Jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.5966796875 KB

Ko'chirib olish

Jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari, qamoq va ozodlikni cheklash tariqasidagi jazolarni ijro etish Reja: 1. Jarima jazosini ijro etish tartibi va asoslari 2. Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosining ijro etish asoslari va tartibi 3. Axloq tuzatish ishlari tariqasidagi jazoni ijro etish asoslari va tartibi 4. Qamoq tariqasidagi jazoning ijtimoiy-huquqiy moxiyati 5. Ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni ijro etish asoslari va tartibi

Jarima jazosini ijro etish tartibi. Jarima to‘lash muddatlari. Jarimani to‘lashdan bo‘yin tovlash oqibatlari. Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan jarima jazosining qo‘llanilishidagi o‘zgarishlar. Axloq tuzatish tariqasidagi jazoni ijro etish tartibi. Axloq tuzatish ishlari muddatini hisoblash. Mahkumlar ish haqidan davlat hisobiga chegirib qolish tartibi va shartlari. Axloq tuzatish ishlari tariqasidagi jazodan bo‘yin tovlash oqibatlari. Qamoq jazosini ijro etish tartibi va shartlari. Qamoq jazosini ijro etish muassasasi. Mahkumlarning uchrashuvlari, telefon orqali so‘zlashuvlari, posilka, yo‘qlov, banderollar hamda pul jo‘natmalarini olish hamda yuborish. Mahkumlarning yozishmalari, ularning moddiy, maishiy ta’minoti va tibbiy xizmat ko‘rsatish. Mahkumlar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlar. Qamoq uylarida mahkumlarga nisbatan qo‘llaniladigan rag‘batlantirish yoki intizomiy jazo choralarini qo‘llash. Ozodlikdan cheklash tariqasidagi jazoni ijro etish tartibi, ozodlikni cheklash muddatini xisoblash, ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tash tartibi, ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tash tartibiva shartlarini buzganlik uchun javobgarlik masalalari. Keyingi yillarda yurtboshimiz I. A. Karimovning bevosita raxbarligi va tashabbuslari bilan mamlakatimizdagi ko‘plab soxalarda bo‘lgani kabi qonunchilik tizimida xam ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy hamda huquqiy islohotlar oshirilmoqda. Jinoyatchilikning o‘sishi esa nafaqat islohotlar yo‘liga to‘siq bo‘lishi, balki davlatning rivojlanishiga ham tahdid tug‘dirishi, shubhasiz. Bu kabi o‘zgarishlar negizida hoh u jinoyatchi, hoh u mahkum bo‘lsin, avvalo inson omili, uning huquq va manfaatlari yotadi. Zotan, inson islohotlar uchun emas, balki islohot insonlarga xizmat qilmog‘i darkor. Shu nuqtai nazardan olib qaraydigan bo‘lsak, jinoyat sodir etib, jazoni ijro etuvchi joylarda saqlanayotgan mahkumlarni jamiyatdan, boshqacha qilib aytganda yaqinlaridan, oilasidan ajratmagan holda saqlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Jazoning bunday turidan asosan ikkita maqsad ko‘zlanadi:

Birinchidan, garchi bu shakldagi jazolar mahkumni, to‘g‘rirog‘i, uning sodir etgan qilmishini qoralasa-da, ammo tarbiyaviy xarakterga ega. Ikkinchidan, bunda mahkum o‘zining sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmishidan pushaymon bo‘lib, tegishli xulosa chiqarib oladi. Ingliz qonunchiligi jazoning tushunchasi va uning maqsadlarini o‘z ichiga olmasa ham, jinoyat huquqi nazariyasida bu masalalar mashhur ingliz faylasuflari va huquqshunoslari tadqiqotlarining predmeti bo‘lib kelgan. Jazo nimaligi va uning maqsadlarini aniqlashda birinchi qatorda falsafiy xususiyatga ega bo‘lgan masalalar ko‘zga ko‘rinadi. Mashhur britaniyalik faylasuf X.Xartning fikricha, «Jazo ijtimoiy nazoratning usuli bo‘lib, u huquq tomonidan majburan o‘rnatilgan chegaralarda turli sohalarda yakka erkinlikning maksimal darajasini belgilaydi. Birok jinoiy jazoning kuchga kirishi o‘zini tutishning belgilangan standartlarini e’lon qilish va shu standartlardan chetga chiqqanlik uchun jazo choralarini qo‘llashda ifodalanadi». X.Xart o‘zining boshqa asarlarida ham jazoning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatishga urinib ko‘rgan: jazo og‘riq yoki boshqa oqibatlarda ko‘rinishi kerak; jazo huquq normalari (me’yorlari)ni buzganlik uchun qo‘llanilishi kerak; jazo huquqbuzarlikni sodir etgan aniq yoki taxmin qilinayogan huquqbuzarga nisbatan qo‘llanilishi kerak; jazo huquqbuzarga begona bo‘lgan shaxslar tomonidan ijro etilishi lozim; jazo huquqiy tizim tomonidan vakolat berilgan qaysi hokimiyatga huquqbuzarlik qaratilgan bo‘lsa shu hokimiyat o‘zi tomonidan qo‘llanilishi va ijro etilishi lozim; X. Xartning fikriga ko‘ra, u tomonidan taqdim etilgan sxema umumg‘oyaviy xususiyatga ega va bu sxema nafaqat jinoyat huquqi, balki huquqning boshqa tarmoqlarini xam o‘z ichiga qamrab olishga qaratilgan.

Amerika federal shtatlarining qonunchiligida jazo tushunchasi uchramaydi va bu tushuncha ba’zida sud amaliyotida va doktrinasida beriladi. Buning sababi deb Amerika huquqbuzarlarining jazo tushunchasi jazo tushunchasi o‘z- o‘zidan bor narsaga qarashlarini ko‘rsatishi mumkin. Ma’lum mualliflar jazo tushunchasini berishga harakat kilishgan. Masalan, J. Dressler «Jazo» tushunchasining to‘liq, har qanday tanqiddan xalos bo‘lgan variantini berish mumkin emas deydi, shu paytning o‘zida «Shaxs shundakim jazoga uchraydiki, qachon davlatni maxsus vakili jinoyat qilishi uchun aybdor deb topilishi to‘g‘risida hukm asosida ushbu shaxsga nisbatan atayin zarar yetkazadi va boshqa turdagi qiyinchiliklarga uchratadi», deb yozadi. Yana bir olim G. Pekkerning fikricha «jazo» o‘z belgilariga ega: u qayg‘urishi va boshqa noxush axvolga olib keladi; huquq normasini buzilishi natijasidir; unga sodir etgan huquqbuzarligi uchun ma’lum shaxs uchraydi; u o‘zi javobgarlikka tortilayotgan shaxslar tomonidan taynilanadi; u «tashkil etilgan va unga karshi jinoyat sodir etilgan huquqiy tizim tomonidan» tayinlanadi va amalga oshiriladi. Jazo maqsadlariga qonunchilik hujjatlarida ancha ko‘p e’tibor berilgan. Buning sababi jinoyat huquqining o‘tkazilgan islohoti bilan bog‘liq bo‘lsa kerak, chunki bu narsa jazo instituti rivojlanishiga ham anchayin turtki beradi. Amerika jinoyat huquqiy adabiyotida jazoning maqsadlari haqida juda ko‘p nazariyalar mavjud. Ularni guruhlashtirish va umumiylashtirish natijasida 4-5 ta konstitutsiyani chiqarish mumkin. Shu sababli bo‘lsa kerak, Amerika Konstitutsiyasi 200 yildan (1787y.) ortiq davr mobaynida harakatda bo‘lib turgan yagona qonun hujjati hisoblanadi.

Jazoning eng eski, an’anavy maqsadi – jinoyat uchun jazolash. Bu qarashning yorqin tarafdori I.Kant bo‘lgan va u jazoni «talion prinsipi-tenga tengini olish yuli eng yaxshi va foydali nazariya» deb hisoblagan. Eng kup tarqalgan tanqid sifatida bu nazariyani «jazo shakliligidir va u axloqiy jihatdan noo‘rindir» deyishadi. 1970 yillarning o‘rtalariga kelib aniq jazolar tizimi AQShning Men, Kaliforniya, Indiana va boshqa shtatlarda paydo bo‘la boshladi. Masalan, Kaliforniya shtatida sudya og‘irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi hollarni inobatga olib, qonunda belgilangan sanksiyani aniqlashtirib, hukm chiqarishga haqlidir. Bunga misol qilib aytganda, sudya 6 yil qilib belgilangan qamoq jazosiga 1 yil qo‘shishi yoki olib tashlashi mumkin. Amerika jinoiy-huquqiy doktrinasi «jazolar tizimi» tushunchasiga ega emas. Jazoning asosiy turlari sifatida ko‘pchilik shtatlarda – umrbod ozodlikdan mahrum qilish, federatsiya miqyosida esa qamoq jazosi, probatsiya va jarima qaraladi. Ko‘pincha jazo sifatida yetkazadigan zararni qoplash, biron-bir huquqdan mahrum qilish va mol-mulkni musodara qilish qo‘llaniladi. Ko‘pgina shtatlarda qisqa muddatli ozodlikdan mahrum qilish o‘rniga ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullantirish chorasi qo‘llaniladi (kasalxonada sanitarlik kilish, park va xiyobonlarda farroshlik bilan shug‘ullanish va hokazo). Fransiya qonunchiligida jazo tushunchasi, uning maqsadlari va mantiqiga tushuncha berilmagan va jazo tizimigina belgilab qo‘yilgan. Ular jinoyat va boshqa huquqbuzarliklar uchun tayinlanishi mumkin. Yangi Fransiya jinoiy- huquqiy nazariyasida ikki konsepsiya to‘qnashib kelmoqda: hozirgi kunda jazo; yangi jamiyatni ijtimoiy muhofaza qilish;

Hozirgi kunda jazo – jamiyatning jinoyatga bo‘lgan reaksiyasi bo‘lib, u odatda ikki maqsadni ko‘zlaydi:  jazolash;  qo‘rqitish; Fransiyada jazo xech kanday yumshatish, shartli muddatdan ozodlikka chiqarish va va shunga o‘xshash ishlarsiz sudya belgilab qo‘ygan tartibda o‘talishi kerak, aks holda u o‘z mohiyatini yo‘qotadi. 2)Jamiyatni yangi ijtimoiy muhofaza qilish nazariyasining tarafdorlari jazoni bunday tushunishga qarshi chiqadilar. Ular «jazolarning asosiy maqsadlaridan biri deb jinoyatchini qayta tarbiyalash, uni yo‘lga solish», deb hisoblashadi. Germaniya Jinoyat Kodeksida jazo tushunchasi uchramaydi, lekin doktrina jazo tushunchasini uning maqsadlariga ko‘ra ancha aniq belgilab bergan. Shunga asosan Germaniya jinoyat huquqi doktrinasining vakillari XIX asrdan boshlab jazolar nazariyasining mutlaq va nisbiy maktablariga bo‘linganlar. Absolyutlarga asosiy maqsad – jazolash bo‘lsa, nisbiylarga – qo‘rqitishdir. Amaldagi GFR JKsida qilmishning huquqiy holatlari haqidagi jinoiy-huquqiy holatlari haqidagi jinoiy – huquqiy qoidalari kiruvchi uchinchi bo‘lim bor. Ushbu bo‘limning «Jazo» deb ataluvchi birinchi bobida tabiatiga ko‘ra asosiy bo‘lgan ikkita jazo haqida so‘z ketadi: ozodlikdan mahrum etish; jarima. GFR JKsining o‘ziga xos xususiyati – huquqiy oqibatlar tizimidagi qo‘shimcha oqibatlar instituti. Ular qaroriga belgilangan mansablarni egallashni ta’qiqlash, ommaviy saylovlarda erishilgan huquqlardan foydalanish huquqini olib kuyish, ovoz huquqiga ega bo‘lmaslik kabilar kiradi.

Yaponiya jinoyat huquqida va jinoyat-huquqiy amaliyotida jazolash – o‘ch olish funksiyasi (jinoyatga munosib bo‘lgan) hamda axloqiy javobgarlikka tortish funksiyasini amalga oshiradi, lekin amaliyotda ijtimoiy harakatda jinoiy jazoga qayta tarbiyala chorasidek qaraladi. Jazolash – o‘ch olish sifatida shaxslarning normativ ongiga chiqarib, jinoyatchiga achinish va o‘zini o‘rgatish hissiyotiga erishadi. Shu sabablardan ijtimoiy kafolatlar va qayta tarbiyalashga yetarli bo‘lgan jazolarni tayinlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Jinoiy jazolarga Yaponiya JKsining II bobi bag‘ishlanib, uning 9-moddasi jinoiy sanksiyalarni asosiy va qo‘shimchalarga bo‘linganligini ko‘rishimiz mumkin. U yoki bu moddada belgilangan jazo «qonuniy jazo» (xoteykey) deb nomlanadi, unda jinoyatchining qaysi asoslarga ko‘ra jazoga tortilishi ko‘rsatiladi. Mahkumni jamiyatdan ajratmagan holda jazo turlariga jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari berish, harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish jazolari kirib, bu jazolar tushunchasi, ularning ijro etish asoslari va tartibi to‘g‘risida quyida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Jarima jazosini ijro etish tartibi va asoslari Jarima tariqasidagi jazoni ijro etish tartibi V bob, 19-20 moddalarni o‘z ichiga oladi. Jazo tizimida jarima eng yengil va samarali jazolardan biri bo‘lib, uni belgilash asoslari va ijro etish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi va Jinoyat-ijroiya kodeksida aniq ko‘rsatilgan. Jinoyat-ijroiya kodeksining 19-moddasida jarima tariqasidagi jazoga hukm qilingan shaxs jarimani hukm qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab uch oylik muddat ichida ixtiyoriy ravishda to‘lashi shart. Agar belgilangan muddatda jarimani to‘liq miqdorda to‘lashga mahkumning imkoni bo‘lmasa, sud uning iltimosnomasiga ko‘ra hukmning ijrosini Jinoyat-protsessual kodeksining 533-

moddasida belgilangan tartibda kechiktirishi yoki jarimani bo‘lib-bo‘lib to‘lashga ruxsat etishi mumkin. 20-moddada esa mahkumning jarimani to‘lashdan bo‘yin tovlashi bu jazoni Jinoyat Kodeksining 44 va 82- moddalarida nazarda tutilgan tartibda va doirada boshqa jazo bilan almashtirishga sabab bo‘ladi. Jinoyat Kodeksining 44- moddasi jarima jazosiga bag‘ishlangan: «Jarima aybdordan davlat daromadiga Jinoyat Kodeksida belgilangan miqdorda pul undirishdir. Jarima eng kam oylik ish xaqining besh baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorida belgilanadi. Agar mahkum jazo tariqasida tayinlangan jarimani to‘lashdan uch oy mobaynida bo‘yin tovlasa, sud jarimaning to‘lanmagan miqdorini axloq tuzatish ishlari, xizmat bo‘yicha cheklash yoki qamoq tariqasidagi jazo bilan almashtiradi. Bunday xolda axloq tuzatish ishlari yoki xizmat bo‘yicha cheklash jazosining har bir oyi eng kam oylik ish haqining ikki baravari miqdoridagi jarimaga tenglashtirilib, uch yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga tayinlanadi. Qamoqning har bir oyi esa eng kam oylik ish haqining o‘n baravari miqdoridagi jarimaga tenglashtirilib, olti oydan ko‘p bo‘lmagan muddatga tayinlanadi». Jinoyat Kodeksining 82-moddasida: «Voyaga yetmaganlarga nisbatan jarima eng kam oylik ish haqining ikki baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda tayinlanadi. Mahkum jarimani to‘lashdan olti oy muddat mobaynida bo‘yin tovlasa, sud to‘lanmagan jarima miqdorini axloq tuzatish ishlari bilan almashtiradi. Bunda eng kam oylik ish haqining ikki baravari miqdoridagi jarima axloq tuzatish ishlarining bir oyiga tenglashtirilgan hisoblanadi». Umuman, jarima alternativ jazo tariqasida faqat asosiy jazo sifatida tayinlanadi. Shuningdek, jarimani olish manbai bo‘lib nafaqat oylik maoshi,

balki pensiyalar, nafakalar va jamg‘armalar ham bo‘lishi mumkin. Jarimaning miqdori mahkumning sodir qilgan jinoyatining ijtimoiy xavflilik darajasi hamda uning moddiy ahvolini hisobga olgan holda tayinlanadi, ko‘p jihatdan esa jarima qilmishning xarakteri, xavfliligi va mahkumning oilaviy sharoiti hamda farzandalari soniga ham bog‘liq. Mahkum o‘zining oylik ish haqini jarima jazosi tariqasida davlat hisobiga ham o‘tkazishi mumkin, lekin davlat hisobiga o‘tkazilayotgan oylik maosh turli xil maoshlar hisobidan to‘lanadi. Jarima sifatida to‘lanadigan pul to‘lovi soliqlardan ozod qilish uchun sabab bo‘la olmaydi. Jarima jazosiga hukm qilingan shaxs o‘zining oylik maoshidan soliqlarni, jarimani hamda o‘zining ehtiyoji uchun kerak bo‘ladigan minimal pul summasini olishi darkor. Bunda pul summasining taqsimlanishi foizlar hisobida amalga oshiriladi. Qonunda belgilanishicha, jarima jazosi sudning bankdagi hisob-raqamiga nafaqat nakd pul, balki pul o‘tkazish yo‘li bilan ham to‘lanishi mumkin. Jarima jazosini ijro etish sud hukmi qonuniy kuchga kirgan kunning ertasi kunidan boshlanadi. Bunda sud mahkumni jarimani to‘lash tartib-qoidalari bilan tanishtiradi, to‘lash muddatlarini tushuntiradi, to‘lov shakli va to‘lashdan bosh tortganlik oqibatlarini eslatib o‘tadi. Bunda sud mahkumga qonunchilikda belgilangan uch oy muddat ichida jarimani o‘z xohish-irodasiga ko‘ra to‘lash huquqini beradi. Agarda mahkum mana shu muddat mobaynida jarimani ixtiyoriy ravishda to‘lamasa unda jarima jazosini ijro etish majburiy ijroga yuboriladi. Mahkumning og‘ir kasal bo‘lib qolishi yoki shunday sabablar bilan jarimani to‘lay olmasligi ham jarima muddatini kechiktirishga yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lashga asos bo‘ladi. Bunday hollarda mahkumning oila-a’zolari, rafiqasi, vakili yoki advokatining sudga yozma ravishda ariza kiritishi lozim. Iltimosnomani tayyorlash ishlari ijrochi tomonidan barcha asoslar jamlanib umumiy xulosa tayyorlanadi va sudga taqdim qilinadi. Sud esa ijrochining xulosalari va iltimosnomada ko‘rsatilgan holatlarni e’tiborga olib tegishlicha

qaror qabul qiladi. Jinoyat Kodeksining 69-moddasiga ko‘ra jarimani to‘lash uchun mahkumning ijobiy sabablarga ko‘ra to‘lay olmaslik vaqtida ham, sud jarimani to‘lash muddatini uzaytirib borganida ham jazoni ijro etish muddati o‘tib boraveradi. Agar qonunda ko‘rsatilgan muddat o‘tib ketsa, bu holda jazoni ijro etish mumkin bo‘lmaydi. Ba’zi hollarda, mahkum jarimani to‘lashdan bo‘yin tovlashi ham mumkin. Jarimani to‘lashdan bo‘yin tovlash – mahkumning bila turib qonunda belgilangan muddatda yoki sudning bu muddatni uzaytirib bergan vaqti mobaynida uzrli sababsiz to‘lamasligi, qochib yurishi yoki turli xil asossiz bahonalar keltirishi. Bunday holda sud jarima jazosini boshqa og‘irroq jazolar – axloq tuzatish ishlari, xizmat bo‘yicha cheklash va qamoq jazosi bilan almashtirishi mumkin. Voyaga yetmaganlar jarimani to‘lashdan bo‘yin tovlasa, ularga nisbatan faqat axloq tuzatish ishlari jazo sifatida tayinlanishi mumkin. Biz yuqorida jarima jazosini bu jazolar bilan almashtirilish tartibini aytib o‘tdik. Endi esa biz ayrim xorijiy davlatlarda jarima jazosining ijro etilish tartibini quyida ko‘rib utamiz. Aytish kerakki, bunday jazo turi eng ko‘p tarqalgan davlat bu Angliya bo‘lib, sodir etilgan jinoyatlarning aksariyati jarima bilan jazolanadi. Angliya huquqshunoslari fikricha, ushbu jazo turi ham jamiyatga, ham huquqbuzarlarga mosdir. Chunki yetkazilgan zarar ham qoplanadi, ham davlat budjetiga foyda keltiriladi. Umumiy huquq bo‘yicha jarima (ozodlikdan mahrum qilish bila yoki usiz) sud xohishiga binoan belgilanadi. Statut huquqi bo‘yicha jarimani sud qonunda belgilangan hollarda va miqdorda qo‘llashi mumkin. 1973 yil jinoyat sudlarining vakolatlari to‘g‘risidagi qonunga muvofiq, sud o‘z buyrug‘ida jarimani to‘lash muddatini belgilab, to‘lov bo‘lib amalga oshirilishini ham ko‘rsatib o‘tadi. Bundan tashqari sud o‘z buyrug‘ida jarimani

qisman to‘lamasligi natijasida jazo sifatida qamoqka solishning muddatlarini ham ko‘rsatadi. Qamoqqa olish chorasining umumiy muddati o‘n ikki oydan oshmasligi kerak va bu chorani belgilash paytida sud jinoyatchining moddiy ahvoliga katta e’tibor beradi. Qonunda belgilangan jarayon jarimalarning standart shkalasi darajasidan yuqori bo‘lmagan nisbatda qo‘llaniladi. Xuddi shu jarayon 18 yoshga to‘lmagan bolasining o‘rniga ota-onalarga nisbatan qo‘llaniladi. 1991 yildagi Ingliz qonunchiligiga muvofiq jarima miqdori ikki element natijasida aniqlangan. Birinchi element – jinoyatning og‘irligiga qarab belgilanadigan jarimaning birliklari soni, ikkinchisi esa – jinoyatchining haftalik sof daromadi miqdori. Masalan, agar jinoyat 10 birlik bilan jazolanib, sof haftalik daromad 10 funt sterlingga teng bo‘lsa, jarima miqdori yuz funt serlingni tashkil etadi. Qonun jarimani tayinlash davomida sudga ayblanuvchidan uning daromadi haqidagi ma’lumotni talab qilib olishga haqli. Bunday ma’lumotni takdim etishdan bosh tortish yoki yolg‘on ma’lumotni taqdim etish alohida jinoyatlarni tashkil etadi. Mahkumning moddiy axvoli ko‘tarsa jarima darhol to‘lanishi mumkin. Amerika qo‘shma shtatlarida qonunchilik sudyalarga keng imkoniyatlar ochib berib, hattoki sudyalarni jarimani qo‘llashga chorlaydi. Bu narsa federal qonunchilik normalarining tuzilishida ham namoyon bo‘ladi. AQShda jarima har qanday jinoyat uchun ham tayinlanishi mumkin. Masalan, Ogayo shtatining Jinoyat Kodeksi odam o‘ldirish uchun ham jarima solish huquqini solib qo‘ygan. U yerda aytilishicha, bu jinoyatda aybdor deb topilgan shaxsga umrbod ozodlikdan mahrum qilish yoki umrbod qamoq jazosi tayinlanmasdan turib, ko‘pincha chora sifatida 25000 dollar sifatida jarima solinishi ham mumkin. Feloniya uchun (og‘ir odam o‘ldirishdan tashqari) jarimaning eng katta miqdori Nyu-York Jinoyat Kodeksiga ko‘ra 5000 dollar, Kentukka

Jinoyat Kodeksiga asosan esa 10000 dollar, Ogayo Jinoyat Kodeksiga asosan 20000 dollarni tashkil etadi. Federal qonunchilik odam o‘limiga olib kelgan xar kanday feloniya uchun 250000 dollargacha jarima summasini belgilab qo‘ygan. Aynan shu qonunchilikka ko‘ra jinoiy va yuridik shaxslarga nisbatan narkojinoyatlar uchun jarima miqdori astronomik raqamlarni tashkil etadi. Jarimaning keng tarqalish sababi shundaki, hokimiyat davlat g‘aznasini to‘ldirish niyati, ozodlikdan mahrum qilishning salbiy ta’sirini to‘xtatish va qamoqlardagi mahkumlar sonini kamaytirish, lekin aybdorning jarimani to‘lashga qurbi yetmasa u, albatta, qamoqka tushadi. Mulkiy jazolar orasida Fransiyada tarqalgan jazo turi bu – jarima. 1810 yilgacha jarimani jinoyatlar uchun emas, balki aybli qilmishlar va politsiyaviy buzishlar uchun belgilashgan. Hozirgi Jinoyat Kodeksida jarima jinoyatlar uchun ham belgilanishi mumkin. Lekin jarima jazosi og‘ir turdagi jinoyatlar (qasddan odam o‘ldirish, qiynoqqa solish) uchun belgilanmagan. Shu bilan birgalikda jarima jazosi mulkiy xarakterdagi jinoyatlar (o‘g‘rilik, tovlamachilik, firibgarlik, ishonchni suiiste’mol qilish)ga nisbatan hamda jamiyat xavfsizligiga qarshi jinoyat (terrorizm)larga nisbatan qo‘llaniladi. Fransuz jinoyat huquqida jarimaning ikki turi mavjud: A) Oddiy pulli jarima – jismoniy shaxsga nisbatan jinoyat sodir etgani uchun 50 mln.gacha tayinlanishi mumkin; B) Jarimaviy kunlar – davlat budjetiga mahkum tomonidan muntazam ravishda ma’lum miqdorda pul mablag‘ini kiritish majburiyati. Jarimaviy kunlar jinoyatning og‘irligiga qarab 360 kundan ko‘p bo‘lmagan muddatga belgilanadi. Retsidiv huquqbuzarlik uchun jarimaning miqdori ikki barobarga ko‘payadi. Jarimani to‘lashdan bosh tortgan jismoniy shaxs majburiy tarzda qamoqqa

olinadi, lekin bu chora voyaga yetmaganlar, 65 yoshdan oshganlar va soliq inspektori orqali jarimani to‘lay olmasligi haqidagi ma’lumotnomani taqdim etganlarga nisbatan qo‘llanilmaydi. Germaniyadagi ikkinchi turdagi asosiy jazo pulli jarimadir. GFRda jarima kunli stavkalarda belgilanadi. Pulli jarimaning kunli stavkalarining eng kami – 5 to‘lik kunli stavka bo‘lsa, eng yuqori darajasi 360 to‘liq kunli stavkalaridir. Kunli stavkaning muddati har bir holatda individual bo‘ladi. Chunki sud mahkumning shaxsiy va mulkiy holatini hisobga oladi. Kunli stavka miqdori ikki mingdan o‘n ming nemis markasigacha tayinlangan. Qator holllarda pulli jarima ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan birgalikda tayinlanadi va bu umumiy qoidadan cheklanish bo‘lib, pulli jarimaning asosiy chorasi sifatidagi huquqiy tabiatini o‘zgartiradi. Pulli jarima to‘lash qismlarga bo‘lib yoki keyinga qoldirilib to‘lanishi mumkin. Pulli jarima to‘lanmasa jarima jazosi ozodlikdan mahrum etish jazosiga almashtirilishi mumkin. Bunda ozodlikdan mahrum etishning bir kuni bir kunli pulli jarimaning stavkasi bilan teng qilib belgilangan. Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosining ijro etish asoslari va tartibi Muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazo Jinoyat Kodeksi 45-moddasida, Jinoyat-ijroiya kodeksining VI bobi 21-25 moddalarida o‘z ifodasini topgan. Jinoyat Kodeksi 45-moddasida ta’riflanishicha: «Shaxsni muayyan huquqdan mahrum qilish sud tayinlagan muddat davomida aybdorning korxonalar, muassasalar yoki tashkilotlarda u yoki bu mansabni egallashini yoxud u yoki bu faoliyat bilan shug‘ullanishini ta’qiqlashdan iboratdir. Ana shunday mansab yoki faoliyatining turi sud tomonidan ayblov hukmida ko‘rsatiladi. Muayyan huquqdan mahrum qilish aybdorning mansabi yoki ish faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan jinoyatni sodir etganligi uchun asosiy jazo tariqasida

tayinlanganada – bir yildan besh yilgacha bo‘lgan muddatda, qo‘shimcha jazo tariqasida tayinlanganda – bir yildan uch yilgacha bo‘lgan muddatga belgilanadi Agar muayyan huquqdan mahrum qilish aybdorga asosiy jazo tariqasida tayinlanmagan bo‘lsa, bunday jazo sud tomonidan ushbu Kodeks maxsus qismining tgishli moddasida nazarda tutilgan har qanday turdagi jazoga qo‘shimcha jazo tariqasida tayinlanishi mumkin Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi ozodlikdan mahrum qilish, intizomiy qismga jo‘natish yoki qamoq jazosiga qo‘shimcha jazo tariqasida tayinlangan bo‘lsa, asosiy jazoning butun muddatiga, bundan tashqari sud hukmi bilan tayinlangan muddatga joriy etiladi. Bu jazo boshqa asosiy jazolarga qo‘shimcha jazo tariqasida tayinlanganda va mahkum shartli hukm qilinganda uning muddati hukm qonuniy kuchga kirgan vaqtdan boshlab hisoblanadi». Jinoyat qonunida ham asosiy, ham qo‘shimcha jazo sifatida tayinlanadigan jazolardan biri muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi bo‘lib, buni tayinlashdan bosh maqsad muayyan kasb, lavozimi va faoliyat bilan bog‘liq holda sodir etiladigan jinoyatlarni sabablarini o‘rganib bartaraf etish va oldini olishdir. O‘z navbatida, muayyan huquqdan mahrum qilishning aniq ro‘yxati berilmaydi, sud o‘z hukmida mahkum qanday huquqlardan mahrum qilinganligini yoki qanday kasb, lavozimni egallashi mumkin emasligini aniq ko‘rsatib o‘tishi shart. Sud bu jazoni qo‘shimcha jazo tariqasida qonunda ko‘rsatilmagan hollarda ham tayinlashga haqli bo‘ladi. «Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosining ijro etilish tartibi qachondan boshlanadi?»- degan savol barchani qiziqtirishi tabiiy. Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosining ijro etilish tartibi Jinoyat-ijroiya kodeksining 21- moddasida berilgan: «Jarima tariqasidagi jazoga hukm qilingan shaxs jarimani hukm qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab uch oylik muddat ichida ixtiyoriy ravishda to‘lashi shart. Agar belgilangan muddatda

jarimani to‘liq miqdorda to‘lashga mahkumning imkoni bo‘lmasa, sud uning iltimosnomasiga ko‘ra hukmning ijrosini Jinoyat-protsessual kodeksining 533- moddasida belgilangan tartibda kechiktirishi yoki jarimani bo‘lib-bo‘lib to‘lashga ruxsat etishi mumkin». Shunisi qiziqki, bu jazo turi asosiy jazo tariqasida tayinlanganida muddatning o‘tishi hukm qonuniy kuchga kirgan kundan boshlansa, qo‘shimcha jazo sifatida tayinlanganda esa muddatning o‘tishi asosiy jazoni o‘tab bo‘lgan kunning ertasidan boshlanadi. Muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazo ijrosi mahkumning doimiy yoki oxirgi yashash joyidagi, yashash manzili noma’lum bo‘lsa mol-mulki turgan joydagi ichki ishlar organlarining jazolarni ijro etish inspeksiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Lekin, qo‘shimcha jazo tariqasida tayinlangan bo‘lsa, unda asosiy jazoning mohiyatiga e’tibor bergan holda ijro etiladi. Masalan, axloq tuzatish ishlari jazosiga qo‘shimcha jazo sifatida tayinlangan bo‘lsa, mahkum jazosini o‘tayotgan joydagi ichki ishlar organlarining jazoni ijro inspeksiyasi tomonidan ijro etiladi yoki bo‘lmasa xizmat bo‘yicha cheklash, qamoq, intizomiy qismga yoxud ozodlikdan mahrum qilish kabi jazolarga qo‘shimcha jazo tariqasida tayinlanganda jazoning ijrosi jazoni ijro etish organlari tomonidan amalga oshiriladi. Qonunda mahkum jazoni o‘tash muddatidan oldin ozod qilingan yoki jazo boshqa yengilrok jazo bilan almashtirilganda, jazo ijrosini davom ettirish mahkum yashash joyidagi inspeksiya zimmasiga o‘tadi, deb yozib qo‘yilgan. Bu bayonnoma bilan rasmiylashtirilib, mahkum yashab turgan ichki ishlar organlariga topshiriladi. Jinoyat-ixroiya kodeksining 22-moddasida ichki ishlar organlarining majburiyatlari bayon qilingan: muayyan huquqdan mahrum qilingan mahkumlarni ro‘yxatga oladi; mahkum ishlaydigan korxona, muassasa, tashkilot ma’muriyatiga va muayyan faoliyat turi bilan shug‘ullanish uchun berilgan ruxsatnomani bekor qilishga vakolatli organga hukm talablarini ijro etish to‘g‘risida xabarnoma yuboradi;

mahkumning hukmda ko‘rsatilgan ta’qiqlarga rioya etishini tekshiradi; mahkum ishlaydigan korxona, muassasa, tashkilot ma’muriyati, shuningdek, muayyan faoliyat turi bilan shug‘ullanish uchun berilgan ruxsatnomani bekor qilishga vakolatli organlar tomonidan hukm talablari qanday bajarilayotganligini tekshiradi; mahkum harbiy yoki muqobil xizmatga chaqirilgan yohud kirgan taqdirda inspeksiya hukmning nusxasini mudofaa ishlari bo‘limiga yoki mahkum xizmatni o‘tayotgan joyga yuboradi. Shuningdek, qonunda mahkum ishlaydigan korxona, muassasa, tashkilot ma’muriyatining hukmini ijro etish borasidagi majburiyatlari bayon qilingan (JIK 23-modda). Jumladan, ma’muriyat mahkumni hukmda ko‘rsatilgan jazoga ko‘ra: uch kun ichida egallash yoki shug‘ullanish huquqidan mahrum etilgan lavozimdan yoki mehnat faoliyatidan ozod qiladi: uch kun ichida egallash yoki shug‘ullanish huquqidan mahrum etilgan lavozimdan yoki mehnat faoliyatidan ozod qiladi; jazolarni ijro etish inspeksiyasiga hukm talablari ijro etilishi to‘g‘risidagi tegishli hujjatlarni ilova qiladi, xat yo‘llaydi; Qonunda, shuningdek, mahkum muqobil xizmatga chaqirilganda jazoni ijro etish ispeksiyasining vazifasi ham belgilab qo‘yilgan. Unga ko‘ra inpeksiya hukmning nusxasini mudofaa ishlari bo‘limiga yoki mahkum xizmatni o‘tayotgan joyga yuboradi. Muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o‘tayotgan mahkum o‘z navbatida muayyan huquq va majburiyatlarga ega. Hukm talablarini bajarish jazolarni ijro etish inspeksiyasiga mazkur jazoni o‘tash bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni taqdim etish, yashash va ish joyiga o‘zgarishlar yoki mehnat shartnomasi bekor qilinganligi haqida inspeksiyani xabardor qiladi.

Jamoat yoki kasbiy faoliyatning ma’lum bir turini cheklash ushbu faoliyat natijasida jinoyat sodir etib, qonunda belgilangan hollarda u bilan bog‘liq bo‘lmasa ham belgilanishi mumkin. Muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazoning muddati tugashi bilan jazoni ijro etish inspeksiyasi bu haqda bayonnoma tuzadi va bu bayonnomani mahkumga taqdim etadi. Mahkum bu bayonnomani o‘z ish joyiga topshirishi kerak. Inspeksiya takdimnomasiga binoan, mahkum jazo muddatidan avval ozod qilinishi mumkin Qo‘shimcha oqibatlar-mahkumga nisbatan amalga oshadigan va hukmda alohida belgilanmagan oqibatlar. Ular qatoriga ma’lum mansabni egallash huquqidan mahrum qilish, umumiy saylovlar natijasida paydo bulgan huquqlarni olib qo‘yish, saylash va saylanish kabilar kiradi. Muayyan huqukdan mahrum qilish jazosini belgilashdan maqsad mahkumning bevosita egallab turgan lavozimi, kasbi yoki shug‘ullanadigan faoliyati bilan bog‘liq holatlarda jinoyat sodir etilganligi sababli bunday jinoyatning davom ettirilishini yoki yana sodir bo‘lishligini oldini olish maqsadida tayinlanadi. Bu jazo ozodlikdan mahrum qilish, intizomiy qismga jo‘natish yoki ozodlikdan mahrum qilish jazosiga qo‘shimcha jazo tariqasida tayinlangan bo‘lsa, asosiy jazoning butun muddatiga joriy etiladi va uning muddati hukm qonuniy kuchga kirgan vaqtdan boshlab hisoblanadi. Muayyan huquqdan mahrum qilish qo‘shimcha jazo tariqasida tayinlangan hollarda asosiy jazoni ijro etayotgan muassasa ma’muriyati asosiy jazo muddatining tugashiga 20 kun qolganda, jazodan muddatidan ilgari shartli ravishda ozod etilganda yoki jazo yengilroqjazo bilan almashtirilganda ozod etish kuni u yashagan turar joydagi ichki ishlar bo‘limiga hukmning nusxasini yuboradi. Ozod etilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotnomada ham qo‘shimcha jazo mavjudligi ko‘rsatilishi shart. Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi to‘g‘risidagi sud hukm ijrosini nazorat qilishni tashkil etish O‘zbekiston Respublikasi IIV JIEBB ozodlikdan

mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazolarni ijro etish boshqarmasi, viloyatlar IIB, Toshkent shahar IIBB ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazolarni ijro etish bo‘limi va bo‘linmalari zimmasiga yuklatiladi. Joylarda (shahar va tumanlarda) sud hukmlarining ijrosini mahkumlarning turar joylari bo‘yicha IIBlari jazoni ijro etish inspeksiyalari tomonidan amalga oshiriladi. Muayyan huquqdan mahrum qilingan mahkumlarga nisbatan tezkor qidiruv ishlari O‘zbekiston Respublikasi IIV me’yoriy hujjatlariga asosan olib boriladi. Jazoni ijro etish inspeksiyasi xodimlari quyidagi tadbirlarni amalga oshiradilar: -mahkumlarni ro‘yxatga oladilar; -sud hukmlarining bajarilishini ta’minlash yuzasidan 5 kun ichida a)mahkum ishlaydigan korxona,muassasa, tashkilot ma’muriyatiga yoki muayyan faoliyat turi bilan shug‘ullanish uchun berilgan ruxsatnomani bekor qilish vakolatli organga hukm talablarini ijro etish to‘g‘risida xabarnoma yuboradi; b)mahkumning hukmda ko‘rsatilgan ta’qiqlarga rioya etishini tekshiradi; Shuningdek, jazoni ijro etish inspeksiyasi hukm ijrosining bajarilishini nazorat qilish davrida kamida har chorakda bir marotaba mahkum ishlaydigan korxona, muassasa, tashkilot ma’muriyati, shuningdek, muayyan faoliyat turi bilan shug‘ullanish uchun berilgan ruxsatnomani bekor qilishga vakolatli organlar hamda mahkum tomonidan hukm talablari qanday bajarilayotganligini tekshirib turadi va bu haqda ma’lumotnoma tuzib, boshqa hujjatlar bilan birga shaxsiy yig‘ma jildga qo‘shib boradi. Sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi (ajrimi, qarori) mahkumni hisbga olish uchun asos bo‘ladi. Suddan, ozodlikdan mahrum qilish joylaridan kelib tushgan hukm nusxalari IIB ro‘yxatiga olinib, rahbariyatning yozma ko‘rsatmasiga binoan jazoni ijro etish inspeksiyasi xodimiga topshiriladi.

Shu kunning o‘zida jazoni ijro etish inspeksiyasi tomonidan mahkumlarni hisobga olish jurnalida qayd qilinib, unga nisbatan yig‘ma jild ochiladi. Bundan tashqari, inspeksiya hukm chiqargan sudga mahkumning hisobga olinganligi to‘g‘risida zudlik bilan xabarnoma, ichki ishlar bo‘limining pasport bo‘limiga mahkumlarning turar joyini o‘zgartirish hollarini nazorat qilib turish uchun qo‘riqchi varaqasi to‘lg‘azib yuboradi. Sud tomonidan tayilangan jazoni ijro etishda pasport bo‘limi xodimlariga ham ma’lum majburiyatlar yuklanilishi tabiiy. Ular muayyan huquqdan mahrum qilingan mahkum turar joyidan ro‘yxatdan o‘tmoqchi bo‘lganida bu haqida jazoni ijro etish inspeksiyasiga darhol xabar qiladi hamda nazorat varaqasiga tegishli yozuv kiritadi, ozodlikdan mahrum qilish joylaridan kelgan mahkumlarni ro‘yxatga olish davrida ularning ma’lumotnomasida muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi qo‘shimcha jazo to‘g‘risidagi belgi bo‘ladigan bo‘lsa, bu haqda ham jazoni ijro etish inspeksiyasi xodimiga darhol xabar berishi lozim. Inspeksiya xodimi bu xabarni olishi bilan uning hukmini (ajrimini) so‘rab u jazo o‘tagan joyga so‘rovnoma yuboradi. Muayyan huquqdan mahrum qilinganalarga axloq tuzatish ishlariga jalb qilinganlarni jazodan ozod qilish va hisobdan chiqarish asoslari qo‘llaniladi. Axloq tuzatish ishlari tariqasidagi jazoni ijro etish asoslari va tartibi Axloq tuzatish ishlari jazosi faqat asosiy jazo sifatida qonunda kursatilgan hollarda yoki qonunda kursatilganidan xam yengilrok jazo tayinlanganda tayinlanishi mumkin. Mahkumlarni majburiy jalb etishning qonuniy vositalaridan biri axloq tuzatish ishlari jazosini tayinlashdan maqsad – mahkumlarni majburan mehnatga safarbar kilish orqali kayta tarbiyalashdan iborat. Bu turdagi jazolarni ijro etish bilan bog‘liq masalalar Jinoyat-ijroiya Kodeksining VII bobida, to‘g‘riroq qilib aytganda, 26-32 moddalarda, Jinoyat Kodeksining 46 va 83-moddalarida batafsil yoritilgan.

Jinoyat Kodeksining 46-moddasiga binoan: «Axloq tuzatish ishlari shaxs ish haqining o‘n foizidan o‘ttiz foizigacha miqdorini davlat daromadi hisobiga ushlab qolgan holda mehnatga majburan jalb qilishdan iborat bo‘lib, jazo sudning hukmiga muvofiq mahkumning o‘z ish joyi yoki mazkur jazo ijrosini nazorat qiluvchi organlar belgilab beradigan boshqa joylarda o‘taladi. Axloq tuzatish ishlari olti oydan 3 yilgacha muddatga tayinlanadi. Axloq tuzatish ishlari pensiya yoshiga yetganlarga, mehnatga qobiliyatsizlarga, homilador ayollarga, yosh bolasini boqish uchun ta’tilda bo‘lgan ayollarga va harbiy xizmatchilarga nisbatan qo‘llanilmaydi. Agar shaxs sud tomonidan tayinlangan axloq tuzatish ishlari muddatining jami bo‘lib o‘ndan bir qismidan ko‘prog‘ini o‘tashdan bo‘yin tovlasa, sud axloq tuzatish ishlarining o‘talmagan muddatini xuddi shu muddatga ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo bilan almashtiradi. Jazoni o‘tashdan bo‘yin tovlagan vaqt jazoning o‘talgan muddatiga qo‘shib hisoblanmaydi». Axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan mahkumning jazoni o‘tash tartibi o‘ziga xos xususiyatga ega, ya’ni bu jazoni o‘tash tartibi ikki xil yul bilan amalga oshiriladi: mahkumning o‘z ish joyida jazoni o‘tashi; ichki ishlar organlari tomonidan belgilangan joyda jazoni o‘tashlik; Zero, Jinoyat-ijroiya kodeksining 26-moddasida xam xuddi shu narsa belgilab kuyilgan: «Axloq tuzatish ishlari tariqasidagi jazo ijrosi mahkumning yashash joyidagi ichki ishlar organlarining jazolarni ijro etish inspeksiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Mahkum doimiy yashash joyiga ega bo‘lmagan taqdirda hukmning ijrosi hukm chiqarilgan joydagi jazolarni ijro etish inspeksiyasi zimmasiga yuklanadi. Axloq tuzatish ishlari korxonalarda, muassasalarda va tashkilotlarda o‘taladi.

Jazoni o‘z ish joyida o‘tash sharti bilan axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxslar sudlangunga qadar o‘zlari ishlagan korxona, muassasa yoki tashkilotda mehnat faoliyatini davom ettiraveradilar. Jazoni boshqa joylarda o‘tash sharti bilan axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxslar jazolarni ijro etish inspeksiyasi belgilab beradigan korxona, muassasa va tashkilotlarga yuboriladi. Voyaga yetmagan mahkumlar yashash joyidagi korxona, muassasa va tashkilotlarga yuboriladi». Darvoke, voyaga yetmaganlarning axloq tuzatish ishlari jazosini o‘tash xususiyatlari Jinoyat Kodeksining 83-moddasida yoritib berilgan: «Axloq tuzatish ishlari faqat mehnatga layokatli voyaga yetmaganlarga nisbatan uz ish joyida o‘tash, aybdor xech kayerda ishlamasa, ushbu jazo ijrosini nazorat kiluvchi organlar belgilab beradigan o‘zi yashaydigan hududdagi boshqa joylarda o‘tash tariqasida bir oydan bir yilgacha muddatga tayinlanadi. Voyaga yetmagan shaxs tayinlangan axloq tuzatish ishlarining o‘ndan bir qismidan ko‘prog‘ini o‘tashdan bo‘yin tovlasa, sud bu jazoning o‘talmagan qismini axloq tuzatish ishlarining har uch kunini qamoqning bir kuniga tenglashtirgan holda hisoblab, qamoq jazosi bilan almashtiradi, ammo bu muddat uch oydan oshmasligi kerak». Agar sud mahkumning o‘z ish joyida o‘tashi mumkin emas degan qarorga kelsa, unda mahkum ichki ishlar organlari belgilab bergan joyda jazoni o‘tashlik uchun yuborilishi mumkin. Ammo, har ikkala joy ham jazoni ijro etish inspeksiyasi tomonidan nazorat qilinadi. Mahkum doimiy yashash joyiga ega bo‘lmagan taqdirda esa hukmning ijrosi hukm chiqarilgan joydagi jazolarni ijro etish inspeksiyasi zimmasiga yuklanadi. Axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxs va jazoni o‘tashni nazorat qiluvchi inspeksiya o‘rtasidagi munosabat ularning huquq va majburiyatlari asosida tartibga solinadi. Jazolarni ijro etish inspeksiyasining majburiyatlari:

- axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxslarni ro‘yxatga oladi; - mahkumga jazoni o‘tashning tartibi va shartlarini tushuntiradi; - boshqa joylarda o‘taladigan axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxslarni ishga jo‘natadi; - mahkumlar tomonidan jazoni o‘tash shartlariga rioya etilishini tekshiradi; - mahkum ishlaydigan korxona, muassasa va tashkilot ma’muriyati tomonidan hukm talablari ijro etilishini tekshiradi; - mahkumni qidirib topish yuzasidan dastlabki tadbirlarni o‘tkazadi, zarur maturiallarni tayyorlaydi va tegishli xizmatga oshiradi; - axloq tuzatish ishlarini boshqa joylarda o‘tayotgan shaxslar bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bkor kilish uchun ruxsatnoma berish masalasini ko‘rib chiqadi; Bundan tashqari, inspeksiya zarur hollarda mahkumlarni mehnat birjalari bilan tuzilgan shartnomalari asosida ishga jo‘natadi. Shuningdek, inspeksiya mahkumni ishdan bo‘sh va dam olish vaqtlarida tegishli joylardan ketib qolmasligini, jamoat va dam olish joylarda bo‘lmasligini, ma’lum vaqtlarda inspeksiya ro‘yxatidan o‘tib ketishligini talab qilishi mumkin. Jazoni ijro etish inspksiyasining vazifalari korxona, tashkilot yoki muassasa ma’muriyatining vazifalari bilan moslashtirilishi darkor. Jumladan, ma’muriyat mahkumni ish bilan ta’minlashi, uning ish haqidan sud hukmida belgilangan foiz miqdorida chegirib kolishi va chegirib qolingan qiymatni davlat foydasiga o‘tkazishi, mahkumga nisbatan qo‘llanilgan rag‘batlantirish va intizomiy jazo choralari haqida, uning jazoni o‘tashdan bo‘yin tovlagani, boshqa ishga o‘tkazilganligi yoki u bilan mehnat shartnomasi bekor qilinganligi haqida jazolarni ijro etish inspeksiyasini xabardor etishi lozim.

Jinoyat-ijroiya kodeksining 29-moddasida belgilanishicha, mazkur jazoni o‘tashga hukm qilingan shaxs hukm talablarini bajarishga, jazolarni ijro etish inspeksiyasiga ushbu jazoni o‘tash bilan bog‘liq hujjatlarni takdim etishga, yashash va ish joyidagi o‘zgarishlar yoki mehnat shartnomasi bekor qilinganligi haqida inspeksiyani xabardor qilib turishga, chaqiruvga binoan inspeksiyada hozir bo‘lishga majbur. Mahkum xozir bo‘lmagan taqdirda majburan keltirilishi ham mumkin. Shuningdek, jazolarni ijro etish inspeksiyasi belgilaydigan joylarda jazoni o‘tash muddati davomida inspeksiyaning yozma ruxsatisiz mehnat shartnomasini mahkumning tashabbusi bilan bekor qilish mumkin emas. Agar inspeksiya ruxsatnoma berishni rad etsa, manfaatdor shaxs ma’muriy tartibda yuqori turuvchi davlat organi yoki mansabdor shaxsga yohud sudga shikoyat qilishi mumkin. «Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq shikoyatni olgan mansabdor shaxs bir oy ichida belgilangan tartibda javob berishi lozim. Axloq tuzatish ishlari jazosi muddatini hisoblash ishlari qachondan boshlanishini bilish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu Jinoyat-ijroiya kodeksining 30-moddasida o‘z ifodasini topgan. Axloq tuzatish ishlari muddati mahkum ishlagan va uning ish haqidan ushlab qolingan davr mobaynidagi yillar, oylar va kunlar bilan hisoblanadi, to‘g‘riroq qilib aytganda, jazoni o‘tash muddati mahkum belgilangan joyda ishlagan kundan boshlanadi. Shuning bilan birga aynan ana shu kundan boshlab mahkumga ish haqi tayinlanib, undan tegishli ravishda ushlab qolina boshlaydi. Mahkumning hukmda kursatilgan muddat mobaynida mehnat qilishdan bo‘yin tovlagan yoki sababsiz ishga chiqmagan vaqtlari muddatni hisoblashga qo‘shilmasligi mumkin. Natijada hukmda ko‘rsatilgan muddat umumiy vaqtdan ham ortib ketishi mumkin. Agar mahkum kasalligi yoki boshqa ijobiy sabablarga ko‘ra ishga chiqa olmagan bo‘lsa, bu vaqt jazoni hisoblash vaqtiga qo‘shiladi. Qonunga binoan, mahkum umumiy jazo muddatiga, ma’muriyatning aybi bilan ishlanmagan vaqti ham jazo muddatiga qo‘shib hisoblanadi, lekin bu vaqt ma’muriyat tomonidan ish haqi to‘lash bilan bog‘liq bo‘lishi kerak.

Axloq tuzatish shlariga hukm qilingan shaxslarning jazoni o‘tash vaqtlari ish stajiga qo‘shiladi. Quyidagilar jazoni o‘tash muddatiga qo‘shib hisoblanmaydi: - qonun hujjatlariga muvofiq vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasi to‘lanmaydigan vaqti; - qamoq tariqasidagi ma’muriy jazoni o‘tash vaqti, boshqa jinoyat sodir etganligi munosabati bilan qamoqqa saqlangan vaqt; Jinoyat-ijroiya qonunchiligiga ko‘ra, mahkumning ish joyi va yashash manzili o‘zgarsa, ko‘pi bilan 10 kun ichida jazoni ijro etish inspeksiyasiga xabar berishi kerak. Axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan mahkumlar mehnat ta’tilidan tashqari boshqa barcha ijtimoiy ta’tillarga chikish huquqiga ega. Bunda faqat mehnat ta’tili jazoni ijro etish inspeksiyasining ruxsati bilan beriladi. Axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxslarning jazoni o‘tash vaqtining ish stajiga qo‘shilishi mahkumlar manfaatini himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Axloq tuzatish ishlariga mahkum qilingan mahkumlar o‘rtasida shaxsiy kartochkalar olib boriladi. Bu kartochkalar mahkumlar xulq-atvori va intizomini ko‘rsatib berishga xizmat qiladi. Unda 8 mahkumga berilgan rag‘batlantiruvchi yoki intizomiy choralar yozib boriladi. Bu mahkumning muddatidan avval ozod qilish yoki qilmaslik jarayonida katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Mahkum o‘zboshimchalik bilan ishga chiqmay, yashash joyidan ham yashirinsa, u holda jazoni o‘tashdan ashshadiy bo‘yin tovlash, deb kidiruv e’lon qilinadi va jazoni ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilishiga sabab bo‘lishi mumkin.

1999 yilgi Rossiya Ichki ishlar vazirligining rasmiy ma’lumotiga karaganda, axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan 719,5 ming kishidan 39,800 ayollarni tashkil etgan. «Ozodlikdan mahrum etishning samarasi haqida axloq tuzatish-mehnat muassasalaridan ozod qilinuvchi shaxslar yangi jinoyat sodir etadilarmi,ular jazoni o‘tash davrida jinoyat sodir etish imkoniyatiga ega bo‘ladilarmi, mahkumlarning ayanchli qismati boshqa shaxslarni jinoyatdan qaytaradimi – ana shularga qarab xulosa chiqarish mumkin», - degan edi rus olimi N. A. Struchkov. Bu fikr sotsialistik penitensiar tizim «ravnaq topgan» davrda aytilganiga qaramasdan, o‘z mohiyatiga ko‘ra u bugungi kunda ham dolzarbligi bilan ajralib turadi. O‘zbekiston Respublikasi IIVning 298-sonli buyrug‘ida Ichki ishlar organlarining axloq tuzatish tariqasidagi jazolarni ijro etishdagi vazifalar belgilab berilgan. Axloq tuzatish ishlari tariqasidagi jazoni ijro etuvchi organ tomonidan: a)axloq tuzatish ishlariga hukm qilinganlarning hisobi olib boriladi; b)mahkumga jazoni o‘tashning tartibi va shartlari tushuntiriladi; v)boshqa joylarda o‘taladigan axloq tuzatish ishlariga hukm qilinganlar belgilangan tartibda ishga yuboriladilar va o‘z vaqtida yetib borilishi nazorat qilinadi. Jazoni o‘z ish joyida o‘tashga hukm qilinganlarga zarur bo‘lganda ishga joylashishga yordam beriladi; g) axloq tuzatish ishlarini o‘tayotgan mahkumlarning ish haqidan o‘z vaqtida va to‘g‘ri haq ushlab qolish hamda ushlab qolingan pul miqdorini belgilangan tartibda va o‘z vaqtida davlat foydasiga o‘tkazish, korxona ma’muriyati tomonidan axloq tuzatish ishlarini qonunchilikda belgilangan o‘tash shartlariga rioya qilinishi, jazoni o‘tab bo‘lganlarning mehnat daftarchalariga tegishli yozuvlarni to‘g‘ri kiritilishi ustidan nazorat olib boriladi. Tekshirish vaqti-vaqti bilan axloq tuzatish ishlari jazosini o‘tash davomida yiliga kamida ikki

marotaba bevosita korxonaning o‘zida amalga oshiriladi. Tekshiruv yakuni to‘g‘risida 2 nusxada dalolatnoma tuziladi. Bir nusxasi korxonada, ikkinchi nusxasi esa korxona ma’muriyati vakilining tanishganlik haqidagi imzosi bilan jazoni ijro etish inspeksiyasida saqlanadi; d) mahkum jazo muddatini qonunda belgilangan qismini o‘tab bo‘lganidan so‘ng bir oylik muddat ichida uni jazoni o‘tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish yoki jazoning o‘talmagan qismini yengilroq bilan almashtirishga taqdim qilish yoki rad etish haqida qaror chiqarilishi mumkin; ye) axloq tuzatish ishlariga hukm qilinganlar jazoni o‘tash davomida mehnatga yaroqsiz bo‘lib qolsalar yohud pensiya yetgan hollarda, shuningdek ayollar homiladorlik va tug‘ish ta’tiliga chiqsalar, ularni jazoni o‘tashdan ozod qilish haqida sudga taqdimnoma kiritiladi; j) jazoning mazkur turlarini ijro etuvchi organlarning chaqiruviga uzrsiz sabablarga ko‘ra kelishdan bosh tortgan shaxslarga nisbatan majburiy olib kelish haqida qaror chiqariladi; z) mahkumni qidirib topish yuzasidan dastlabki tadbirlar o‘tkaziladi, zarur materiallar tayyorlanadi va tegishli jinoyat qidiruv xizmatiga oshiriladi; i) jazo o‘tashdan bosh tortgan shaxslarga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining talablaridan kelib chiqib axloq tuzatish ishlarining o‘talmay qolgan muddatini ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan esa qamoq jazosi bilan almashtirish haqida sudga taqdimnoma kiritiladi; k) yilning har choragida IIBga ijro uchun yuboriladigan hukmlari sud organlarining shu masalaga oid ma’lumotlari bilan solishtiriladi va natijasi dalolatnoma tuzish bilan rasmiylashtirilib, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf qilish choralari ko‘riladi;

Qoraqalpog‘iston Respublikasi IIV, Toshkent shahar IIBB, viloyatlar IIB ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazolarni ijrosini nazorat qilish bo‘lim va bo‘linmalari: a) jazolarni ijro etish inspeksiyalari ustidan tashkiliy metodik rahbarlikni amalga oshiradi,ularning faoliyatlarini doimiy tekshiruvdan o‘tkazib turadilar,ularga amaliy yordam ko‘rsatadilar, ijobiy tajribalarni tadbiq qiladilar, ularning ish usullari va shakllarini yanada takomillashtirib, xodimlarning kasb mahoratini oshirib borish choralarini ko‘radilar; b) yilning har choragida jazoni ijro etish inspeksiyalari bilan sud organlari o‘rtasida ijroga yuborilgan hukmlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni solishtirish o‘tkazilishini ta’minlaydilar hamda nazorat olib boradilar. Shuni ta’kidlash joizki, doimiy tekshiruvlar yiliga kamida ikki marta muntazam amalga oshirilishi darkor. Shahar va tuman Ichki ishlar boshqarmalari va bo‘limlarining jazoni ijro etish nspeksiyalari ustidan kundalik rahbarlik shu organlar boshliqlariga yuklanadi. Ijroga kelgan hujjatlar shahar yoki tuman IIBning qayd jurnalida kelgan kunning o‘zida maxsus tikilgan, raqamlangan va muhrlangan hisob jurnalida qayd etiladi. Sud hukmi(ajrimi)da, uning ijrosi uchun to‘sqinlik kiluvchi tushunmovchiliklar bo‘lsa, jazoni ijro etish inspeksiyasi uch kunlik muddat ichida hukm (ajrim) chiqargan sudga ularni bartaraf etishlarini so‘rab murojaat etishi lozim. Shu o‘rinda, texnologiya taraqqiy etib borayotgan bir davrda Yevropa davlatlarida axloq tuzatish ishlariga jalb qilingan qiziqarli bir misol: Sochida dam olib yurgan 23 yoshli o‘spirin bir yigit o‘zining «sobiq» sevgilisiga uyali telefon orqali qizning sha’niga teguvchi turli xildagi jamoat tomonidan qabul qilinmagan buzg‘unchi ma’lumot (SMS)lar yuborgan. Qiz o‘zining «sobiq» xushtoridan bu xildagi ma’lumotlarni dastlab hazil sifatida qabul qilgan. Biroq, bu hol 3-4 kun takrorlanavergach, qiz o‘zining qizlik sha’nini himoya kilish maqsadida bu xildagi ma’lumotlar(sms)ni tegishli militsiya organiga ko‘rsatadi va ular bu voqea yuzasidan zudlik bilan bir

maslahatga kelib, yigit ustidan ariza tuzishadi. Sudga kelib tushgan so‘nggi ma’lumotlar bo‘yicha, sud hukmi o‘qib eshittirildi. «Sevgi dardiga mubtalo bo‘lgan» yigit 40.000 Rossiya rubli miqdorida jarima yoki shu turdagi axloq tuzatish ishlariga jalb qilinadigan bo‘ldi. Axloq tuzatish ishini o‘tayotgan shaxsga u tomonidan sodir etilgan Yangi jinoyat nusxasi kelsa va ushbu hukmda birinchi sodir etilgan jinoyatning oqibatlari haqida ko‘rsatma bo‘lmasa, jazoni ijro etish inspeksiyasi uch kunlik muddatda sudga hukmlarni jamlab, avvalgi jazo chorasi haqidagi masalani hal qilish uchun taqdimnoma kiiritadi va bunda sud tomonidan mazkur masala hal etilgunga qadar birinchi hukmning ijrosi to‘xtatilmaydi. Jazoni ijro etish inspeksiyasi tomonidan qonunda belgilangan muddatda hukm chiqargan sudga hukmni ijro qilish uchun qabul qilinganligi haqida, shuningdek agar ozodlikdan mahrum qilish jazosining o‘talmagan qismi axloq tuzatish ishlariga o‘zgartirilgan bo‘lsa, mahkum bo‘shatilgan jazoni ijro etish muassalariga ham xabarnoma yuboriladi. Inspeksiya tomonidan hukm (ajrim) nusxasi ro‘yxatga olinganidan so‘ng shu kunning o‘zida har bir mahkumga hisob varaqasi to‘ldirilib, shaxsiy hujjatlar yig‘ma jildi yurgiziladi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosining o‘talmagan qismi axloq tuzatish ishlari bilan almashtirilganda, mahkumlarniga yangi yig‘ma jild tugatilmasdan, balki ular jazo o‘tagan jazoni ijro etish muassasidagi shaxsiy yig‘ma jildlari davom etiriladi. Shaxsiy yig‘ma jildda mahkumning jazosini utashga taalluqli bo‘lgan barcha hujjatlar hamda hukmning (ajrimning) nusxalari saqlanadi. Shaxsiy yig‘ma jilddagi hujjatlar tikilgan, raqamlangan va muqovaning ichki tomonidan ro‘yxatga kiritilgan bo‘lib, shaxsiy yig‘ma jildning va hisob varaqasining tartib raqamlari hukm nusxasining hisob jurnalida qayd etilgan raqamiga mos bo‘ladi. Maxkumlarga tegishli bo‘lgan shaxsiy yig‘ma jildlar temir shkaflarda saqlanib, ish kuni tugaganidan so‘ng shkaflar qulflanib, muhrlanadi.

Jazoni ijro etish inspeksiyasi xodimlari mahkumning hisobga olinganligi hakida uning yashash joyidagi ichki ishlar idora rahbariga kerakli profilaktika tadbirlarini utkazish zarurligi to‘g‘risida bildirgi orqali xabar qiladi va ichki ishlar idora rahbari ushbu bildirgini mahkumning turar joyi bo‘yicha mas’ul bo‘lgan profilaktika xodimiga kerakli ko‘rsatmalar berib topshiradi. Profilaktika xodimi mahkum bilan olib borilayotgan profilaktika ishlar hakida jazoni ijro etish inspeksiyasini vaqti – vaqti bilan (chorak davomida kamida bir marotaba) yozma ravishda xabardor qilib turadi. Haqiqiy harbiy xizmatga chaqiriluvchi shaxslarning hisobga olinganligi to‘g‘risida tegishli shahar (tuman) mudofa ishlar bo‘limiga xabarnoma yuboriladi. Har bir mahkum hisobiga olinganidan so‘ng suhbat o‘tkazish uchun jazoni ijro etish inspeksiyasiga chaqirilib, ularga axloq tuzatish ishini utash tartibi, shart – sharoitlari hamda unga nisbatan qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan rag‘batlantirish va jazolash choralari haqida tushintiriladi. Ish joyida inspeksiya tomonidan keyingi kundan kechiktirilmasdan aniqlanib, ma’muriyatga hukm (ajrim) nusxasi va xabarnoma yuboriladi. Agarda mahkumning ish joyini aniqlash davomida uning bo‘shab ketganligi aniqlansa, jazoni ijro etish taklif qiladi va zarur bo‘lgan ishga joylashishida yordam beradi. Boshqa joylarda axloq tuzatish ishiga hukm etilganlar kerakli hujjatlar rasmiylashtirilganidan so‘ng, jazoni ijro etish inspeksiyasiga chaqirtirilib, avvalgi ish joyida ishlayotgan bo‘lsa, u yerdan darhol bo‘shattirilib, belgilangan tartibda ishga yuboriladi. Bu holatda mahkumga xabarnoma beriladi va uni bir nusxasi mahkum ishga yuborilayotgan joydagi jazoni ijro etish inspeksiyasiga uning yetib kelishini nazorat qilish uchun yuboriladi, ikkinchi nusxasi yozishmalar jildiga tikib qo‘yiladi. Agar mahkum ko‘rsatmada belgilangan muddatda yuborilgan joyga yetib bormasa, uch kundan kechiktirmay u yerdagi jazoni ijro etish inspeksiyasi uni yuborgan ichki ishlar

bo‘limiga bu haqda xabar qiladi va shu bilan birgalikda korxona ma’muriyatiga hukm (ajrim) nusxasi va xabarnoma yuboriladi. Mahkum mehnatga yaroqsizligi uchun jazo muddatini o‘tay olmasligi to‘g‘risida inspeksiyasiga ariza bilan murojaat etsa, u tibbiy tekshiruvga yuboriladi va tekshiruv xulosasiga ko‘ra, agar mahkum qonunchilikda belgilangan tartibda mexnatga yaroqsiz, deb topilgan bo‘lsa, inspeksiya tomonidan qolgan jazo muddatini o‘tishdan ozod qilish to‘g‘risida sudga taqdimnoma kiritiladi. Ushlab qolish, jami ish haqida soliq va boshqa to‘lovlarni istisno qilmagan holda, shuningdek, mahkumlarga ijro hujjatlari bo‘yicha da’volar mavjudligidan qat’iy nazar amalga oshiriladi va oyning ikkinchi yarmi uchun to‘langan ish haqidan bo‘shagan esa oyning ishlagan qismi uchun olinadi. Axloq tuzatish ishlari bo‘yicha yana bir muhim narsa, mahkumning ishlagan kunlari va oyligidan ushlanib o‘tkazilgan pullar to‘g‘risidagi ma’lumotlar davlat banki muassasalarining joriy schyotlariga ko‘chirma asosida ularni hisob varaqalariga 3 kun mobaynida kiritilishi kerak. Hisob ma’lumotlari va to‘lov qog‘ozlari maxsus jildlarga tikiladi. Sud hukm bekor qilingan hamma holatlarda inspeksiya tomonidan oylik ish haqidan ushlab qolingan hamma pullar mahkkumga qaytarib beriladi va hukmning o‘zgartirilishi yoki bekor qilish haqidagi sudning ajrimi (qarori) pullarning qaytarib berilishiga asos bo‘lib hisoblanadi. Jazoni ijro etish inspeksiyasi jazo o‘tashdan yashirinib yurgan mahkumlarning qidiruvi yuzasidan quyidagi tadbirlarni amalga oshirib, yashash joyidan yashiringanlarni izlash, ularning tanishlaridan va qarindoshlaridan so‘rash yo‘li bilan uning taxminiy trgan joyi va yashab turgan joyidan tashqaridagi aloqalarini aniqlashdan iborat. Yashirinib yurgan mahkumni manzillar ma’lumotnomasi, mudofaa ishlari bo‘limi, qishloq va shahar o‘z-o‘zini boshqaruv organlari, turar joy idoralari hamda shartnoma asosida boshqa viloyatlarga ishga yuboradigan tashkilotlar orqali aniqlash choralari ko‘riladi.

Jazolarni ijro etish inspeksiyalari tomonidan kadrlar bo‘limi orqali mahkumning qayerda ekanligini bilish maqsadida birga ishlaganlarni aniqlash va yashirinib yurganini topishga yordam beradigan boshqa ma’lumotlar olinadi, daydib yurgan shaxslarni qabul qilib, takqsimlash joylarida, tibbiy hushyorxonalarda,o‘likxona va boshqa tibbiy muassasalarida qidirilayotgan shaxsning ko‘ngilsiz voqea yoki jinoyat qurboni bo‘lmaganligi tekshiriladi, qidirilayotgan shaxsning tanishlarini va qarindoshlarining yashash joylari qayerdaligini aniqlash maqsadida boshqa viloyat, tuman ichki ishlar bo‘limlariga so‘rov xatlari yuboriladi, jazoni ijro etish inspeksiyasi joylashgan joydagi IIV, IIB hisoblari bo‘yicha hamda shahar va tuman ichki ishlar bo‘limlari hisobidan yashirinib yurgan mahkumni topish maqsadida uni sudlanganlar, saqlanayotganlar, tutib turilganlar va qidiruvdagi hisobini teshirish orqali izlanadi.Birlamchi harakatlardan olingan hujjatlar(ma’lumotlar) mahkumning shaxsiy yig‘ma jild ichidagi alohida jildda yig‘iladi. Agar bir oy muddat ichida qidirilayotgan shaxsni aniqlashning iloji bo‘lmasa, yig‘ilgan hamma hujjatlar, xulosa hamda sud hukmining nusxasi bilan mahkumning doimiy turar joyi bo‘yicha jinoyat qidiruv xizmatiga beriladi. Ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy sug‘urta tartibida olinayotgan nafaqa va yordam pullaridan, ish haqi tizimida nazarda tutilmagan to‘lovlardan va bir marta to‘lanadigan pul mukofotlanalaridan (foydalanilmagan ta’til uchun beriladigan), ish jadvalidan ortiq ishlagan. Axloq tuzatish ishlariga qo‘shimcha turdagi jazo ham mavjud bo‘lgan. Bu jazo «jamiyatga bepul xizmat ko‘rsatish» deb nomlangan va 1973 yilning qonuni asosida paydo bo‘lgan va 16 yoshdan oshgan kishilarga nisbatan qo‘llanilgan. Jamiyatga bepul xizmat ko‘rsatish jazosi jinoyatchining shaxsi haqida mahalliy hokimiyat organinining ijtimoiy ishchisi tomonidan sudga bergan ma’lumotlaridan keyin hamda jinoyatchining roziligi bilan sud tomonidan qo‘llanilgan. Sud buyrug‘iga ko‘ra xizmat ko‘rsatishning umumiy vaqti belgilangan. Umumiy vaqt 40 soatdan kam va 200 ko‘p bo‘lmagan. Ishning

turini mas’ul chinovnik belgilab nazoratni amalga oshirgan. Agar ishlarning muddati uzaytirilmagan bo‘lsa, u 12 oydan oshmasligi, belgilangan shartlarning buzilishi jarima yoki boshqa sanksiyaga olib kelishi belgilab qo‘yilgan. Qamoq tariqasidagi jazoning ijtimoiy-huquqiy moxiyati Bu bob o‘z ichiga Jinoyat-ijroiya kodeksining III bo‘lim, 8-bob, 33-44 moddalarini qamrab oladi. Qamoq jazosini qonunchilikka kiritish fikri jinoyat huquqi nazariyasida yangilik emas. Bunday jazo ilgaridan, bevosita sodir qilinadigan ijtimoiy xavfli qilmishlarning jazosini belgilash maqsadida ma’muriy qamoq tarzida jazolash fikri mavjud edi. Bundan maqsad esa qisqa muddatli ozodlikni cheklash edi, lekin yangi jinoyat qonunchiligi qabul qilinganda yengil jinoiy qilmish tushunchasi nazarga olinmadi, birok qamoq jazosi jinoyat qonunchiligidan o‘rin oldi. Jazoning ijtimoiy-huquqiy xususiyati ham shundaki, mahkum o‘zining ijtimoiy xavfli qilmishini qisqa muddat ichida tushunib yetadi va anglaydi. Shu muddat mobaynida mahkum og‘ir sharoitda saqlanadi. Qamoq jazosini o‘tash sharoitlarini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 25 apreldagi «O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-ijroiya kodeksini amalga kiritish tartibi to‘g‘risida»gi qarorida qamoq uylari haqida fikr yuritilgandi. Jumladan, qamoq jazosining ta’minlanishi uchun bunday uylar tashkil qilingunga qadar tergov hibsxonalari va turma kamog‘ida alohida qamoq jazosiga hukm qilinganlar uchun qamoq jazosining huquqiy holatlari ta’minlanishi ta’kidlandi. Bundan xulosa shuki, qamoq jazosiga hukm qilinganlar qamoq uylarida saqlanishi uchun maxsus joylar tashkil qilinadi. Bunday joylar viloyatlarda, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Toshkent shahrida tashkil etilishi lozim bo‘ladi. Bu, albatta, katta mablag‘ bilan amalga oshiriladigan ish bo‘lib, muddati belgilanmagan.

Qamoq jazosining qonunga kiritilishi mahkumlarni ozodlikdan mahrum qilmay, yengilroq jazolar bilan jazolash imkonini yanada kengaytiradi. Jinoyat huquqi nazariyasida mahkumlarni axloq tuzatish muammolarini yengilroq jazolar bilan ham amalga oshirish mumkin, degan xulosalar keltiriladi. Bu masalani hal kilishda, ayniqsa, jarima, axloq tuzatish ishlari kabi jazolarning ahamiyati katta. Bu borada garchand qamoq jazosida axloq tuzatish choralari qo‘llanilmasa ham, qisqa muddatga mahkumni jamiyatdan ajratib qo‘yish mahkumni axloqan tuzalishiga katta yordam beradi. Qamoq jazosi jinoyat qonunchiligida sodir etilgan jinoyatlar uchun jazo tayilashda keng qo‘llanishligi nazarda tutilgan. Jumladan, aksariyat hollarda, jarima, axloq tuzatish ishlari va ozodlikdan mahrum qilish jazolari bilan birgalikda, alternativ jazo tariqasida uchrab turadi. Shuningdek, asossan, ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan va og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar uchun nazarda tutilganligini ko‘rish mumkin. Jinoyat Kodeksining 48-moddasiga kura, qamoq – shaxsni batamom ajratgan sharoit ostida saqlashdan iborat bo‘lib, bir oydan olti oygacha muddatga belgilanadi, voyaga yetmaganlarga, lekin o‘n olti yoshga to‘lganlarga nisbatan bir oydan 3 oygacha belgilanishi mumkin. Jinoyat qonunchiligida faqat jarima jazosini qamoq jazosi bilan almashtirilishi nazarda tutilgan. Axloq tuzatish ishlari jazosini esa to‘g‘ridan – to‘g‘ri ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilishi qonunlashtirilgan. Biroq, axloq tuzatish ishlari jazosidan og‘irroq jazo bo‘lgan qamoq jazosi bilan almashtirilishi belgilanmagan. Ozodlikdan mahrum qilish jazosi kamida olti oyga berilishi mumkin. Axloq tuzatish ishlarining olti oydan kam bo‘lmagan muddatini qamoq jazosi bilan almashtirilishi maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Bunday tajribadan MDH davlatlari keng foydalanishadi. Masalan, Rossiya Federatsiyasi Jinoyat Kodeksining 50-moddasi 3-qismiga muvofiq sud axloq tuzatish ishlari jazosini ozodlikni cheklash, qamoq va ozodlikdan mahrum qilish jazolari bilan almashtirish mumkinligini belgilaydi, lekin bu narsa

qonunda axloq tuzatish ishlari jazosining ikki kuni qamoqning bir kuniga, uch kuni ozodlikdan mahrum qilishning bir kuniga nisbatan kilib belgilangan. RF Jinoyat kodeksining 73,74-moddalarida ta’kidlanishicha, qamoq jazosi uncha ogir bulmagan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan tayinlanib, uning moxiyati shundaki, bu jazoga hukm qilinganlarga jazodan shartli ravishdv ozod qilish yoki boshqa yengillashtiruvchi holatlar qo‘llanilmaydi. O‘zbekiston Respublikasida qamoq jazosiga jo‘natish tartibi va bajarilishi Ichki ishlar vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Qamoq jazosini ijro etish tartibi boshqa demokratik respublikalarda bo‘lgani singari O‘zbekiston Respublikasida xam Jinoyat ijroiya qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Jinoyat-ijroiya kodeksining III bo‘limi aynan shu fikrimiz dalilidir. Qamoq jazosi uzining mohiyati, tayinlanish muddati, mahkumlarning shart-sharoitlari, shuningdek, ijro etish tartibi, mahkumlarning huquqiy holati bilan boshqa turdagi jazolarni amalda qo‘llashidan farq qiladi. Odatda, qamoq jazosi mahkumning yashash joyida tashkil etilgan maxsus qamoq uylarida o‘taladi. Jinoyat-ijroiya kodeksining 33-moddasining 2-qismiga ko‘ra, qamoq jazosiga hukm qilingan shaxslar jazoni hukm chiqarilgan joydagi maxsus qamoq uylarida o‘taydilar. Mahkumlar jazoning butun muddatini, odatda, bitta qamoq uyida o‘tashlari shart. Lekin ayrim hollarda, mahkumning xavfsizligini ta’minlash uchun, og‘ir kasallikka uchraganida yoki jazoni o‘tashni davom ettirish uchun imkoniyat bermaydigan boshqa favqulodda holatlarda mahkumni boshqa qamoq uylariga o‘tkazish mumkin. Kasalligi tufayli boshqa qamoq uyiga o‘tkazish uchun bu qamoq uyida mahkumning kasalligini davolash imkoniyati yoki sharoiti mavjud bo‘lmaganidagina ruxsat etiladi. Shu sababli, har bir qamoq uyida maxsus shifokorlar bo‘lishligi talab etiladi. Mahkumlar jazoni o‘tash uchun qamoq uylariga tergov hibsxonasi ma’muriyati hukm qonuniy kirganligi haqida sud xabarnomasini olgan kundan boshlab 3 kun ichida jo‘natiladi. Agar mahkum chet eldan kelgan yoki boshqa joylarga

borganda sodir etilgan jinoyatlar bulsa, u xolda shu xududdagi qamoq uylarida jazoni o‘tashi uchun qoldirilishi mumkin. Jazoni ijro etuvchi muassasa ma’muriyati mahkumlarga mavjud shart-sharoitlar, majburiyatlarini, ularga rioya qilmaganlikning huquqiy oqibatlarini tushuntiradi. Mahkum yashaydigan qamoq uylari shunday tashkil kilinishi kerakki, bu joylarda saqlanayotgan mahkumlar jamiyatdan batamom ajratilgan holda saqlanishi kerak. Qamoq uylari kamera tipidagi xonalardan iborat bo‘lib, xonalarda qamoqning xususiyatlariga va tarkibiy holatlariga mos keladigan sharoitlar moslangan bo‘lishi lozim. Masalan, qamoq jazosiga hukm qilingan shaxslar turmadagi shaxslarga o‘xshab kunda bir marta ochiq havoda sayr qilishlari mumkin. Hozirgi kunda tergov izolyatorlari turma qamog‘ining ayrim xonalari shunday joylarga ajratilgan qamoq uylari ham mahkumni jamiyatdan butunlay ajratilgan holda saqlash uchun maxsus himoyalangan bo‘lishi talab etiladi. Jumladan, bunday manzillar qochish imkoniyatlarini oldini oluvchi vostalar bilan jihozlanganligi bilan ajralib turadi. Mahkumlar ikki kishilik, to‘rt kishilik va umumiy kameralarda saqlanadilar. Birinchi marta qamoq jazosiga hukm qilingan shaxslar, ilgari qamoq yoki ozodlikdan mahrum etish tariqasidagi jazoni o‘tagan shaxslar, erkaklar va ayollar, voyaga yetmagan va katta yoshdagilar alohida-alohida saqlanadi. Kamera xonalarida mahkumlarning barcha ehtiyojlari uchun sharoit yaratilishi lozim. Mahkumlarning alohida holda saqlanishidan maqsad, ularning xavfsizligini saqlash hamda qayta tarbiyalashdan iborat, shuningdek, kameradagilarning bir-biriga salbiy ta’siri bo‘lmasligi uchun, ularning ongi, dunyoqarashi, bilimi mos kelishligi ham katta ahamiyatga ega. Demak, shunday ekan mahkumlarni boshqa joylarga joylarga jo‘natishning zarurati bo‘lmaydi, lekin bir hududdagi qamoq uylariga Jinoyat-jroiya kodeksining 57- moddasi 2-qismiga binoan, mahkumlar soni ko‘payib ketsa, yangi mahkumlarni shu hududga yaqin bo‘lgan boshqa qamoq uylariga jo‘natish mumkin bo‘ladi. Mahkumning xavfsizligini ta’minlash maqsadida boshqa qamoq uyiga ko‘chirish uchun mahkumning ham roziligi olinishi darkor bo‘lib

hisoblanadi. Shuningdek, mahkumga uning xayoti xavf ostida qolganligi haqidagi murojaatnomasi ham ma’muriyat mahkumni boshqa qamoq uyiga ko‘chirishi uchun asos bo‘ladi. Ichki ishlar vazirligining ruxsati bilan mahkum boshqa qamoq uylariga ko‘chiriladi. Bunday ruxsat bilan viloyat yoki shaxar ichki ishlar boshqarmasi mahkumni etap qilish naryadi orqali boshqa qamoq uylariga ko‘chirishadi. Mahkumlarni boshqa qamoq uylariga ko‘chirishning boshqa favqulotda holatlari bo‘lib, qamoq uyini suv bosishi, yong‘in sodir bo‘lishi, yer qimirlashi natijasida avariya holatining kelib chiqishi, ommaviy tartibsizliklarning kelib chiqishi va hokazo holatlar bo‘lishi mumkin. Xonalarda, sayr qilishda mahkumlar fuqarolik namunasidagi kiyimda yuradilar. Mahkumlarga har kuni muddati bir soatlik, voyaga yetmaganlar, homilador ayollar va bolasi bor ayollarga esa – bir yarim soatlik sayr qilish imkoniyati beriladi. Shuningdek, qamoq jazosiga hukm qilinganlar, umumiy tarzda yaqin qarindoshlari bilan uchrashuvga, telefon orqali so‘zlashuvga, posilkalar olish, oziq-ovqatlar sotib olishga ruxsat etilmaydi. Turmalarda: - mahkumlar yil mobaynida (Uz Res 30.08.2003 yilgi Qonun tahririga ko‘ra): - ikki marta qisqa muddatli va bir marta uzoq muddatli uchrashuv; - ikki marta telefon orqali so‘zlashuv; - ikkita posilka yoki yo‘qlov; - ikkita banderol olish huquqiga ega; Alohida hollarda, mahkumlarga yaqin qarindoshi og‘ir kasal bo‘lib qolganda yoki vafot etganda telefon orqali so‘zlashuvga ruxsat etiladi. Lekin, qanday holat yuz berishidan qat’iy nazar, telefon orqali so‘zlashuv ham qamoq uyi xodimining nazorati ostida bo‘lib, maxsus telefon tarmog‘i mavjud bo‘lgandagina yo‘l qo‘yilishi mumkin, qamoq uyidan tashqarida telefon orqali so‘zlashuvlar ta’qiqlanadi. Telefon orqali so‘zlashuvlar IIV tomonidan belgilanadi. Telefon so‘zlashuvlari mahkumlar hisob raqamidagi pullardan olinadi. Telefon orqali so‘zlashuvga uzog‘i bilan 15 daqiqaga ruxsat beriladi.

Telefonda urishish, so‘kishish, ma’muriyat tushunmaydigan parol yoxud boshqa tilda so‘zlashishga ruxsat berilmaydi, aks holda nazoratchi suhbatni o‘chirib qo‘yishi mumkin. Shuningdek, qamoq jazosini utayotgan bemor, yosh bolasi bor ayollarga davolanish va kuchli ovqatga muhtoj bo‘lganda, maxsus tibbiy xulosa asosida, ularning shaxsiy hisob varag‘idagi mablag‘dan oziq-ovqat xarid qilishga ruxsat beriladi. Mahkumlarning moddiy – maishiy va tibbiy ta’minoti belgilangan tartibda olib boriladi. Bir mahkumga to‘g‘ri keladigan yashash maydoni normasi ikki yarim kvadrat metrdan kam bo‘lmasligi kerak. Mahkumlarga yotish uchun alohida joy, ko‘rpa-to‘shak, choyshab va belgilangan normada oziq-ovqat beriladi. Qamoq uyining kameralari radio eshittirish tarmog‘i bilan jihozlanadi, mahkumlarga stol ustidagi o‘yinlar, gazeta va jurnallar o‘qishga beriladi, ular kutubxonadan ham foydalanish huquqiga ega. Mahkumlarga bo‘sh vaqtlari ko‘p bo‘lganligi tufayli mustaqil ravishda bilimlarini oshirishga, hunar o‘rganishga qarshilik qilinmaydi. Mahkumlar qamoq jazosida majburiy mehnatga jalb qilinmaydilar. Ulardan faqat qamoq uyining xo‘jalik xizmatiga oid ishlarga haftasiga 4 soatgacha bo‘lgan muddatga haq to‘lamagan holda jalb etilishi mumkin, lekin bunday ishlarga ham mahkumlar navbatma-navbat jalb qilinadi. Qamoq jazosi o‘tayotgan mahkumlarga nisbatan turma kamog‘i qoidalari joriy qilinadi. Moddiy ta’minot va maishiy ahvol ham aynan turma qamog‘iga o‘xshab ketadi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan tarbiya koloniyalarining talablari joriy etiladi. Qish mavsumida xonaning harorati 18-20 daraja pasayib ketmasligi uchun isitish vositalari bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Mahkum mavsumga qarab kiyim-bosh, poyabzal bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Bir kunda uch mahal ovqat bilan ta’minlanadi.

Qamoq jazosiga hukm qilinganlarga bir qator rag‘batlantirish va intizomiy choralar ko‘riladi. Mahkumlarga rag‘batlantirish choralari qo‘llashga mahkumning ijobiy xulqi asos bo‘ladi. Jinoyat-ijroiya kodeksining 44- moddasida bunday choralarning qanday holatlarda qo‘llanishligi belgilanmagan bo‘lsa-da, ular turi sanab o‘tilgan: - tashakkur e’lon qilish; - ilgari qo‘llanilgan jazoni muddatidan oldin olib tashlash; - har kungi sayr vaqtini bir soatga ko‘paytirish; Intizomiy jazo choralari: - ogohlantirish; - hayfsan; - o‘n sutkagacha bo‘lgan muddatga, ayollar va voyaga yetmaganlarni esa – yetti sutkagacha bo‘lgan muddatga karserga kiritib qo‘yish; - har kungi sayrning muddatini qisqartirish; Og‘zaki ravishda tashakkur e’lon kilish mahkumning shaxsiy xulq-atvor daftarchasiga kiritiladi. Intizomiy jazo choralaridan eng og‘iri – karser bo‘lib, bu yerda mahkumlarga ovqat kamaytirilgan holda beriladi. Intizomiy jazo chorasi olib tashlangan kundan e’tiboran mahkum jazolanmagan deb hisoblanadi. Xuddi shu jazo chorasining ijrosi boshqa demokratik respublikalarda kanday amalga oshirilishi barcha uchun qiziq bo‘lsa kerak? Keling, ularni birma bir ko‘rib chiqaylik. AQShda eng ko‘p tarqalgan jazo turi ozodlikdan mahrum qilish bo‘lib, u asosan qamoqka solish deb tushuniladi. Bunday jazoning keyingi paytlarda keng tarqalishi haqida mana bu raqamlar ham tilga kirishga tayyor:

Agar 1980 yildan 1990 yilgacha ozodlikdan mahrum qilinganlar soni 134% ko‘payib 711 ming kishini tashkil etgan bulsa, 2000 yilga kelib ozodlikdan mahrum etilganlar soni 1,9 million kishini tashkil etdi. Qamoq jazosi asosan uncha xavfli bulmagan jinoyatlar uchun tayinlanadi va uning muddati ko‘pincha 1 yildan oshmaydi. Germaniyada esa sud jinoyatchi tomonidan sodir etilgan qilmishlarning og‘irligiga qarab qamoq jazosiga yoki umrbod turmaga qamashi mumkin. Angliyada esa 1995 yilda sudlar disketsionvakolatlarga ega bo‘lishadi va bu narsa jinoyatchilar sonining keskin ravishda pasayib ketishiga olib keldi. Ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni ijro etish asoslari va tartibi Ozodlikni cheklash tariqasidagi jazosini qonunchilikka kiritishi jinoyat huquqi nazariyasida yangilik hisoblanadi. Bunday jazo ilgari, mavjud bo‘lmagan. Ushbu jazo turi 2015 yil 10 avgustdagi O‘RQ-389-sonli qonuni bilan kiritilgan. Ushbu qonuni bilan Jinoyat-ijroiya kodeksiga yangi ya’ni ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni ijro etish tariqasidagi 81-bob kiritildi. Ushbu bob 441-, 442- 443- 444-moddalardan iborat. Mazkur moddalarda jazoni ijro etish tartibi, ozodlikni cheklash muddatini xisoblash, ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tash tartibi, ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tash tartibi va shartlarini buzganlik uchun javobgarlik masalalari belgilab qo‘yilgan. Ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni ijro etish mahkumning yashash joyidagi ichki ishlar organlarining jazolarni ijro etish inspeksiyasi tomonidan yoki sud belgilaydigan, mahkumlarning sud belgilagan taqiqlarga (cheklashlarga) rioya etishi ustidan nazoratni amalga oshiradigan boshqa organ tomonidan amalga oshiriladi. Ozodlikni cheklash sud tomonidan mahkumga nisbatan yashash joyini u yoki bu sabab bilan tark etishni butunlay taqiqlashdan yoki sutkaning muayyan vaqtida yashash joyidan chiqishni cheklashdan iborat bo‘lib, sud tomonidan belgilanadigan organlar nazorati ostida o‘taladi. Ozodlikni cheklash harbiy xizmatchilar, chet el fuqarolari, shuningdek O‘zbekiston Respublikasida

doimiy yashash joyiga ega bo‘lmagan shaxslarga nisbatan tayinlanmaydi. Ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoning ijro etilishini quyidagi organlardan biri ta’minlaydi: – mahkumning yashash joyidagi ichki ishlar organlarining jazolarni ijro etish inspeksiyasi; – sud belgilaydigan, mahkumlarning sud belgilagan taqiqlarga (cheklashlarga) rioya etishi ustidan nazoratni amalga oshiradigan boshqa organ. Ozodlikni cheklash muddati mahkum jazolarni ijro etish inspeksiyalarida hisobga qo‘yilgan kundan boshlab hisoblanadi. Mahkum uzrli sabablarsiz o‘zboshimchalik bilan yashash joyida bo‘lmagan vaqti ozodlikni cheklash muddatiga qo‘shib hisoblanmaydi. Ozodlikni cheklash olti oydan besh yilgacha muddatga tayinlanadi. Ozodlikni cheklash voyaga yetmagan mahkumlarga nisbatan asosiy jazo chorasi sifatida olti oydan ikki yilgacha muddatga tayinlanadi. Mahkum ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tashdan qasddan bo‘yin tovlagan, shuningdek sud tomonidan o‘z zimmasiga yuklangan majburiyatlarni bajarmagan taqdirda, sud ozodlikni cheklash jazosining o‘talmay qolgan muddatini boshqa turdagi jazo bilan almashtirishi mumkin. Jazoni o‘tashdan bo‘yin tovlash vaqti o‘talgan jazo muddatiga qo‘shib hisoblanmaydi. Sud jazo tayinlash vaqtida dastlabki qamoqning har bir kunini ozodlikni cheklashning bir kuniga tenglashtirib hisoblaydi. Asosiy jazolarni qo‘shganda ozodlikdan mahrum qilishning bir kuni ozodlikni cheklashning bir kuniga to‘g‘ri keladi. Ozodlikni cheklash jazosining muddatlari oylar va yillar bilan hisoblanadi. Jazolarni almashtirish, hisoblash, qo‘shish vaqtida ularning muddatlari sutkalar bilan hisoblanishi mumkin. Ozodlikni cheklash jazosining ijrosi mazkur jazo muddatiga qonun hujjatlariga muvofiq kiritilishi mumkin bo‘lgan o‘zgartirishlarni hisobga olgan holda bu muddatning oxirgi kuni tugatiladi.

Agar jazo muddati dam olish yoki bayram kuni tugaydigan bo‘lsa, mahkum ushbu dam olish yoki bayram kunidan bir kun oldin ozod qilinadi. Muddat oylar bilan hisoblangan taqdirda bu muddat keyingi oyning tegishli kuni, agar mazkur oyda shunday kun bo‘lmasa — shu oyning oxirgi kuni tugaydi. Jazoni ijro etuvchi muassasa yoki organ ma’muriyati mahkumni muddatidan ilgari ozod qilish to‘g‘risidagi hujjatlarni ish kuni tugaguniga qadar olgan bo‘lsa, shu zahoti, ish kuni tugaganidan keyin olgan bo‘lsa, ertasi kuni ertalab ijro etadi. Ozodlikni cheklash jazosi o‘talganidan keyin ikki yil o‘tgach shaxsning sudlanganlik holati tugallanadi. JIKning 443-modda. Ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tash tartibi belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra, ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoga hukm qilingan shaxs sud tomonidan belgilangan taqiqlarga (cheklashlarga) rioya etishi, shuningdek o‘zining jazoni o‘tashi bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha og‘zaki yoki yozma tushuntirishlar berish uchun chaqiruv bo‘yicha jazolarni ijro etish inspeksiyasiga kelishi shart. ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoga hukm qilingan shaxsga nisbatan elektron kuzatuv vositalari qo‘llanilishi mumkin. Muayyan vaqtda yashash joyidan ketishga, tegishli ma’muriy hudud doirasida joylashgan ma’lum joylarga borishga yoxud tegishli ma’muriy hudud doirasidan chiqish uchun ruxsatnoma, shuningdek yashash joyini o‘zgartirish uchun ruxsatnoma jazolarni ijro etish inspeksiyasi tomonidan beriladi. Qaror taqiqlarning (cheklashlarning) xususiyatidan, mahkumning shaxsidan, uning xulq-atvoridan, tasdiqlovchi hujjatlar mavjudligidan kelib chiqib, alohida hollarda qabul qilinadi. Uy-joyidan chiqib ketishiga butunlay taqiq belgilangan mahkumning doimiy yashash joyidan ketishi uchun ruxsatnomaga, mahkumning tegishli ma’muriy hudud doirasidan chiqishi uchun ruxsatnomaga, shuningdek mahkumning

yashash joyini o‘zgartirishi uchun ruxsatnomaga prokuror tomonidan sanksiya beriladi. Agar ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoga hukm qilingan shaxs jazoni o‘tash davrida o‘zining jinoiy qilmishlarini anglab yetgani, tuzalish yo‘liga qat’iy o‘tgan, yetkazgan moddiy va ma’naviy zararining o‘rnini qoplagan bo‘lsa, jazolarni ijro etish inspeksiyasi ilgari mahkumga belgilangan taqiqlarni (cheklashlarni) to‘liq yoki qisman bekor qilish to‘g‘risida sudga taqdimnoma kiritadi. Jazolarni ijro etish inspeksiyasi ilgari mahkumga belgilangan taqiqlarni (cheklashlarni) to‘liq yoki qisman bekor qilish to‘g‘risida sudga taqdimnoma kiritadi, qachonki ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoga hukm qilingan shaxs: – jazoni o‘tash davrida o‘zining jinoiy qilmishlarini anglab yetgan; – tuzalish yo‘liga qat’iy o‘tgan; – yetkazgan moddiy va ma’naviy zararining o‘rnini qoplagan bo‘lsa. Sud mahkumga nisbatan ilgari tayinlangan taqiqlarni (cheklashlarni) to‘liq yoki qisman bekor qilishi mumkin. Ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tash tartibi va shartlari mahkum tomonidan buzilganligi uchun jazolarni ijro etish inspeksiyasi unga nisbatan ogohlantirish tarzidagi intizomiy jazo chorasini qo‘llaydi. Mahkum ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tashdan qasddan bo‘yin tovlagan, shuningdek sud tomonidan o‘z zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarni bajarmagan taqdirda, jazolarni ijro etish inspeksiyasi sudga mahkum uchun ozodlikni cheklashning o‘talmagan muddatini jazoning boshqa turiga almashtirish haqida taqdimnoma kiritadi. Quyidagilar ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tashdan qasddan bo‘yin tovlovchilar deb e’tirof etiladi:

a) o‘ziga nisbatan sud tomonidan belgilangan taqiqlarni (cheklashlarni) buzishga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligi to‘g‘risida ogohlantirish tarzida intizomiy jazo qo‘llanilganidan keyin bir yil ichida jazoni o‘tash tartibi va shartlarini buzishga yo‘l qo‘ygan mahkum; b) o‘ziga nisbatan texnik nazorat vositalaridan foydalanish qoidalarini buzgan mahkum; v) yashash joyidan yashiringan, qayerda ekanligi uch sutkadan ortiq vaqt ichida aniqlanmagan mahkum; g) yashash joyidagi jazolarni ijro etish inspeksiyasiga belgilangan muddatdan uch sutkadan ortiq vaqt mobaynida kelmagan mahkum. JIKning 444-moddasi ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tash tartibi va shartlarini buzganlik uchun javobgarlik masalalarini tartibga soladi. Unda ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tash tartibi va shartlari mahkum tomonidan buzilganligi aniqlanganida, jazolarni ijro etish inspeksiyasi tomonidan unga nisbatan ogohlantirish tarzidagi intizomiy jazo chorasining qo‘llanishi belgilangan. Jazolarni ijro etish inspeksiyasi quyidagi hollar aniqlanganda sudga mahkum uchun ozodlikni cheklashning o‘talmagan muddatini jazoning boshqa turiga almashtirish haqida taqdimnoma kiritadi: – mahkum ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tashdan qasddan bo‘yin tovlaganda; – sud tomonidan o‘z zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarni bajarmaganda; Mahkumni ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoni o‘tashdan qasddan bo‘yin tovlagan deb hisoblash uchun quyidagilardan biri asos bo‘ladi, ya’ni, mahkum:

– o‘ziga nisbatan sud tomonidan belgilangan taqiqlarni (cheklashlarni) buzishga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligi to‘g‘risida ogohlantirish tarzida intizomiy jazo qo‘llanilganidan keyin bir yil ichida jazoni o‘tash tartibi va shartlarini buzgan bo‘lsa; – o‘ziga nisbatan texnik nazorat vositalari (masalan, elektron kuzatuv vositalari)dan foydalanish qoidalarini buzgan bo‘lsa; – yashash joyidan yashiringan, qayerda ekanligi uch sutkadan ortiq vaqt ichida aniqlanmagan bo‘lsa; – yashash joyidagi jazolarni ijro etish inspeksiyasiga belgilangan muddatdan uch sutkadan ortiq vaqt mobaynida kelmagan bo‘lsa. Ozodlikni cheklash, uni mahkumning yashash joyida o‘tash shartlari sodir etilgan qilmishning xususiyati va sud chiqargan qarorni ijro etishdan bo‘yin tovlashning oldini olish hisobga olingan holda sud tomonidan belgilanadi. Sud mahkumning zimmasiga quyidagi qo‘shimcha taqiqlarni (cheklashlarni) yuklashi mumkin: muayyan joylarga bormaslik; ommaviy va boshqa tadbirlar o‘tkazishda ishtirok etmaslik; muayyan faoliyat bilan shug‘ullanmaslik; muayyan buyumlarga ega bo‘lmaslik yoki ularni o‘zida saqlamaslik; transport vositasini boshqarmaslik; mahkumlarni nazorat qiluvchi organning roziligisiz yashash joyini, ish va (yoki) o‘qish joyini o‘zgartirmaslik, tegishli ma’muriy hududdan tashqariga chiqmaslik; muayyan shaxslar bilan aloqa o‘rnatmaslik; aloqa vositalari, shu jumladan Internetdan foydalanmaslik; alkogolli ichimliklar iste’mol qilmaslik. Bunda sud qo‘llanilayotgan taqiqning (cheklashning) xususiyatlarini hisobga oladi. Sud ozodlikni cheklashga hukm qilingan shaxsning zimmasiga o‘zi yetkazgan moddiy va ma’naviy zararning o‘rnini qoplash, ishga yoki o‘qishga joylashish majburiyatlarini, shuningdek uning tuzalishiga ko‘maklashuvchi boshqa majburiyatlarni ham yuklashi mumkin.

Ayblov hukmining qaror qismida ozodlikni cheklash tariqasidagi jazoga hukm etilgan shaxsga tayinlangan taqiqlar (cheklashlar) ko‘rsatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. Mas’ul muharrir-yu.f.n., dots. B.J. Axrorov. –T.: O‘qituvchi, 2002. – 208b. Jinoyat-ijroiya kodeksiga sharhlar. Rustamboyev M.H., Axrarov B.J. va boshqalar. Ma’sul muharrir: yu.f.d., prof. M.H. Rustamboyev. – T.: TDYUI, 2007. – 574 b. Kommentariy k Ispravitelno-trudovomu kodeksu Respubliki Uzbekistan. –T.: Uzbekistan, 1997.- 345s. Abduxaliqov M.A., Payzullayev Q., Abduqodirov Sh.Y. Jinoyat -ijroiya huquqi (albom sxemalar). –T.: TDYUI, 2005. – 142 b.

O'xshashlar

Jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish va ahloq tuzatish ishlari va qamoq tariqasidagi jazolarni ijro etish

Jazo tizimi tushunchasi va turlari

Sud-huquq islohotlarini rivojlantirishda jinoiy jazo tizimining o'rni

Jinoyat-ijroiya huquqiga binoan mahkumlar huquqiy holati

Sudlanganlik