ichki (tashkiliy): guruhning o‘lchami, rollar tarkibi va soni, guruhning maqomi, ichki kommunikatsiya, guruhdagi faoliyat maqsadlari, guruhdagi hamjihatlik va yetakchilik: tashqi muhit omillari: tashkilotning tabiiy joylashuvi, guruhning tashkilotdagi roli, yirikroq tashkilot bilan kommunikatsiyalar. Insonlarning tashkilotdagi xulqi ularning shaxsiy xususiyatlari, uning faoliyatini shakllantirish shartlarining ta’siri – ular kiritilgan guruhning o‘ziga xos xususiyatlari, birgalikda faoliyat yuritish shartlari, ular ishlayotgan tashkilot va mamlakatning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. O‘z navbatida, insonlarni tashkiliy muhitga muvaffaqiyatli qo‘shish, ularni o‘zini tutishga o‘rgatish ushbu muhitning xususiyatlariga ham, shaxslarning xususiyatlariga ham teng darajada bog‘liq. Shaxslarning xususiyatlari tabiiy xususiyatlar (organizmning fiziologik holati, yuqori asab faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari, xotira, his-tuyg‘ular, hissiyotlar, idrok qilish) hamda ijtimoiy omillar (ta’lim, tajriba, odatlar, muloqot doirasi va h.k.) ta’siri ostida shakllanadi. Har qanday shaxs quyidagilar bilan tavsiflanadi: • umumiy xususiyatlar; • o‘ziga xos xususiyatlar; • faoliyatning muayyan turiga tayyorlanganlik; • muayyan xususiyat tarzi; • yo‘naltirilganlik (ijtimoiy faollikning yo‘naltirilganligi); • biologik shartlangan xususiyatlar; • ruhshunosik xususiyatlar: faoliyat doirasi, ishlash uslubi va ruhiyat dinamikasi; • ruhiy holat.

Shaxsiy xususiyatlar ko‘p jihatdan insonga yuklangan funksiyalarni bajarishning sifatiga, uning ish uslubiga, atrofidagilar bilan munosabatga ta’sir ko‘rsatadi. Insonning tashkilotdagi xulqining eng muhim asoslari sifatida quyidagi uchta tarkibiy qism ajratiladi: • motivatsiya; • qabul qilish; • mezoniy asos. Mehnat xulqining asosida inson mehnat xulqining yo‘nalishini va uning shakllarini belgilab beruvchi motivlar, ichki intilishlar yotadi. Bir xulqning o‘zi turli motivatsion asosga ega. Motivatsiya – inson xulqini va unga ta’sir etish imkoniyatlarini tushunish uchun kalit hisoblanadi. Idrok qilish – atrofdagi olam haqidagi tasavvurlarni hosil qilish va talqin etish jarayoni. U axborotni qabul qilish va qayta ishlash bo‘yicha chala ongli faoliyatni o‘zida namoyon etadi. Idrok qilish ko‘p jihatdan subyektiv jarayon bo‘lganligi bois, u axborotning to‘liq yoki qisman buzib ko‘rsatilishi yoxud yo‘qotilishi ehtimoliga ega. Idrok qilish natijasida idrok qilinayotgan obyektga nisbatan turli xildagi subyektiv munosabatlar paydo bo‘lishi mumkin: qabul qilish, qabul qilmaslik, «tuyaqush xulqi». Idrok qilishga obyektiv hamda subyektiv vaziyatlar ta’sir ko‘rsatadi: • axborot kelib tushadigan yoki tanishuv yuz beradigan vaziyat; • real vaziyatni ko‘rish chuqurligi; • idrok qilinayotgan obyektning shaxsiy va ijtimoiy tavsiflari;  insonga xos bo‘lgan umumiy andozalar va irimlar. Idrok qilishga uning tanlash xususiyati (inson haqidagi barcha axborot ham qabul qilinmaydi), globallik (obyekt yaxlit narsa sifatida qabul qilinadi), yetarlicha tarkiblanmaganlik (asosiydan boshqa hammasi fon sifatida qabul qilinadi, o‘xshash narsalar yagona narsa sifatida qabul qilinadi, o‘xshash obyektlar ajratib olinadi va birlashtiriladi, hammasi eski tajribaga bog‘lanadi) ta’sir ko‘rsatadi.

Insonning tashkilotdagi xulqining mezoniy asosiga uning shaxsining tanlash, inson tomonidan o‘zining xulqi yuzasidan qarorlar qabul qilishini belgilovchi barqaror xususiyatlari kiradi. Insonning mezoniy bazasi quyidagi unsurlardan shakllanadi: • insonlar, voqealar, jarayonlarga moyillik; • ushbu inson xush ko‘radigan qadriyatlar yig‘indisi; • inson amal qiladigan e’tiqodlar; • inson o‘z yurish-turishida amal qilishi lozim bo‘lgan tamoyillar. Tashkilot a’zolarining shaxsiy xususiyatlarini o‘rganish zarurligi shubhasiz. Biroq, shuni yodda tutish lozimki, insonning tashkilotdagi xulqi nafaqat uning shaxsiy xislatlariga, balki uning harakatlari amalga oshirilayotgan vaziyatga ham bog‘liq. Shunday qilib, tashkilot xodimlarining xulqiga, birinchi galda, quyidagi tashqi omillar ta’sir ko‘rsatadi: • muloqot doirasi, u his-tuyg‘uli aloqalarni o‘z ichiga oluvchi shaxsiy va lavozim majburiyatlari bilan belgilanadigan xizmatga doir bo‘lishi mumkin; • insondan uning shaxsiy ruhiy xususiyatlari va boshqaruv iyerarxiyasidagi o‘rniga ko‘ra kutiladigan harakatlar yig‘indisi bilan tavsiflanuvchi rol; • maqom – atrofdagilar tomonidan mazkur subyektning shaxsiga va u bajaradigan rolga beriladigan, uning ijtimoiy aloqalar tizimidagi haqiqiy va kutilayotgan o‘rnini belgilab beruvchi baho, individning darajasi.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi – Oliy Majlis Axborotnomasi, 1996 y. 2. Adizes I. Upravlyaya izmeneniyami. – SPb. Piter, 2010. 3. Amirov D.A. Organizatsionnoye povedeniye: Darslik. – M.: «Velbi», 2006. 4. Balashov A.P. Teoriya organizatsii i organizatsionnoye povedeniye: O‘quv qo‘llanmasi. – M.: INFRA-M, 2014. 5. Vershigora YE.YE. Menedjment: O‘quv qo‘llanmasi. – 2-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: INFRA-M, 2007. 6. Vesnin V.R. Osnovi menedjmenta: Darslik. – M.: Prospekt, 2011. 7. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menedjment: Darslik. – 5-nchi nashri., stereotip. – M.: Magistr: INFRA-M, 2010. 8. Gerchikova I.N. Menedjment: Darslik. – 4-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: YUNITI-DANA, 2010. 9. Gibson Dj.L., Ivansevich D.M., Donelli D.X-ml. Organizatsii: povedeniye, struktura, protsessi. – M.: INFRA-M, 2000. 10. Gluxov V.V. Menedjment: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. – 3-nchi nashr. – SPb.: Piter, 2010.

O'xshashlar

Tashkiliy xulqning motivatsion asoslari

Tashkiliy xulqning milliy xususiyatlari

Kriminologik tadqiqotlarning tashkiliy asoslari va metodlari

Kriminologik tadqiqotlarning tashkiliy asoslari va metodlari

O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslari